AÇILMAMIŞ SƏHİFƏLƏR:
Qarabağın musiqiçi nəsillər F. Əliyeva |
|
usiqi mədəniyyəti
tarixini müxtəlif rakurslardan işıqlandırmaq mümkündür.
Hər hansı bir musiqi janrının təkamülünü,
bəstəkarlıq məktəbinin inkişafını,
müəyyən üslubu, bədii cərəyanı izləmək
olar. Musiqi mədəniyyətinə həm də ənənəvi
yollardan fərqli orijinal bir bucaqdan - musiqi nəsillərinin
taleyi və həyatı baxımından da nəzər
sala bilərik. Bir qədər polemik görünsə də
musiqi soylarının mövcudluğu onların mənsub
olduğu milli mədəniyyətdə yüksək inkişaf
səviyyəsinə, möhkəm peşəkarlıq ənənələrinin
mövcudluğuna dəlalət edir. Alman musiqisində Bax,
İtaliya musiqi sənətində Skarlatti, Berqonun soyadları...
Azərbaycan musiqi sənəti də bu gözəl ənənə
ilə fəxr edə bilər. Hacıbəyovlar, Bədəlbəylilər,
Əliverdibəyovlar, Adıgözəlovlar, Mənsurovlar,
Əmirovlar, Bakıxanovlar, Qarayevlər, Rzayevlər, Ələsgərovlar,
Bülbül, Mustafazadə... musiqinin bütöv bir soyların
həyat amalına çevrilməsi "musiqi istedadı azərbaycanlıların
qanındadır" kəlamının heç də metaforik
məna daşımadığını sübut edir. Lakin
Azərbaycanın musiqi nəsillərinin tarixcəsini XX
əsrlə məhdudlaşdırmaq obyektivlikdən uzaq
olardı. Əsrlərin yaddaşında silinməz iz qoymuş,
adi yaratdığı musiqi havalarında yaşayan neçə-neçə
azəri musiqiçiləri nəsli olmuşdur. Elə onlardan
biri - orta əsr klassik Şərq musiqisinin parlaq siması,
dövrünün nadir istedada malik ifaçısı, müğənnisi,
bəstəkarı, musiqişünas - alimi, xəttatı
Əbdül Qadir Marağaini xatırlayaq. Onun atası -
Qiyasəddin Mövlana Qeybi, Marağa şəhərinin
tanınmış musiqiçi-alimi, görkəmli ziyalı
şəxsiyyəti idi. Ə.Marağainin övladları
da atalarının yolunu davam etdirmişlər. Marağainin
üç oğlu - Nurəddin Əbdürrəhman, Nizaməddin
Əbdürrəhman və Əbdüləziz musiqiçi
peşəsinin sirlərini atalarından öyrənmiş
ustad-musiqiçi olmuşlar - "Əslim Qarabağdandır".
Mötəbər musiqi soyları - Hacıbəyov, Əliverdibəyov,
Bədəl-bəyli, Əmirov, Bülbül, Adıgözəlov,
Behbudovların tərcümeyi-halı bu sözlərlə
başlanır. Azərbaycanın mədəni mərkəzlərindən
biri olan Şuşa hələ qədim zamanlardan peşəkar
musiqi ənənələri ilə məşhur idi. Təsadüfü
deyil ki, virtuoz ifaçılığa, əsrarəngiz səsə
malik musiqiçilərin - xanəndə və tarzənlərin
sənətindən heyrətə gələn əcnəbilərin
biri Şuşanı "Qafqazın konservatoriyası" adlandırmışdı.
Qarabağ əslinin nəsildən-nəslə keçən
xüsusi musiqi vergisi "əgər oxumursansa, demək şuşalı
deyilsən" zərb-məsəlini yaratmışdı. Ana
xətti ilə yaxın qohum olan nəsillərdə musiqiçi
ənənələrinin binasını qoyan Üzeyir Hacıbəyovun,
Ağalar Əliverdibəyovun, Bədəlbəy və Əhməd
Bədəlbəylilərin formalaşmasında Şuşanın
bədii-mədəni mühiti böyük rol oynamışdır.
