Ə. Ağaoğlu özünün "Üç mədəniyyət" traktatında hər hansı dinin, xüsusilə klassik dünya dinlərinin - Buddizmin, Xristianlığın və İslamın Şərq və Qərb cəmiyyətlərində sosial-mənəvi baxımdan inteqrativ rol oynadıqlarını əsaslandırır və bu zəmində onların mülki-dünyəvi, sekulyar həyatda mövcud olmuş təsirini əsasən mədəniyyət komponenti kimi səciyyələndirmişdir. Bu səpkidə o, dinin əxlaqi-praktik yönümünü də təhlil edir və təsadüfi deyildir ki, dinə münasibətinin tarixi sosioloji və kulturoloji aspektlərini işləyir. O, dinlərin, xüsusilə xristianlıq və islamın bəşər həyatının nəinki mənəvi, habelə maddi tərəflərində böyük miqyaslı ictimai-siyasi, əxlaqi-hüquqi rol və funksiyalarını müəyyənləşdirmək yolu ilə gedərək, öz kulturoloji araşdırmalarında Qərb-Şərq dixotomiyasını sosioloji və sosial-psixoloji meyarlarla təfsirə gətirir. Başqa sözlə desəm mütəfəkkirin mədəniyyət haqqında ümumi düsturlarından sonra dinin tarixi bir fenomen kimi təhlil edilməsi, onun xristianlıq və islam forma müxtəlifliyində tarixi təzahürlərinin Qərb-Şərq mədəniyyətlərinin mühüm komponentləri kimi səciyyələndirilməsi elmi əhəmiyyət kəsb edir. Çünki bu iki dindən hər birinin Qərbdə və Şərqdə insan həyatına nüfuz etməsi böyük tarixi mərhələlərlə bağlıdır. Bu amili xüsusi səriştə ilə nəzərə alan Ağaoğlu belə bir məntiqi qənaətə gəlir ki, cəmiyyət həyatına güclü təsir göstərən bu mənəvi atributların funksional mahiyyətini aşkarlamadan hər hansı dünya bölgəsində inkişaf və tərəqqi, sivilizasiya və mədəniyyət problemlərinin oxşar və fərqli cəhətləri haqqında düzgün nəticələrə gəlmək qeyri mümkündür.

Ə. Ağaoğlu Şərqin bir çox bölgələrində islamın insanların sosial-psixologiyasına daxil olan ümumi tərkib hissələrindən bəhs edərkən və bu komponentlərin müsəlman aləmi üçün, onun mədəniyyəti üçün universal xarakter daşıdığını göstərərkən belə bir tipoloji nəticəyə gəlir ki, aralarında minlərcə kilometrlik məsafələrdə yaşayan cins, dil, irq etibarilə bir-birinə tamamilə yabançı olan və hər hansı səthi bağlılıqdan məhrum olan xalqların fərdlərini eyni zehniyyətin, eyni övqatın sahibi, eyni məsələlər, mübahisələr ilə məşğul, işlər və hadisələr haqqında eyni anlama tərzlərini ifadə edən, eyni hökmlər verən görmək olar. Təbiidir ki, bu mənəvi-əxlaqi, mədəni-inteqrativ durum uzun müddət ərzində formalaşan müştərək bir zəka fəaliyyətinin, müştərək duyum tərzinin, müştərək ümumi amillərin mütəmadi təsirilə hasilə gəlmiş real regional mahiyyət daşıyır. Mütəfəkkir bu özünəməxsus fenomenin təfərrüatının təfsirini verərkən tez-tez işlətdiyi "islam aləmi" anlayışını yalnız dini-məfkurəvi məkan sahəsinin ifadəsi kimi deyil, eyni zamanda ondan daha geniş mündərəcəli sosial-coğrafi və sosial-mədəni atributların toplusu kimi vermişdir. Deməli, mütəfəkkirin təfsirində "din" məfhumunun daşıdığı real məzmun "islam aləmi" anlayışının tərkib hissəsi, mühüm komponentlərindən biridir. Məhz buna görə də o, dini mədəniyyətin ən fəal və təsirli bir amili olaraq təhlil edir və onun regional, müştərək məzmun çalarlarının əməli-real tərəflərinin insanların həyatında rolunu açıqlayır.

Ə. Ağaoğlu dinin mədəniyyət ünsürü kimi inteqrativ ovqat yaratdığı bölgələrdə, müştərək sosial-psixoloji məkan formalaşdırdığı ölkələrdə sənət sahələrinin - ədəbiyyatın, musiqinin, habelə elmin hər hansı yenilik təzahürlərinin dərhal yayılma dinamikasını aşkarlayır. Onun fikrincə, bu müştərək zəkalı sosial-psixoloji şəraitdə meydana gəlmiş hər hansı sənət əsəri və yaxud elmi-fəlsəfi traktat hələ bir zamanlar mətbəə sənətinin mövcud olmadığına baxmayaraq, sırf əlyazması şəklində üzü köçürülərək heyrətamiz bir sürətlə bütün islam dünyasına yayılır və bir neçə ay sonra bu aləmin ən kiçik guşələrində oxunaraq fikir və duyğuların birləşməsinə səbəb olur. Ağaoğlu elmi fikir və sənət əlaqələrinin coğrafiyasının mənəvi genişlik məkanının əhatə dairəsini göstərərkən konkret tarixi-mədəni, həyati misallardan istifadə edir. Mütəfəkkir təsvir edir ki, İbn-Sinanın Orta Asiyada işıq üzü görən əsərləri intensiv bir sürətlə Afrikanın şimalındakı müsəlman ölkələrində qızğın mübahisələr doğururdu. Fasda doğulmuş, Nişapurda tərbiyə və təlim almış İbn-Səbbahın fəaliyyət yeri Suriya və Xorasan olmuşdur. Harunun, Məmunun, Əmir Teymurun və digər görkəmli hökmdarların başına islam aləminin bütün tərəflərindən alimlər, ədiblər toplanıb bir növ Əflatunsayağı akademiya təşkil etmişlər. Osmanlı sultanlarının sarayları Afrika və Asiyanın ucqar guşələrindən gəlmiş alimlərin əsl toplantısı idi. Əslən Xivədə doğulmuş birisi Anadoluda qazilik, müftilik edir. Farsca və ərəbcə yazılmış ədəbi əsərlər eyni sürətlə yayılır və bütün islam millətləri arasında tərcüməçilər, təqlidçilər, təfsirçilər meydana çıxırdı. Hafizin, Xəyyamın, Mövlana Cəlaləddin Ruminin, Əkbər Şahın, Əbu Ləlanın və s. b. k. məşhur alimlərin, şair və ədiblərin əsərlərini görməyən, bilməyən bilikli bir islam mütəfəkkirinə təsadüf olunmurdu.

Göründüyü kimi, Ə. Ağaoğlu özünün mədəniyyət - həyat tərzi konsepsiyasının söykəndiyi və əsaslandığı bu empirik, tarixi faktları bir orqanizm kimi birləşdirən, mənəvi şərtləndirici amil olan dini psixologiyaya, daha geniş mənada desəm, islam dininin maddi və mənəvi ünsürləri ilə yoğrulmuş, formalaşmış sosial-psixoloji şəraitin mədəni müştəkirliyə təsirinə çox böyük əhəmiyyət verirdi.