usiqi sənətinin simfoniya kimi mürəkkəb bir janrında bəstələnmiş hər bir dəyərli əsərin dərin təhlili və bədii estetik şərhi tədqiqatçının səviyyəsini parlaq əks etdirirsə, iyirmi illik dövr ərzində müxtəlif nəsillərə mənsub bəstəkarlarımızın rəngarəng üslublu və ciddi ideya-bədii məzmunlu bir çox simfonyaları haqqında sanballı elmi əsər yaratmaq qat-qat böyük hünər və əsl peşəkarlıq tələb edir. Monoqrafiyada Qara Qarayev, Cövdət Hacıyev, Arif Məlikov, Xəyyam Mizazadə, Vasif Adıgözəlov, Aqşin Əlizadə kimi məşhur sənətkarlarımızın əsərləri ilə yanaşı nisbətən az (və ya çox az) tanınan bəstəkarların yaradıcılığına da yer verilməsi göstərilən dövrdə ən mühüm "simfonik" prosesləri işıqlandırmaq baxımından təqdir olunmalıdır. Qarşıya qoyulmuş bu çətin, məsuliyyətli vəzifəni şərəflə yerinə yetirmiş "Simfoniyanın fəzası" adlı elmi monoqrafiya Azərbaycan musiqişünaslıq məktəbini müasirliyin aydın üfuqlərinə aparmaq iqtidarında olub, yəqin ki, bəstəkarlarımızın da diqqətini cəlb edəcək və onların yaradıcılığına təsirsiz qalmayacaqdır.

Kitabda simfoniya janrının müasir vəziyyəti, XX əsrin ikinci yarısında keçirdiyi müxtəlif səciyyəli və güclü təbəddülatları imkan daxilində dünya musiqi kontekstində nəzərdən keçirilmiş, bu barədə son zamanlar meydana gələn yeni elmi-nəzəri baxışlara şəxsi münasibət bildirilmiş, məsələyə fəal müdaxilələr edilmişdir. Nəticədə Azərbacan simfoniyasını dərindən tədqiq etmək üçün möhkəm elmi-metodoloji zəmin hazırlanmışdır.

Zümrüd Dadaşzadə tədqiqat obyekti kimi götürdüyü əsərlərə çox vaxt geniş sənətşünaslıq miqyasında nəzər salmış, zamanın əsas bədii-estetik ideyalarından və onların müxtəlif sənətlərdəki təcəssüm xüsusiyyətlərindən çıxış etmişdir. Mövzunun problematikası o qədər geniş və mürəkkəbdir ki, bir tədqiqat daxilində Azərbaycan simfoniyalarının ümumi mənzərəsi və ya tarixi-xronoloji qaydada izlənilməsi kimi məsələlərlə də kifayətlənmək olardı. Lakin müəklif dövrün əsas təmayüllərini əks etdirən simfonik partituraları həmçinin "iri planda" da nəzərdən keçirməklə, onların incəliklərinə varmış, təhlil etdiyi əsərlərin bədii məzmununu dəqiq və ya aydın şəkildə aça bilmişdir. Musiqişünas Azərbaycan simfoniyalarının təsnifatı kimi geniş əhatəli bir məsələnin həlli üçün yenə də zərgər dəqiqliyi ilə apardığı təhlillərə əsaslanmış, iri və ümumi planlı tədqiqat metodlarını uzlaşdırmışdır. Ənənəvi simfonik silsiləyə və onun dramaturji tiplərinə (dramatik, epik, lirik) yaradıcı münasibət C. Hacıyevin V simfoniyasında, V. Adıgözəlovun III simfoniyasında, X. Mirzəzadənin "Triptix" əsərində araşdırılmışsa, A. Məlikovun Simlilər üçün IV simfoniyasında, A. Əlizadənin "Muğamvari", M. Quliyevin "Muğam" simfoniyalarında muğamın güclü təsirləri sayəsində janrın yeniləşdirilməsi sübut edilmişdir. Bir sıra simfoniyalarda (Q. Qarayev və F. Qarayev - "Qoyya", A. Məlikov - "Təzadlar"; F. Qarayev - "Tristessa") teatrallıq prinsiplərinin aşkarlanması da uğurlu nəticələr vermişdir.