İlk Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyov
(1885-1948) hər üç nəslin musiqi ağsaqqalı
oldu. İlk təhsilini Şuşadakı rus-tatar (o zaman
ruslar azəri türklərini tatar adlandırırdılar)
məktəbində aldıqdan sonra Qori müəllimlər
seminariyasını bitirən, musiqiçi kimi sənətkarlığını
Moskva və Peterburqda təkmilləşdirən Ü.Hacıbəyovun
musiqi irsində opera, musiqili komediya, mahnı və romanslar,
kamera-instrumental janrlar, kantata, oratoriya kimi janrlar təmsil
olunmuşdur. Bu janrların əksəriyyətində dahi
bəstəkar milli musiqi sənəti üçün ilk
nümunələrin yaradıcısıdır. O, Şərq
və Qərb musiqi mədəniyyətləri arasındakı
"Çin səddi"ni dəf edərək, hər iki musiqi sisteminin
sintezinə dayaqlanan, bəstəkarlıq məktəbinin
təməlini qoymuşdur. Təkcə Azərbaycanın
deyil, ümumiyyətlə müsəlman Şərqinin
ilk operası olan "Leyli və Məcnun"da (1908) bəstəkar
opera və muğamı "görüşdürərək"
yeni muğam operası janrı yaratmışdır. Ü.Hacıbəyovun
ən gözəl əsərlərindən biri - "Arşın
mal alan" operettası (1913) isə bütün dünyanı
dolaşmış, müxtəlif dillərə tərcümə
olunaraq, bir neçə dəfə ekranlaşdırılmışdır.
XX əsrdə Azərbaycanın qəhrəmanlıq ruhunu
hifz və tərənnüm edən əsərlər arasında
"Koroğlu" operasına (1937) bərabər ikinci bir əsər
tapmaq isə çətindir. Ü.Hacıbəyov yeni musiqi
mədəniyyəti sistemini yaratmış, musiqi maarifi
və elminin möhkəm təməlini qoymuşdur. Azərbaycan
musiqiçilərinin sonrakı nəsilləri bu fundament
üzərində ərsəyə gəlirdi. Ü.Hacıbəyov
Azərbaycan tarixində milli-azadlıq hərəkatının
əzəmətli nümayəndələrindən biri,
görkəmli ictimai xadim, publisist, jurnalist, dramaturq, pedaqoq
kimi parlaq iz qoymuşdur. Ü.Hacıbəyovun qardaşı
Zülfüqar Hacıbəyov (1884-1950) da bəstəkar
olmuş, Azərbaycan musiqili teatrının təşəkkülündə
əhəmiyyətli rol oynamışdır. Z.Hacıbəyov
"Aşıq Qərib" operası, "Əlli yaşında cavan",
"Varlı", "Evliykən subay" musiqili komediyalarının,
mahnılar, nəfəs alətləri, xalq çalğı
alətləri orkestri, simfonik orkestr üçün əsərlərin,
dram tamaşaları və kinomusiqisinin müəllifidir.
Hacıbəyovların kiçik qardaşı - görkəmli
jurnalist, tarixçi, tərcüməçi, Peterburq və
Sarbona universitetlərində təhsil almış Ceyhun
Hacıbəyov (1891-1962) Azərbaycanın sovetləşməsindən
sonra xaricdə yaşamış, Fransada siyasi mühacirətin
liderlərindən biri idi. Əsas maraqları siyasət,
tarix və jurnalistika ilə bağlı olsa da, musiqi istedadına,
məlahətli səsə malik Ceyhun bəy "Leyli və
Məcnun" operasının yaranmasında Üzeyir bəyə
köməklik etmiş, hətta ilk tamaşada iki rolda -
İbn-Səlam və Nofəl rollarında çıxış
etmişdir. Ceyhun Hacıbəyov "Arşın mal alan" operettasının
ədəbi mətnini fransız və ingilis dillərinə
tərcümə etmişdir. Onun "Leyli və Məcnun" operasının
yazılması haqda məqaləsi ilk azərbaycan operasının
yaranması tarixinə həsr olunmuş
qiymətli mənbədir. Hacıbəyovlar soyunun ikinci
nəsli də Azərbaycana böyük sənətkarlar
bəxş etmişdir. Zülfüqar Hacıbəyovun oğulları
- Niyazi və Çingiz Hacıbəyovların adı ilə
Azərbaycan dirijorluq sənətinin inkişafı bağlıdır.
Niyazi (1912-1984) Azərbaycan musiqisini beynəlxalq miqyasda tanıtmış,
Hacıbəyov imzasını müasir dirijorluq sənəti
tarixinə qızıl hərflərlə yazmış
böyük sənətkardır. D.Şostakoviç onu "Sovet
Şərqinin dünyaya tanınmış ilk dirijoru" hesab
edirdi. 40 ilə yaxın Azərbaycan Dövlət Simfonik
orkestrinin baş dirijoru olmuş Niyazi xarici ölkələrdə
klassik, müasir Avropa və rus musiqisinin, Azərbaycan bəstəkarlarının
əsərlərinin təkrarolunmaz təfsirçisi kimi
alqışlanmışdır. O, bir çox məşhur
musiqi kollektivləri, ifaçılar ilə çıxış
etmişdir. Niyazi ilə zəmanəmizin böyük ifaçıları
- L.Oborin, S.Rixter, E.Gilels, L.Koqan, D.Oystrax, S.Knuşevitski,
M.Rostropoviç, V.Klibern çalmışlar. Niyazi həm
də bəstəkar idi: o, Beynəlxalq Nehru mükafatına
layiq görülmüş "Çitra" baletinin, "Rast" simfonik
muğamının və bir çox mahnıların müəllifidir.
