GİRİŞ ƏVƏZİ

sgətirib. Birincisi sarıdan ona görə ki, II-III minilliklər keçidində öz əski mədəniyyətinin qaynaqlarını da deyil, hətta qalıqlarını, - daha doğrusu, milli sinkretizmi artıq tamamilə itirən, - xərcləyən, əldən verən və sıradan çıxaran xalqların, millətlərin mütləq çoxluğunda milli saz-söz sənətimizin dayaqları laxlasa da, özü korşalsa da və hazırda aparılan mədəni siyasət, imperiyaçılıqla tutuşduranda, daha məkrli və qorxunc görünsə də, yaşamını davam etdirməkdədir. Saz-söz sənəti bu günkü yarıac və hüquqsuz, ayaqlarını güclə çəkən, lakin heç cür ölmək istəməyən, Dəli Domrultək Ölümə boyun əyməyən, onunla razılaşmayan Azərbaycan xalqının kiçildilmiş şəklidir. Məcazi mənada, ideomatik modelidir.

Lakin bunu da ayrıca yada salıb unutmamalıyıq ki, həm saz-söz sənətimizin və onun doğma qardaşı muğamın, həm də Azərbaycan xalqının ən çətin və ən faciəli anlarda belə ümidsizliyə qapılmağa haqqı yoxdur. Ölçüyəgəlməz itkilərə baxmayaraq. Çünki Böyük Yaradanın gözü üstümüzdədir və II minilliyin son onilliklərində insan düşüncəsinin gərgin əməyi öncədən maqnit lent yazısı, daha sonra isə pozulmayan lazer disklərinin, bərpa texnikasının yaranışı və geniş yayımı ilə sonuclanıb. Və bu ümumbəşəri qazanclar, hər zaman olduğu kimi, bizlərə bir qədər gec gəlib çatsa da, ondan faydagötürməyin işartıları artıq görünməkdədirlər.

İndi isə keçək ədəbiyyatçılar sarıdan bəxtimizə. Türk-islam dünyamızda yazı-pozunu özünə "çörək ağacı" edənlərin sayı heç zaman az olmayıb, indi isə bol-boldur. Çoxçeşidlilik və çoxçalarlılıq da öz yerində. Hələ lap əskidən Yusif Balasaqunlu, Mahmud Kaşğari kimi söz azmanları, Nəsimi və Yunus İmrə kimi haqq aşiqləri, Şah İsmayıl Xətai, Məhəməd Füzuli, H. Cavid, Ə. Cavad və Xəlil Rza kimi öncəgörücülər və bilicilərlə yanaşı, Nizami və Xaqanidən tutmuş M. Şəhriyaradək özgə ocağını alovlandıran, fars (amma "fors" desək, daha düzgün olar!) və başqa dillərə üz tutmuş söz ustalarınadək ucu-bucağı görünməyən, Gülüstan-İrəm bağını xatırladan sənət xalısı da bizim bəxtimizə düşüb. Və bu əvəzsiz xalıya yiyə durmaq heç də pis deyil, əksinə, böyük xoşbəxtlikdir.

XX yüzillikdə, sovet icbari təhsil sistemi sayəsində Qüzey Azərbaycanda yazı-pozu yiyələrindən sayca bütöv ordunun biçimlənməsi "ən sayımlı" olaylarımızdan biri kimi yozula bilər. Və sonucda saz-söz sənətinin, - daha doğrusu, onun "Söz" kəsiminin toplanıb araşdırılması kimi çox gərəkli bir iş çevrəsinin, maraq dairəsinin yaranması özünü böyük bir sıçrayışda aşkarlayır. Lakin bu aşkarlanmanın özəllikləri arasında naşılıqların da yeri görünməkdədir. Sual oluna bilər ki, "niyə?", "nə üçün?".

Şəxsən, mənim nəzərimcə, ədəbiyyatçı folklorçuların (jurnalistlər haqqında heç danışılası deyil!) ən böyük çatışmazlığı sinkretik sənətin mahiyyətini lazımınca dərk etməmələrindədir. Əski sinkretik sənətdə, o cümlədən ən əski ozan sənətində özünün ilk yaranışından musiqi və plastikanın (rəqsin) aparıcı, poeziyanın (sözün, şerin) isə birincilərdən asılı ünsür kimi biçimlənməsi artıq danılmaz elmi həqiqətdir1 . Tam yəqinliklə demək olar ki, məhz musiqi və plastikanın ritmi (yaxud vəzni) çoxçeşidli şer vəzni və ölçülərinin yaranması ilə sonuclanıb. Və musiqiylə plastikada ayrı-ayrı ünsürlərin təkrarı, - o cümlədən, çoxçeşidli, şəklidəyişmiş təkrarı (variantlılığı), - sonucda şerdə qafiyə və rədifin yaranmasına, onun quruluş və estetik çevrələrdə gərəkli amil və ünsür kimi təsdiqlənməsinə imkan verib2 .

Musiqi, təsviri sənət və plastikaya saymazyanalıq, qısqanclıq artıq düşüncə tərzinə çevrilib desək, yanılmarıq. Məhz həmin baxımdan çox dayaz "aşıq mühiti" anlamı ayaq açıb yeriyir və "aşıq məktəbi" anlamı bəyənilmir. Halbuki mühit anlamı çox genişdir və təkcə sənətkarları deyil, onlarla birlikdə dinləyici-tamaşaçı kütləsini də çevrələyir. Digər tərəfdən, poeziya və eposun geniş yayımı onun bölgə özəlliyində yaxud ayrıca təlimdən asılı olmadığına başlıca tutalqadır. Aşıq saz-söz sənəti nə dərəcədə əski olursa-olsun, onun musiqi kəsimi ümumbəşəri musiqi təlim-tədrisi qayda-qanunları ilə sıx bağlıdır. Əsil, yetkin sənətkar hazırlığı üçün yetkin ustad, gərgin əmək və uzun zaman lazımdır. Və belə musiqi ifaçılığı "məktəb" adlanır. Bütün dünyada belədir və velosipedi yenidən kəşf etmək gərək deyil. Əgər ensiklopedik bilgilər baxımından yanaşsaq, "məktəb" üç anlamda işlədilir:

1) Tədris-təlim müəssisəsi yaxud təhsil ocağı;

2) Təhsil (və təlim) sistemi, öyrənmə, qazanılan bacarıq;

3) Elm, ədəbiyyat və incəsənətdə, eləcə də fəlsəfə və idmanda başlıca peşəkar görüşlərin eyniliyi, əsasların və üsulların (yolların) ümumiliyi yaxud ardıcıl ötürülməsi (vərəsəliyi) ilə çevrələnən cərəyan (axar)3.