Müasir musiqidə, o cümlədən Azərbaycanda simfoniyanın daha genişlənmiş və həm də sərbəstlik qazanmış bədii imkanları, bənzərsiz üslub keyfiyyətləri, milli ənənələrin parlaq təzahürü, sənətlərarası əlaqələrin (xüsusən də, teatrallığın simfoniyaya təsiri) və s. tədqiqatın çoxplanlı şəkildə aparılmasını tələb etmişdir. Müəllif metodoloji səciyyəli məqamları da, seriya, aleatorika, sonorika, minimalizm və başqa texnoloji vasitələr arsenalını da, muğam təfəkkürünün təsirlərini də eyni dərəcədə də məharətlə təhlil etmiş, mühüm estetik ümumiləşdirmələrə nail olmuşdur. Müxtəlif üsullarla araşdırılan, sakit, lakin daxilən təsirli şəkildə oxuculara təqdim olunan inandırıcı bədii həqiqətlər düz hədəfin mərkəzinə dəyir.

Musiqişünasın bu nailiyyəti, şübhəsiz, boş yerdə qazanılmamışdır. Onun tanınmış sələflərinin, hörmətli müəllimlərinin, eləcə də sonrakı nəslə mənsub həmkarlarının da əməyi danılmazdır. Zümrüd Dadaşzadə öz elmi rəhbəri və hazırkı nəşrin elmi redaktoru Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq doktoru, professor Zemfira Səfərovaya xüsusilə minnətdardır.

Əsərin çoxsaylı və sanballı biblioqrafiyasında Azərbaycan musiqişünaslarına, o cümlədən yeni qüvvələrin adlarına rast gəlirik. Xüsusən qapalı peşəkar "sexi" daxilində qələm çalan nisbətən gənc musiqişünaslarımızın "Simfoniyanın fəzası" işığında ehtiramla təqdim olunması xoş təsir bağışlayır. Eyni zamanda mövzu üzrə geniş ədəbiyyat yaxşıca öyrənildiyi üçün, elə bilirik ki, monoqrafiyada adlar indeksinə müəyyən ehtiyac duyulur.

Zümrüd Dadaşzadə müxtəlif milli məktəblərin simfonik ədəbiyyatına və onların musiqi-estetik şərhinə böyük diqqət göstərmiş, ilk növbədə sabiq İttitfaqın görkəmli mütəxəssislərinin tədqiqatlarından yaradıcılıqla bəhrələnmiş, beləliklə də, əhəmiyyəti Azərbaycanın hüdudlarını aşan dəyərli elmi əsər yaratmışdır.

Musiqişünas sovet məkanının mərkəzi orqanlarında Azərbaycan simfoniyalarına kifayət qədər diqqət verilməməsindən gileylənir, "paytaxt" musiqişünaslığından öyrənməklə yanaşı, onlarla açıq polemikaya girir, fikir və mülahizələrini inandırıcı şəkildə sübuta yetirir. Belə tədqiqatlardan sonra dahi Qara Qarayevin əsasən bəstəkarlarımıza şamil etdiyi "Biz də dünyanın hissəsiyik" kimi dərin mənalı sözlərini təkrar etməyə musiqişünaslarımızın da haqqı xeyli artır.

Müəllif düzgün təhlil metodlarının və polad məntiqin əsasında incə mətləblərə nüfuz edə bildiyi üçün kitabda obyektiv ruh hökm sürür. Eyni zamanda oxucu tədqiqatçının alicənab tənqid ədasından da zövq alır. Daha çox musiqişünaslıq yazılarına ünvanlaşmış iradlar çox vaxt başqa nöqteyi-nəzər və ya müəyyən təshihlər şəklində söylənilsə də mühüm məsələlərə yenilik gətirir. Zənnimcə, belə bir xeyirxah tənqidlə "şəxsən" qarşılaşanlar bunca nəzakətli davranışdan inciməz.

Monoqrafiyanın ən qiymətli və sevindirici cəhətlərindən biri də onun səlis və zəngin bir dildə yazılmasıdır. Simfoniya kimi ciddi musiqi janrının müasir təmayülləri haqqında sırf elmi əsərin dilimizə yatan, ruhumuzu oxşayan, şüurumuza nur saçan parlaq ədəbi üslubu, sözsüz ki, müəllifin böyük nailiyyətidir. Gücsüzlər bu dildə musiqişünaslıq üslubunun hələ də axsadığından, terminoloji aparatın tam təsdiq olunmadığından gileylənirsə, əsl peşəkar həmin maneələri, həmin çətinlikləri məharətlə dəf edir. Zümrüd Dadaşzadə demək olar ki, termin yaradıcılığı ilə məşğul olmasa da, araşdırdığı mövzunu və dilin tükənməz ehtiyatlarını gözəl bildiyindən öz fikirlərinin kamil ifadəsinə müvəffəq olmuşdur.