Çingiz Hacıbəyov (1913-1971) da XX əsr Azərbaycan
musiqi mədəniyyəti tarixində şərəfli
yer tutmuş sənətkardır. Qardaşı Niyazi kimi
dirijorluq peşəsini seçmiş Çingiz Hacıbəyovun
yaradıcılıq fəaliyyəti Azərbaycan Musiqili
Komediya Teatrı, Dövlət Radio və Televiziya verilişləri
Komitəsinin simfonik orkestri, Ü.Hacıbəyov adına
Dövlət Simfonik Orkestri ilə bağlı olmuşdur.
Ü.Hacıbəyovun əmisi nəvəsi - Soltan Hacıbəyov
milli simfonik musiqinin yaranması və təşəkkülündə
böyük rol oynamışdır. S.Hacıbəyov musiqiyə
Üzeyir bəyin xeyir-duası ilə gəlmiş, Azərbaycan
Dövlət Konservatoriyasında oxumuşdur. S.Hacıbəyov
müasir mövzuda ilk milli baletin - "Gülşən" baletinin
müəllifidir. Onun "Karvan", "Uvertyura", "Konsert" əsərləri
- Azərbaycan simfonizminin parlaq nümunələridir. S.Hacıbəyov
həm də görkəmli pedaqoq, musiqi-ictimai xadim, Azərbaycan
Dövlət Konservatoriyasının (indi Bakı Musiqi Akademiyası)
rektoru olmuşdur. Müasir dövrümüzdə Azərbaycan
musiqisində Hacıbəyovlar soyunu üçüncü
nəslin nümayəndəsi - Soltan Hacıbəyovun oğlu
- İsmayıl Hacıbəyov təmsil edir. Çağdaş
ifadə vasitələri, üslub təmayülləri məcrasında
işləyən, simfonik, kamera, vokal, xor, fortepiano əsərlərinin
müəllifi İsmayıl Hacıbəyov "Yeni Azərbaycan
musiqisinin" parlaq nümayəndələrin-dəndir. O, "Firuzə"
operası, simfonik orkestr və fortepiano üçün "Cəngi"
rapsodiyası, Konsertino, "Uvertüra" kimi əsərlərin,
Dante sözlərinə vokal əsərlərin Stravinskinin
xatirəsinə "Memorial" kantatası, fortepiano pyesləri,
silsilələrinin müəllifidir. İ.Hacıbəyovun
musiqi üslubunda neoklassizm səciyyəsi aparıcı
rol oynayır. İsmayıl Hacıbəyov həm də
rəssamdır: onun emalatxanasında Ü.Hacıbəyovun,
İ.Stravinskinin, D.Şostakoviçin, S.Prokofyevin, Q.Qarayevin
portretləri var.
Ceyhun Hacıbəyov
xatirələrində yazırdı: "Anam tərəfdən
qohumlarımız arasında 4 xanəndə və 3 tarzən
vardı". Ü.Hacıbəyovun hər iki dayısı
- Ağalar bəy və Bahadur bəy Əliverdibəyovlar
həvəskar musiqiçi idilər. Hərbi həkim olan
Bahadur bəy gözəl tar çalırdı. Ağalar
bəy Əliverdibəyov isə Ü.Hacıbəyovun
ilk musiqi müəllimi olmuşdur. Peşəkar musiqi
təhsili almasa da, ixtisasca mühəndis olan, Peterburq və
arşavada oxumuş, Avropa və şərq dillərini
bilən A.Əliverdibəyov klassik muğamlara, xalq musiqisinə
dərindən bələd idi. Ömrünün axırınadək
A.Zeynallı adına musiqi məktəbində muğam
dərsi deyən A.Əliverdibəyov bəstəkarlıq
sahəsində də qələmini sınamış,
"Harun əl Rəşid" muğam operasını yazmış,
Azərbaycan dilində ilk "Musiqi tarixi" kitabının müəllifi
olmuşdur. Ağalar bəyin dörd övladı da -
Kazım, Rasim, Nazim və Nüşabə Əliverdibəyovlar
musiqiçi sənətini seçdilər. Nazim Əliverdibəyov
görkəmli pedaqoq, bəstəkar olmuşdur. Onun "Bayatı-Şiraz"
muğam kompozisiyası ən populyar orqan əsərlərindəndir.