Birinci anlamda müəssisə yaxud təhsil ocağı heç kimi çaşdırmasın. Əgər əski baxımdan yanaşsaq, onların özülündə "mürid-mürşid" yaxud "ustad-şagird" münasibətləri durur. Daha doğrusu, hər bir böyük ustadla şagirdləri və onların çoxsaylı, şaxələnmiş davamçıları qırılmaz, zəncirvari ənənələrə söykənən tədris-təlim ocağını xatırladır və eyni zamanda "məktəb"in həm 2-ci, həm də 3-cü anlamlarında da öz əksini tapır4.

Əlbəttə, yerli ənənələrə söykənən aşıq məktəbləri siyasi tarixi gəlişmə ilə sıx bağlı olub, eyni zamanda sənət yaşamının tarixi özəlliklərindən biridirlər. Məhz yerli ifaçılıq ənənələri sayəsində saz havacatı saxlancı (repertuarı) çoxdönümlü gəlişmə yolu keçmiş, istər çalğı və oxumada, istərsə də yerli şəklidəyişmələrdə yaradıcılıq qazancları əldə edilmişdir. Havacat saxlancının yerli ifaçılıq ənənələri - aşıq məktəbləri baxımından öyrənilməsi ümumazərbaycan havacat saxlancı, ənənələrin özəllikləri, ifaçılıq ünsürlərinin vəzifədaşıyıcılığı, aşıq ifaçılığı gedişatında yaradıcılığın arasıkəsilməzliyinin mahiyyəti və qanunauyğunluqları kimi özül problemlərin həllinə kömək edərdi.

İTİRİLMİŞ OCAQ

Əgər məndən bir araşdırıcı kimi soruşsalar ki, "XX yüzillikdə Azərbaycan mədəniyyətinin ən böyük, ən dəyərli qazancları və itkiləri hansılardır?", mən sualın birinci yarasına cavab verməkdə, bəlkə də, çətinlik çəkərdim. Lakin "Azərbaycan mədəniyyətinin, Azərbaycan tarixi coğrafiyasının, Azərbaycan yaşamının ən böyük itkisi Göyçədir!" - deməkdə heç bir çətinliyim ola da bilməz. Çünki Göyçə mühiti, Göyçə yaşamı Oğuz ənənələrinin bizə gəlib çatan, bəlkə də, sonuncu yadigarları idilər. Çünki Göyçə aşıq mühiti özü-özlüyündə Göyçə aşıq məktəbi və onun özəl ifaçılıq ənənələri ilə söz, dastan və havacatda digər bölgələrin orta səviyyəli aşıqları qədər, onlara bərabər, bəlkə də artıq savadı, biliyi olan göyçəli tamaşaçı-dinləyici kütləsinin bütövlüyünü bölünməz şəkildə çevrələyirdi. Çünki Göyçə əməkçiliyi, Göyçə torpaqsevərliyi, Göyçə maldarlığı bütün Azərbaycan xalqı üçün örnək ola bilərdi və olmalıydı da. Çünki Göyçə xalq təbabəti, göyçəlilərin təbiətə qayğısı əsrlərin qan yaddaşıydı, bu bilgilər yerli insanların mənəviyyatı ilə sıx bağlıydı: daha gedib ekoloji təhsil almaq da gərəksizdi. Nəhayət, Göyçə qonaqsevərliyi hamımıza yaxşı görk idi və gələcəkdə də görüb-götürməyə dəyərdi.

Göyçə təbiətinin gözəlliyi haqqında çox təriflər-gözəlləmələr yazılıb. Ancaq, - bu mənim şəxsi düşüncəmdir, - nə Göyçənin oxşarsız, sərt gözəlliyi; nə başı qarlı Ağmanqan, Ağzıbir və Şişpilləkən dağları; nə bu dağların incisi, üzük qaşı olan Göyçə gölü; nə dişgöynədən bulaqları; nə xalq təbabətinin ən dəyərli saxlancı, - bitki aləmi o diyarın ən qiymətli, ölçüyəgəlməz varlığı, ən əski Oğuz ruhunun daşıyıcıları, - göyçəlilərsiz xülyadır, nağıldır, ən cansız əfsanədir. Bu haqda saatlarla, günlərlə, illərlə danışmaq olar, amma Göyçəni göyçəlisiz anlamaq, duymaq və yozmaq mümkünsüzdür. Və dediklərimə başlıca tutalqa kimi Göyçə gözəlləmələrində həmin Oğuz yurdu saz-söz sənətkarlarının əvəzsizliyini gətirə bilərəm. Ağ Aşıqdan, Aşıq Alı və Aşıq Ələsgərdən bizim günlərədək Göyçə göyçəlilərin söz yaradıcılığında tükənməz çalarlarda yaşayıb və yaşadılıb. Və Ulu Göyçənin coğrafiyası haqqında bilgi üçün mən kitaba-dərsliyə yox, çağdaş göyçəli şair Hacı Zəki İslama üz tuturam5 :

"Sən Göyçənin ellərinə
Zimistanı çıxanda gəl.
Yamacda tütək səsinə
Maral dönüb baxanda gəl.

Təkağacdan, Toğlucadan
Ləzzət alır sökülən dan.
Yaşıl çəmən Ağbulaqdan
Döşlərə gül taxanda gəl.

Ensən Şorcanın başına,
Asta sürət ver maşına.
Ürəkaçan Üçdaşına
Gecikmə, gün çıxanda gəl.

Adatəpə, Uca yalnan,
Doyunca gəz, ləzzət alnan.
Təzə işqın kababınnan
Çəkib şişə taxanda gəl.

Göyçə gözəllik diyarı,
Ardanışda dayan barı.
Addımlasan Cilə sarı
Söz sinənə axanda gəl.

Arxa verib Şah dağına
Nəzər sal bağça-bağına
Cilin Pəri bulağına
Duman dağdan qalxanda gəl.

En aşağı Babacana,
Bax qonağa canhacana.
Pəmbək, Dərə hər zamana
Dost əlini sıxanda gəl.

Keç Güneydən Sarınərə,
Şişqayadı xoş mənzərə.
Səcdə qılnan Ələsgərə,
Ustad Kamal baxanda gəl.

İnəkdağı, Məzrələri
Göysu, Kəsəmənnən bəri.
Şorcalarda gəzən pəri,
El yaylağa çıxanda gəl.

Qaraiman, Qoşabulaq,
Daşkənddə gəz soraq-soraq.
Qanlı, Kərkibaş, Qırxbulaq
Bu yerlərə axanda gəl.

Könül istər şirin dili
Dər Keytidə hər bir gülü.
Zod, Nərmanlı, Göyçə gölü
Bəzən şimşək çaxanda gəl.

Sarıyaqub, Qaraqoyun,
Bu diyardan öyrən oyun.
Bulaqlardan su iç, yuyun
Aran səni sıxanda gəl.

Asta keçnən Ağkilsədən,
Sazın səsi gəlir hərdən.
İsmixannan Haqverdidən
Şer şölə saçanda gəl.

Burda olmuş Növrəs İman
Nərmanlıda Şair Bəhman.
Aşıqlardan ilham alsan,
Şirin layla çalanda gəl.

Çaxırlıdan sərin su iç,
Ağzıbirdən Kəvərə keç.
Axtamardan doymaram heç,
Eşq sinənə çaxanda gəl.

Ağmanqanın gözəl yazı,
Ağbulaqdan götür sazı.
Toxlucadan seç Eyvazı,
Meyli saza axanda gəl.

Həzin-həzin əsir külək,
Güllərini şeh öpərək.
Qonağımsan, demə görək,
Gün dağlara yaxanda gəl.

Qızılvəngli Aşıq Alı
Fəxr edir Göyçə mahalı.
Bəndə salmışdı Yığvalı
Qarsda meydan açanda gəl.

Axtar mərdi dost tutanı,
Bu diyarı yaxşı tanı.
Arxayın gəz Subatanı
Gün dağlara yaxanda gəl.

Gəz Göyçəni başdan-başa,
Qon kəklik tək daşdan-daşa.
Zəki İslam yaşdan-yaşa
Ömür yolu axanda gəl.

Şerli-xəritəli belə geniş coğrafi bilgidən sonra bircə onu əlavə edərdim ki, Ulu Göyçənin yuxarıda adı çəkilən (və çəkilməyən!) hər bir elatı, hər bir yurd yeri Azərbaycana elmin bütün sahələri üzrə ucsuz-bucaqsız, tükənməz sıralarla sayımlı alimlər, mütəxəssislər, təsərrüfatçılar, ictimai və hətta incəsənət xadimləri verib və verməkdədir. Bu mövzu şair-jurnalist Eldar İsmayılın çox gərəkli və dolğun araşdırmasında öz əksini tapıb6. Utansam da, boynuma almalıyam ki, bəstəkar və alovlu insan Rəşid Nəsiboğlunun əslən göyçəli olduğunu onun sağlığında bilməmişəm7. Halbuki, bu gün tam yəqinliklə deyə bilərik ki, xalq şerinin, saz havacatının XX yüzilliyədək qorunub saxlanması üçün biz hamılıqla Göyçəyə və göyçəlilərə borcluyuq. Üzeyirin "Koroğlu"su və "Arazbarı"sı, Qaranın III simfoniyasının II hissəsi, Fikrətin "Ovşarı"sı və "Şur"u, Soltanın orkestr üçün "Konserti" deyilənlərə ən aşkar, ən aydın tutalqadır.

Lakin bütün bu "qazanclar" tarixi baxımdan adları bəlli iki şəxsiyyətdən qaynaqlanır: Miskin Abdal və Ağ Aşıq (Allahverdi) . Öncəki ustadların varlığı məntiqi baxımdan danılmaz olsa da, bizim üçün onlar artıq əsatir və əfsanələrə çevrilmişlər8.

MİSKİN ABDAL

Miskin Abdal tarixdə azman ruhlu şəxsiyyət və sufi-dərviş ocağının mürşüdü kimi yaşasa da, haqqında yayılan əfsanələr və yayımlanan uydurmaqondarmalar da, demək olar ki, sonsuz saydadır. Ən acınacaqlısı odur ki, hələ 30-cu illərdən başlayaraq Göyçəyə ayaq açan ədəbiyyatçı-folklorçular, oradan bol-bol materiallarla, - söz inciləri ilə qayıdaraq, topladıqlarından bol-bol faydalandıqları halda, Göyçə şöhrətinin, o cümlədən Miskin Abdal şöhrətinin qeyrətini, az da olsa, çəkməmişlər. Bunu mənim öz gözlərimlə gördüyüm azman oğuz qəbirlərinin araşdırılmamış yazıları deyirdi.

Göyçə şöhrətinə belə saymazyanalıq Miskin Abdalı "özəlləşdirmək" istəyənləri, gec-tez, şirnikləşdirməli idi. Və bu şirniklənmənin gedişində Göyçə ziyalılarının pərakəndəliyi, "əl-qollarının bağlılığı", öz sözünü geniş yayımlamaq imkanlarının, demək olar ki, yoxluğu sayəsində ustadlar ustadı, Miskin Abdal adı ilə tanınan Hüseyn Məhəmməd oğlu Zərgərli gah qazaxlı, gah gədəbəyli, nəhayət ərdəbilli, ən nəhayət isə, Şah İsmayıl Xətainin əmisi oğlu kimi hallanmağa başladı. Bir sözlə, haralı və kim olursansa ol, təki Ulu Göyçəli olmayasan!

Lakin dəridən-qabıqdan çıxanlar bircə şeyi anlamaq istəmirlər ki, əlimizdə olan sənədlərin, hətta, tam yoxluğunda belə, hər bir insanın, özü də şəxsiyyətin, - o ki, olsun Miskin Abdal! - soykökü, törəmələri var. Və onların verdiyi bilgiləri danmaq heç bir əxlaqa sığmır. Son söz onlarındır.