Uzun illər boyu Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbinin
direktoru kimi o milli musiqiçi kadrlarının yetişməsində
böyük rol oynamışdır. Nazim müəllimin
hər iki övladı - Samir və Ləman da musiqiçidirlər.
Rasim Əliverdibəyov skripkaçı, Nüşabə
Əliverdibəyova pianoçu, musiqi müəllimidir. Kazım
Əliverdibəyov görkəmli dirijordur. Uzun illər
Azərbaycan Dövlət Opera və Balet teatrının
dirijoru olmuş, professor Əliverdibəyov hal-hazırda
Türkiyədə işləyir. Hacıbəyovlar soyu
ilə ana xətti tərəfdən yaxın qohum olan
(Ü.Hacıbəyov və B.Bədəlbəyli xalaoğlu
idilər) Bədəlbəylilər nəsli də Azərbaycan
mədəniyyətinə görkəmli sənətkarlar
bəxş etmişdir. Bu nəslin də musiqi ənənələri
iki qardaş - Bədəlbəy və Əhməd Bədəlbəylilərdən
başlanır. Bədəlbəy Bədəlbəyli
görkəmli pedaqoq olmuş, rus-müsəlman məktəbində
başqa fənlərlə yanaşı musiqidən də
dərs deyirdi. Yaxşı səsi olan Bədəl bəy
muğam operalarında da çıxış etmişdi.
Əhməd Bədəlbəyli (səhnə təxəllüsü
Ağdamski) opera artisti idi. Azərbaycanda şəriət
qanunlarına görə qadın artistlərinin olmaması
şəraitində o, muğam operaları və operettalarda
əsasən qadın rollarında çıxış
etmişdir. Bədəl bəyin oğlanları - Əfrasiyab
və Şəmsi Bədəlbəyli Azərbaycan teatr
və musiqi sənəti tarixində böyük iz qoymuş
şəxsiyyətlərdir. Dirijor, bəstəkar, musiqişünas
Əfrasiyab Bədəlbəyli ilk Azərbaycan baletinin
müəllifidir. Əfrasiyab Bədəlbəyli Bakıda
və Leninqradda mükəmməl musiqi təhsili almış
ilk azərbaycan dirijorlarındandır. O, 1930-cu ildən
ömrünün sonunadək Azərbaycan Dövlət
Opera və Balet teatrının dirijoru olmuş, azərbaycan
və xarici ölkə bəstəkarlarının tamaşaya
qoyulan onlarca operalara, baletlərə dirijorluq etmişdir.
O, "Nizami", "Söyüdlər ağlamaz" operalarının,
ilk milli balet - "Qız qalası" baletinin və başqa
əsərlərin müəllifidir. Ə.Bədəlbəyli
hərtərəfli istedada malik şəxsiyyət idi.
Şərq dillərini gözəl bilən Ə.Bədəlbəyli
(o, həm də Bakı Dövlət universitetinin şərqşünaslıq
fakültəsini bitirmişdir) ən müxtəlif mövzuda
onlarca milli-publisistik məqalələrin, nadir elmi əsər
sayılan "Musiqi lüğəti"nin, bir çox azərbaycan
operalarının libretto müəllifi olmuşdur. Bədəlbəyin
ikinci oğlu - Şəmsi Bədəlbəyli görkəmli
teatr xadimi, Azərbaycan Teatr cəmiyyətinin sədri
olmuşdur. Uzun illər onun həyatı Azərbaycan Musiqili
Komediya Teatrı, M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət
Filarmoniyası, opera və balet teatrı ilə bağlı
idi. Onun quruluşunda Azərbaycan və xarici ölkə
bəstəkarlarının opera və operettası tamaşaya
qoyulmuşdur. Ş.Bədəlbəylinin oğlu - Fərhad
Bədəlbəylinin adı ilə Azərbaycan ifaçılıq
sənətində yeni mərhələnin başlanğıcı
bağlıdır. F.Bədəlbəyli dünya miqyasında
tanınan, nüfuzlu Beynəlxalq müsabiqələrin
qalibi olmuş (B.Smetana adına Beynəlxalq müsabiqə,
1967,III mükafat; Viana da Mota adına Beynəlxalq müsabiqə,
1968,I mükafat) ilk Azərbaycan pianoçusudur. Qastrol marşrutları
dünyanın onlarca ölkəsini əhatə edən
professor Fərhad Bədəlbəyli hal-hazırda Ü.Hacıbəyov
adına Bakı Musiqi Akademiyasının rektorudur. Bədəlbəylilərin
artıq dördüncü nəslinin nümayəndəsi
Fərhad Bədəlbəylinin qızı - Dilarə
də pianoçudur.
|