Miskin Abdalın oğul törəməsi Tofiq Hüzeynzadənin dərin, qeyrətli çalışmaları və filoloji elmlər namizədi Hüseyn İsmayılovun "Miskin Abdalın şəxsiyyəti və taleyi" başlıqlı araşdırması9, nəhayət ki, siyasi və saz-söz mədəniyyəti tariximizdə ən böyük qondarmaçılıqlardan birinə son qoydu. Bu yöndə Hacı Zəki İslamın "Yeni sənəd və yeni rəsm" başlıqlı araşdırma yazısını ("Günaydın" qəzeti, N126(222), 15-17/XII-1999, c. 5)10 və Abbas Mazanovun "Sarıyaqubdan başlanan yol məqaləsini (Abbas Vəfadağlı. "Göyçə kimi intizarda elim var. "Bakı, Gənclik, 1999, s. 108-114) vurğulamaqla yanaşı, adı çəkilən ilk araşdırmadakılar haqqında öz araşdırıcı düşüncələrimi və araşdırmalarımı açıqlamağı lazım bilirəm. Və lap sondan başlamağı daha məqsədəuyğun sayıram:

1. H. İsmayılov yazır: "Miskin Abdal ömrünün ahıl çağlarını məktəbdarlıqla keçirir. Onun Sarıyaqubda açdığı ilk məktəb Göyçənin elm, irfan və sənət dünyasında qazandığı uğurlarda çox mühüm və həlledici rol oynamışdır" 9.,s. 118) .

Bəli, bu ən böyük həqiqətlərdən biridir! Hazırda "Ermənistan" adlandırılan Qərbi Azərbaycanda xalqın savadlılıq səviyyəsi 1920-ci ilədək Şərqi Azərbaycandakından daha yüksək olub. Və ilk növbədə də Göyçədə! Şəxsən özümün araşdırmalarıma görə, əgər başqa aşıq bölgələrində saz-söz sənətkarlarının çoxluğu ancaq öz yaddaşlarına güvənmişlərsə, Göyçəli ustadların çoxluğu, bəlkə də, Allah vergili Dədə Ələsgəri çıxmaq şərtilə, hamılıqla öz iti yaddaşları ilə kifayətlənməyərək, həmişə az-çox savadlanmağa çalışırmışlar. Əski mədəni irsi toplayıb yazıya almaq dini-fəlsəfi kitabları öyrənib gözəl xəttlə göçürmək Göyçədə təkcə aşıqların və din xadimlərinin işi deyildi. Həmin şərəfli işin sadə xalq arasından çıxmış çoxsaylı həvəskarları varıydı. Məgər belə sayımlı olay, özülü Miskin Abdal tərəfindən biçimlənən ənənənin davamı deyildimi?! Məgər Aşıq Ələsgərə qulluq etmiş Dərəçiçəkli Aşıq Alının bacısı oğlu və şagirdi, təkcə azman sənətkarlığı ilə deyil, Quranın və hədislərin biliciliyi ilə də bütün Borçalı və Tiflis aşıqlarından seçilən Aşıq Sadıq (Sultanov, ) öz özəlliyi ilə Miskin-Abdal-Göyçə ənənələri daşıyıcılığını aşkarlamırdımı?!

2. Miskin Abdalın havacat yaradıcılığına gəlincə, deyə bilərəm ki, "Baş divanı" yaxud da "Şah Xətai divanısı", eləcə də "Şah Xətai gəraylısı"nın onun adı ilə bağlamaq məntiqə uyğundur. "Baş divanı"nın bir sıra özəl şəklidəyişmələri də var. Məsələn, "Çıldır divanısı". Lakin həmin havanın dastana giriş şəklində, şövqlə xunması ancaq Göyçə ifaçılığının özəlliyidir. "Şah Xətai gəraylısı" sovet dövründə "Şaqayı gəraylı" adlandırılırdı ki, bu qondarmaçılıqdan başqa bir şey deyil. Yeri gəlmişkən, bildirməliyəm ki, həmin havanın hər bir bəndini "qaytarma" ilə bitirmək də Göyçə ifaçılıq ənənələrindən irəli gəlir. Başlıca elmi məntiqə görə, sinkretik sənətdə şer quruluşunun yaranması üçün havacatın varlığı əsas şərt idi. Və, əgər Miskin Abdal divanı şeri qoşurdusa, deməli artıq "Baş divanı"nı öncədən yaratmalıydı.

H. İsmayılovun araşdırmasında adı çəkilən "Şahqalxdı" havası haqqında mən tərəfdən heç bir bilgi yoxdur. Lakin, çox güman ki, burada "Şahsarayı" nəzərdə tutulur. Həmin hava 1920-ci-1930-cu illərdə Gəncəbasara köçmüş Göyçə aşıqları tərəfindən yayımlanmışdı. Hazırda çox az ifa olunur.

3. Miskin Abdalın göyçəli olmasına başlıca tutalqa Göyçə yaşamını özəlliyidir. Tez-tez çap olunan yazılarda Göyçə vaxtı ilə, Qazax, Tovuz və başqa bölgələrin yaylaq yeri kimi hallandırılır. Lakin həmin yaylaqlar ancaq 3 yay aylarını, özü də ancaq dağların yüksəkliklərini çevrələyirdi. Yaylağa gələn

Sarıyaqubda, Ağkilsədə, Zodda, Cildə, Ağbulaqda yaşaya bilməzdi. Göyçə elatlarının lap əskidən yarıköçəri həyatı onun "pir" elan olunması9, s. 114) və məktəbdardlığı ilə heç cür uyuşmur.

Yuxarıda sadalanan araşdırma və publisist yazılarda Miskin Abdal haqqında bilgilər yetərincədir. Göyçə aşıq məktəbi üçün ən gərəkli bilgiləri isə qısa şəkildə oxucuya çatdırmaq istərdim:

O, 1430-cu ildə Göyçənin Sarıyaqub kəndində Zərgərli tayfasından Cəfər oğlu Məhəmmədin ailəsində dünyaya göz açıb, çox gözəl və hərtərəfli təhsil görüb. Sonralar Ərdəbilli Şeyx Heydərin mürşidi və yaxın dostu olmuşdur. 1500-cü ildə Miskin Abdal gənc Şah İsmayılı Göyçədə böyük hörmətlə qarşılayıb, ona saz bağışlayır. Həmin andan onların ömürlük dostluğu başlayır. 1501-ci ildə Miskin Abdal Şah Xətainin dəvəti ilə Təbrizə gəlir və gənc hökmdarın müşaviri vəzifəsini yerinə yetirməyə başlayır. Eyni zamanda onun sarayda aşıqlar məclisinə başçılıq etməsi, Şah Xətai ilə deyişmələri haqqında bilgilər də var.

Miskin Abdal 1514-cü ilədək qonşu ölkələrdə çoxsaylı diplomatik tapşırıqlar yerinə yetirmiş, Çaldıran döyüşündə Şah İsmayılla çiyin-çiyinə vuruşmuşdur. Şah Xətai Sarıyaqub kəndini vergidən azad edərək, daha beş kəndin vergisinin Miskin Abdal nəslinə çatacağı haqqında fərman imzalayır.9.,s. 109)

Miskin Abdal Şah İsmayıl dünyasını dəyişdikdən sonra birdəfəlik Göyçəyə qayıdaraq, 1535-ci ildə Sarıyaqubda 105 yaşında dünyadan köçmüşdür. "Miskin Abdal ocağı" isə ən sınanmış pir kimi indiyədək göyçəlilərin and və inam yeridir. 1988-ci ildə azərbaycanlılar "Ermənistan" adlanan Qərbi Azərbaycandan zorla qovulduqdan sonra, həmin ocaq Goranboy rayonunun Qaradağlı kəndinə köçürülüb.

Miskin Abdal tariximizdə Dədə Qorqud səviyyəli azman şəxsiyyətlərdən biridir. Və, bəlkə də, ondan üstündür. Çünki haqqında yayılan əfsanələrə baxmayaraq, kimliyini, haralılığını, əslini-soyunu, yaşadığı illəri dəqiq-düzgün bilirik. Çünki o, saz-söz yaradıcılığından, lap az olsa belə, bizə öz adı ilə möhürlədiyi pay qoyub gedib. Onun haqqında araşdırmalar, sözsüz ki, yetərincə deyil. Lakin, hər balda biz Miskin Abdalı çağdaş anlamda professional, yüksək səviyyəli Göyçə aşıq məktəbinin (Göyçə saz-söz sənətinin yox!) ilki, bir növ mürşüdü, xeyir-dua verəni, ustadlar ustadı saya bilərik. Və əgər 9 qabırğalı, 9 telli və 9 pərdəli sazım, eləcə də başlıca havacat saxlancının Şah İsmayıl dövrünə yaxın başlıca əsas, prinsip kimi götürsək, gəldi bu sonucda yanılmarıq11, s.171) .

İndi isə keçək Ağ Aşığa.

AG AŞIQ ALLAHVERDİ

Yazıqlar olsun ki, Ağ Aşıq kimi tanınmış Aşıq Allahverdi haqqında bilgilər də biri-birinin əksidir. Miskin Abdal kimi onu da Arazın o tayına bağlamaq həvəsində olanlar var12. Şəxsən buna qarşı olmasam da, araşdırıcı üçün arxiv bilgilərinin yoxluğu durumunda sənətkarın öz nəslindən, ən yaxın qohumlarından faydalanmağı daha üstün sayıram. Ağ Aşığın kötükcəsi, hazırda Bakıda yaşayan Əhmədov Əziz, nəzərimcə və hər halda daha etibarlı bilgi qaynağıdır. Və onun söylədiklərindən sonucda aydınlaşdırdıqlarımız aşağıdakılardır:

I. Ağ Aşığın, - Allahverdinin babası Şeyx Osman sufi-dərviş təkkəsinin mürşüdü imiş və müridləri ilə quzeydən, - çox güman, Qazax-Şəmşədil yaxud da həmin bölgəyə aid Qaraqoyunludan köçüb Şərurda, Arazın qırağındakı Kosacan kəndində yerləşibmiş. Doğrudan da, vurğulamalıyam ki, Arazın güneyində və Naxçıvanda, - qatı fanatik şiə mühitində Osman adı mümkünsüz idi və indi də belədir.

II. Şeyx Osman və oğlu Qara Osmanoğlu, aşıq olmasalar da, gözəl saz çalıb oxuyurmuşlar. Yəni onların "... aşıqlığı...təkkə mərasimi çevrəsindən kənara çıxmayıbmış13 ". Lakin Allahverdi "coşub-daşdığından", xalq yığnaqlarına can atdığından, dindar çərçivəyə sığmadığından təkkədən, atasından, babasından üz döndərir, - bir sözlə, onların üzünə ağ olur. Və anadangəlmə saçı-saqqalı, qaşı-kipriyi ağ Allahverdinin xalq arasında Ağ Aşıq adı ilə tanınmasını "böyüyün üzünə ağ olmağı" ilə bağlamaq daha düzgün olardı. Yeri gəlmişkən deməliyəm ki, Əziz Əhmədovla tanışlıqdan çox-çox öncə, Ağ Aşığın "ata-babasının üzünə ağ olmağını" mənə dünyalarını dəyişmiş Aşıq Əkbər və Mikayıl Azaflı söyləmişdilər) .

III. Atası Qaranın şairliyi yoxuymuş, lakin babası Şeyx Osmanın söz deməyi var imişsə də, heç bir nümunəsi bizlərə gəlib çatmayıb. hər üçü gözəl təhsil görüblərmiş. Ağ Aşığın bacısı da saz-söz sənətinin bilicisiymiş və Kosacanda gəlin olduğuna baxmayaraq, ölənədək sazı yerə qoymayıb.

IV. Ağ Aşığın iki oğlu olub: İsmayıl və Məhərrəm. Həyat yoldaşı Arazın o biri tayından, Telli Cəfərin qızı Süsənbər xanım imiş ki, "Süsənbəri" havasını onun adıyla bağlayırlar. Məhərrəm lap gənc ikən dünyadan köçür. İsmayılın (Əziz Əhmədovun anasının babası) oğlunun adını Allahverdi qoyurlar. Onun da iki oğlu 1914-cü ildə 13-14 yaşlarında dünyalarını dəyişirlər. Beləliklə, Allahverdinin qız nəvələrinin törəmələri 1988-ci ilədək Göyçənin Qanlı və Kərkibaş kəndlərində, hətta Tiflis şəhərində yaşayırmışlar. Bacılarının törəmələri isə Bala Məzrə, Sətənəxaç kəndlərində və İrəvanda məskən salıblarmış.

V. Aşıq Allahverdinin Göyçəyə köçməyinin iki səbəbi olub: 1) atasının ölümündən sonra üzərinə düşən ailə ağırlığı; 2) Qacarların İranda və Qafqazda tüğyan etməsi.

VI. Allahverdiyə Allah vergisi verildiyindən, çalıb-çağırmağı xəstələri sağaldırmış. Həmin xəbər Şərqi Anadolu hakimlərindən Sərdar Hüseyn paşaya çatır. Yuxusuzluqdan əzab çəkən Sərdar Hüseyn paşa əmr edir ki, aşığı, nəyin bahasına olursa-olsun, tapıb gətirsinlər. Göndərilən silahlı dəstə onu Şərurda (Şərildə) çox axtarır, sonra Göyçəyə keçib tapır və Ruma aparırlar.

Ağ Aşıq 5 ilə yaxın Rumda qalır. Deyilənlərə görə, ilk çalıb-çağırmağı ilə Sərdar Hüseyn yuxuya gedibmiş. Yaxın adamları onu ölmüş bilib, Allahverdini öldürmək istəyirlər, lakin çağrılan həkim paşanın nəbzini yoxlayıb, yuxuya getdiyini bildirir. Sərdar Hüseyn 2 gün 2 gecə yatıb oyanır və həmin andan Ağ Aşığı yanından buraxmır; hara getsə, onu da özüynən aparırmış.

Günlərin birində Sərdar Hüseyn paşa böyük bir məclis yığır. Qonaqlar soruşurlar ki, "bu aşığı haradan tapmısan?" Sərdar Hüseyn deyir: "Mən onu Göyçə mahalından gətirtmişəm. Yuxum tamam çəkilmişdi, o isə sağaldıb. İndi 5 ilə yaxındır ki, yanımdadır". Qonaqlar deyirlər: "Yazıqdır, onun da ailəsi var. Burax getsin". Sərdar Hüseyn Allahverdiyə qızıl yəhər-yüyənli at və çoxlu pul bağışlayıb, yola salır. Ağ Aşıq Göyçəyə üz tutur. Onun yolda dediyi:

"Durnam, gedər olsan bizim ellərə,
Qatıq söylə, qaymaq söylə, yağ söylə.
Əgər soruşsalar Ağ Aşığın halını,
Boynu armud saplaq, canın sağ söylə"

- bəndi ilə başlanan şeri bizlərə gəlib çatıb.

VII. Əziz Əhmədov Kərkibaşda yaşı 100-ü haqlamış ağsaqqalları öz ulu babası haqqında çox-çox sorğu-suala tutub. Onların söylədiyinə görə, "Ağ Aşıq başdan ayağadək ağ tük rəngində idi. Papağı gözünün üstünə çəkərdi. Tük, sifət, barmaqlar, - hamısı ağappaq idi. Çuxa, buxara papaq və İran məsti ("əcəmi çarıq" da deyərdilər o zaman!) geyərdi. Geydiyi çuxa həmişə şabalıdı rəngdəydi. Kim olursa-olsun, heç zaman hərcayı-hədyan sözlərə baş qoşmazdı. Çox ağır dolanan, "şair yolu gözləyən, usta yanında hərəkət eləyəndi". Ağzından bircə ağır söz belə qaçırmazdı. Heç kim və heç nə qarşısında əyilməzdi. Çox zilnən oxuyardı". Ağ Aşıq ömrünün son 15 ilini çalıb-oxumazmış, lakin söz qoşurmuş. Əziz Əhmədovun ata-babası onu beləcə görüb.

VIII. Yaşadığı illər haqqında əks fikirlər var. Məsələn, tanınmış filoloq-araşdırıcı Mürsəl Həkimov onun ömrünü 1754-1860 arası(14), Ziyəddin Məhərrəmov isə XVIII yüzilliyin sonu - XIX yüzilliyin əvvəli (15) kimi göstərirlər. Mənim araşdırmama görə, Ağ Aşığın ömrünü 20 il öncəyə çəkiblər və bu sonuca onun kötükcəsinin verdiyi bilgilər əsasında gəlmişəm. Həmin bilgilərə üz tutaq:

a) Ağ Aşıq Alını 17 yaşında, özü də Türkiyədən qayıtdıqdan sonra şagirdliyə götürüb. Deməli, Aşıq Alının şagirdliyə başlaması, haradasa, 1818-ci ilə düşür. Digər tərəfdən, Ağ Aşıq doğma yurd-yuvasına 40-45 yaşlarında qayıdıb. Deməli, o, haradasa, 1770-1775-ci illərdə dünyaya göz açıb.

b) Əziz Əhmədovun 1977-ci ildə dünyadan köçmüş ata babası Babaşov Əhməd söyləyirmiş ki, "mən 1870-ci ildə dünyaya göz açmışam və öz gözümlə Ağ Aşığı görmüşəm. O, bir sinirli kişiydi, artıq saz çalmırdı. 10 yaşım olanda həmin kişi rəhmətə getdi".

c) Nəhayət, əldə olan bilgiyə görə, tanınmış Tovuz-Şəmşədil ustadı Öysüzlü Səməd 7 il Ağ Aşığa "qulluq" edibmiş. Əgər Aşıq Səmədin 1918-ci ildə 70, yaxud bir qədər artıq yaşında dünyadan köçdüyünü nəzərə alsaq, onun şagirdliyinin haradasa 1865-1870-ci illərə düşdüyü aşkarlanacaq. Lakin bircə çətinliyimiz ondadır ki, Ağ Aşıq son 10-15 ilini çalıb-çağırmırmış. Bəlkə də, ancaq öyrədirmiş?!

Hər halda Ağ Aşığın 1775-1880-ci illərdə yaşaması daha ağlabatandır.

IX. Əziz Əhmədovun söylədiyinə görə, Keşişoğlu adlı üç aşıq yaxud şair Ağ Aşığın çağdaşı olub və hətta onunla deyişib: I - Borçalıdakı Keşişoğlu; II Naxçıvanlı Keşişoğlu və III Bala Məzrəli Keşişoğlu. Deyişmələrdən ancaq biri bizlərə gəlib çatıb16.

X. Ağ Aşığın gəzib-dolaşdığı, çalıb-çağırdığı coğrafi çevrə özündən sonrakılarla tutuşdurula bilməz. Misirdən Şərqi Türküstana kimi gəzib dolaşdığı güman olunur və bir təcnisində özü buna işarə edir17. Lakin Məkkəni ziyarət etdiyi haqda heç bir bilgi yoxdur.

XI. Əziz Əhmədovun söylədiyinə görə, Aşıq Alı da öz ustadı kimi, savadlı imiş və Ağ Aşığın qoşduğu bütün sözləri bir əlyazmaya toplayıbmış. Kəlbəcərə köçərkən həm öz sözləri, həm ustadı qoşduqları əlyazmaları yerli şagirdlərdən birinə bağışlayır. 1937-ci ildə əski ərəb əlifbası ilə yazılmış əlyazmalar (oxuya bilmirlərmiş!) cəzalanma qorxusu altında yandırılır.

XII. Kötükcəsinin dediyinə görə, Babacanlı Aşıq Qədir (onun haqqında sonra söhbət açacağıq!) dünyasını dəyişənədək Ağ Aşıqdan bildiklərini M. Həkimova tam şəkildə verməyib və qalanları onun oğlanlarındadır. Aşıq Alının törəmələrində, məsələn, Gədəbəyin Slavyanka kəndində Qaytaran adlı iqtisadçıda və vaxtı ilə Kəsəmən kəndində yaşamış Molla Muxtarın oğlanlarında Ağ Aşığın şerləri və hekayətləri toplanıb. Kötükcəsinin özü də az-çox topladığını qoruyub saxlayır.

Ağ Aşıqdan əldə etdiyim bilgilərin çoxunu açıqlasam da, araşdırmanın ən başlıca məqsədinə yaxınlaşıram. Ulu Göyçə yüzilliklər boyu onlarla, yüzlərlə saz-söz sənətkarı yetişdirib ki, onların sayəsində öz ənənələrini XX yüzilliyin sonunadək, çox böyük çətinliklər və qurbanlar hesabına qoruyub saxlasa da, bütöv Azərbaycan çevrəsində ən tanınmış, ən öncül ustadın xalqımıza verdiyi ən ölçüyəgəlməz faydaya, - onun ləyaqətli yetirmələrinə üz tuturuq. Çünki Ağ Aşıq nə dərəcədə Ağ olsa da və hətta bütün bəşəriyyətin üzünə ağ olsa da (əlbəttə, əfsanələrdə!) onun üzünü tariximiz və milli mədəniyyətimiz qarşısında daim ağardan yetişdirdiyi sənətkarlar olub. Burada "İman Əlisi" kimi tanınmış Zərzibilli Aşıq Əlinin dediklərini (maqnit lentə yazılıb!) olduğu kimi çatdırmağı özümə borc bilirəm:

"Sən bir Aşıq Allahverdinin böyüklüyünə bax ki, ustadlar Ustadı Ələsgər kimi nəhəngin Ustadı Aşıq Alını ərsəyə çatdırıb".

AG AŞIGIN YETİRMƏLƏRİ

Bəli, Aşıq Allahverdi təkcə Aşıq Alını ərsəyə gətirsəydi belə, adı mədəniyyətimizə qızıl hərflərlə yazılacaqdı. Lakin, mənim nəzərimcə, əgər o, təkcə Qızılvəngli Alıya ustadlığı ilə kifaylənsəydi, bəlkə də, Ağ Aşıq olmazdı. Və əgər nəzərə alsaq ki, arxiv sənədlərinin yoxluğunda, əski əlyazmaların 1905, 1918-1920 soyqırımlarında, 1948 və 1988-dəki zorakı köçürülmələrdə və 1930-cu illərin tuthatutlarında itib-batmasına baxmayaraq, bir sıra yetkin, dolu sənətkarın adları bizlərə gəlib çatıb, - Aşıq Allahverdiyə "qulluq edənlərin" çoxsaylı olduğunu boynumuza almalıyıq. Onlardan: Daşkəndli Şair Məmmədhüseyn el şairi kimi tanınsa da, onun aşıqlıq edib-etməməsi haqqında bilgi yoxdur. Bununla yanaşı, Şair Məmmədhüseynin aşıq şerində yeri olduqca sayımlıdır18. 1800-1880-ci illərdə yaşadığı güman edilsə də15, s. 14-15), nəzərimcə bu tarixlərə ciddi yanaşmaq çətindir.

Öysüzlü Aşıq Səməd (1838 yaxud 1840-1918) Tovuz aşıq məktəbinin ən azman ustadlarından olub, Qaraçıoğlu Aşıq İrvaham (1860 və 1973-cü illər arası - 1967), Əlibəyli Aşıq İsmayıl (1877-1952), Öysüzlü Aşıq Ələsgər (1891-1936), Zəyəmli Aşıq Qənbər (1870-ə yaxın - 1952), Hacıalılı Aşıq Qəhrəman (1896/97-1968) kimi sayımlı ustad aşıqlar yetişdirmişdir. Mikayıl Azaflı söyləyirdi ki, Öysüzlü Səmədlə Aşıq Alı qohum imişlər.

İnəkdağlı Aşıq Qəhrəman da, araşdırmamıza görə, Ağ Aşığın şagirdlərindəndir. Bu həmin Aşıq Qəhrəmandır ki, Aşıq Ələsgərdən öncə hələ yeniyetmə Əsədi, - gələcəkdə səsi də, özü də dağları titrədən Aşıq Əsədi (1874-1951, Rzayev) şagirdliyə götürmək istəməyib. Lakin vurğulamaq istərdim ki, Aşıq Qəhrəmanı heç cür kiçiltmək olmaz. İslam Ələsgəroğlunun söylədiyinə görə, o, söz qoşmasa da, sənətin çox dərin bilicisi və gözəl ifaçısı imiş, Aşıq Ələsgərlə aralarında dostluq və qarşılıqlı hörmət olub.

İnəkdağlı Aşıq Nurəddinin (1916-1994) söylədiyinə görə, Aşıq Qəhrəman 1920-1922-ci illərdə Göyçədə dünyasını dəyişib və yaşı 80-lə 85 arasında imiş. Aldığımız bilgiyə görə, onun bir neçə şagirdi olub, onlardan üçünün adı dəqiqdir:

1. İnəkdağlı Aşıq Kazım həm də ustadının qohumu imiş. Çox zil səsi varıymış, lakin yetər qədər sənəti öyrənə bilmədiyindən, 1925-ci ildə Gəncəyə köçərək, Bala Məzrəli Aşıq Qarayla (Mövlayev, 1893 - 1974) yoldaşlıq edirmiş. Daha sonra Qazaxlı Telli Məhəmmədlə məclislər keçirən Aşıq Kazım Goranboyun Faxralı kəndində yaşayıb və 1930-cu illərin sonunda orada dünyasını dəyişib. Deyilənə görə, onu zəhərləyiblərmiş.

2. İnəkdağlı Aşıq Qənbərin 1988-ci ildə yaşı 90-ı keçsə də, hələ də sağ imiş. Aşıq Nurəddin 1934-35-ci illərdə ona qulluq edibmiş.

3. İnəkdağlı Aşıq İsrail (İsmayılov) II dünya savaşından qayıtmayıb. Dünyaya gəlişi 1895-ci ilə yaxındır. Aşıq Nurəddin 1935-1941-ci illərdə ona şagirdlik edib. Deyirdi ki, ustadı havacatda ancaq Aşıq Talıb və Aşıq İslamdan (Yusifov, 1893-1968) geri qalardı.

(Ardı var.)

---

BİBİLİOQRAFİYA

1. A. N. Veselovskiy. "İstoriçeskaə pogtika". M., "Vısşaə şkola", 1989, s. 155, 160.

2. a) L. A. Mazelğ, V. A. Üukkerman. Analiz muzıkalğnıx proizvedeniy. M., Muzıka, 1967, s. 752
b) L. A. Mazelğ. Stroenie muzıkalğnıx proizvedeniy. M., Muzıka, 1979, s. 534

3. Muzıkalğnaə gnüiklopediə, t. 6. M. SG. 1982. s. BSG (Bolğşaə Sovetskaə gnüiklopediə). izd. III. t. 29. M. SG. 1978. s. 425.
4. a) V. Çiçerov. Şkolı skaziteley Zaonejğə. M., Nauka, 1982.
b) Balandin A. İ. Mifoloqiçeskaə şkola v russkoy folğkloristike. M., Nauka. 1988.
v) Azad Ozan Kerimli. Tauzskaə şkola aşıqov Azerbaydjana. Avtoref. dissertaüii na soisk. uç. st. kand. iskusstvovedeniə. Baku. 1995.
q) L. Blok. Klassiçeskiy taneü. M., İskusstvo, 1987,
d) L. K. Qasanova (sostavitelğ). Katexizis teorii i praktiki klassiçeskoqo gkzersisa: şkolı, konüepüii (metodiçeskie rekomendaüii). Min. kulğturı Azerb. respubliki, uç. metod. kab. po muz. obrazovaniə. 1997.
5. Zəki İslam. Əlim tanrı ətəyində (şerlər və poemalar) . Bakı, "Önər", 1995, s. 11-14.
Göyçə və onu çevrələyən türk-oğuz bölgələri haqqında bilgilər şairin "Hayıf oldu" (s. 15-16), "Göyçəni" (s. 22-24), "Yaxşıyıq" (s. 26-27), "Ağrın alım" (s. 28-30), "Səsləmə" (s. 32-34) şerlərində də öz əksini tapıb.

6. E. İsmayıl. Oğuz yurdun övladları. I kitab. Bakı, "Təbib", 1999.

7. Yenə də orada: s. 310-311

8. E. İsmayıl. Ağrı dağı qədər ağrılarım var... Bakı, "Ağrıdağ", 1999. s. 7-14.

9. Bax: H. İsmayılov. "Miskin Abdalın şəxsiyyəti və taleyi. " Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. VIII kitab. Bakı, Səda, 1999, s. 100-119.

10. Əlavə olaraq bax: Hacı Zəki İslam. "El şairi - Miskin Abdal. " Günaydın" qəzeti, N27-28 (38-39), 28-30 aprel və 1-4 may 1998 tarixdə.

11. M. Qasımlı. Aşıq sənəti. Bakı, "Ozan", 1996. s. 171

12. a) Yenə də orada: s. 171-172.
b) Z. Məhərrəmov. XX əsr Göyçə aşıq mühiti: s. 13

13. Qasımlı. Aşıq sənəti: s. 171.

14. M. Həkimov. Ağ Aşıq (Allahverdi) . "Ustad aşıqlar" kitabı. Bakı. Gənclik. 1983. s. 50-54.

15. Z. Məhərrəmov. XX əsr Göyçə aşıq mühiti: s. 13-14.

16. "Ustad aşıqlar": s. 68-69.

17. Yenə də orada: s. 66.

18. a) Azərbaycan aşıqları və el şairləri. I cild.

b) "Sazlı-sözlü Göyçə". Bakı, Yazıçı, 1999.

19. Z. Məhərrəmov. XX əsr Göyçə aşıq mühiti: s. 14.

20. Rəssam Cabbar Quliyev 1922-ci ildə Ermənistanın Zəngibasar mahalında anadan olmuş, 1941-ci ildə İrəvan Dövlət pedaqoji texnikumunu bitirmişdir. İkinci Dünya müharibəsində iştirak edərək, İtaliya və Yuqoslaviya partizan hərəkatının fəal üzvlərindən olub. Müharibədən sonra 45 il müəllimlik edib. 1967-ci ildə Ermənistanın əməkdar rəssamı adına layiq görülüb. 1988-ci ildə erməni zorakılığı üzündən Azərbaycana köçüb. Burada o, Azərbaycan Rəssamlar ittifaqının üzvülüyünə qəbul olunub, 23 dəfə fərdi sərgisi keçirilib. Dünyanın 20-dən artıq ölkəsinin muzey və şəxsi kolleksiyalarında əsərləri qorunan sənətkarın əməyi dövlət tərəfindən dəfələrlə qiymətləndirilib.