Bu gün dünya şöhrətli bəstəkarlarımızın ənənələri layiqincə davam etdirilərkən, musiqişünaslarımızın da beynəlxalq səviyyəyə çıxması həyati əhəmiyyət daşıyır. Sənətkarlarımızın əsərləri müxtəlif ölkələrin konsert salonlarında, müvəffəqiyyətlə səsləndirilir, onların bədii məziyyətləri, milli koloriti və s. cəhətləri xarici mütəxəssislər tərəfindən dərhal qavranılır. Azərbaycan ziyalıları isə Məmməd Quliyev, Afaq Cəfərova, Azər Dadaşov, Rəhilə Həsənova (hələ cavanları demirik) kimi yaradıcıların olsa-olsa adları ilə tanışdırlar. Korifeylərimizin əsərləri barədə isə tez-tez eşitdiyimiz "fəlsəfi məzmunlu konsepsiya, müasir problemlərin həlli, zəngin mənəvi aləmin inikası" və başqa abstrakt anlayışların müfəssəl elmi şərhinə böyük ehtiyac vardır.

Azərbaycan simfoniyası dünya mədəniyyətinə qovuşmuş olan milli mədəniyyətimizin aynasıdır. Onlar sənətkar qəlbinin odu ilə güclü zəkanın vəhdətindən yaranıb, öz dərin fikir və hisləri ilə, ən ülvi duyğular aləmi ilə öz müasirlərinə və ilk növbədə həmvətənlərimizə ünvanlanıb. Bəstəkarlarımızın ən mürəkkəb əsərləri haqqında son və qəti söz Azərbaycan musiqişünaslarına məxsusdur. "Simfoniyanın fəzası" ilə aydınlığa doğru inamla addımlayan müəllif bu fikri əməli təsdiq edir.

Musiqişünaslıq qarşısında son dərəcə məsuliyyətli və çoxsaylı vəzifələr durduğu bir zamanda əyalət düşüncəsi ilə yaşayan mənsəbpərəstlərin elm sahəsinə üz tutması və bəzən heç bir maneə ilə rastlaşmaması həqiqətən acı təsadüflər doğurur. Lakin bu cür "alimlər" əsl yaradıcı qüvvələr qarşısında məhkum edilmiş, onların elmi "məlumatları" da gec-tez aradan çıxacaqdır. Nə yaxşı ki, belə bir ağır şəraitdə müasir tələblərə cavab verən yüksək səviyyəli tədqiqatlar da yaranır.

Vaxtında meydana gəlmiş "Simfoniyanın fəzası" əsasən fəaliyyətdə olan görkəmli bəstəkarlarımızın simfoniyalarına həsr olunmuşdur. Zümrüd Dadaşzadə Azərbaycan simfonik məktəbinin bütün nümayəndələri ilə əməkdaşlığa can atır, onların yaradıcılıq laboratoriyalarına bir qonaq kimi deyil, əsl ekspert kimi baş vurur, gözəl sənət əsərlərini müasirlərmizə anlatmaq üçün gərgin əmək sərf edir.

Ümumiyyətlə, bədii təcrübənin ardınca gedən sənətşünaslıq elmlərinə elə əzəldən təqibedən rolu nəsib olmuşdur. Bu sahə mütəxəssisləri zamanə ilə ayaqlaşmağa ciddi cəhd göstərməli, ən aktual ictimai və bədii ideyaları dərk etmək üçün bütün qüvvələrini səfərbər etməlidirlər. Etiraf olunmalıdır ki, musiqişünaslıq sahəsində bu ağır və məsuliyyətli vəzifənin icrası daha böyük çətinliklərlə bağlıdır. Öz peşəsi ilə sənətə, mədəniyyətə və xalqa xidmət etmək istəyən musiqişünaslar bu gerçəyi yaxşıca bilməli, bəstəkarlar isə onlara həm tələbkarlıqla, həm də düzgün anlayışla yanaşmalıdırlar.

Musiqi dilinin immanent xassələrini açıqlamaq, yeni ahəng və səslənmələrdə onları doğurmuş fikir və duyğuları "eşitmək", simfoniyanın qeyri-adi və bir-birinə bənzəməyən dramaturgiyasında mənəvi dəyərlərin inikasını görmək zəhmət və peşəkarlıqdan başqa, şübhəsiz, müəyyən vaxt da istəyir. Rəy verilən kitab dövrün qaynar bədii hadisələri hələ soyumamış halda yazılmış, onun əsasını təşkil edən dissertasiyanın müdafiəsi və müvafiq məqalələrin yayınlanması isə bir az da əvvəl baş vermişdir. Elmi və publisistik fəaliyyəti ilə zəmanəsinin nəbzini tutmağa çalışan müəllif hələ öz kitabının bir on il qabaq çıxmamasına təəssüflənirsə, onun yaradıcılıq əzmini və amalını başa düşmək çətin deyildir. Bu istək bədii təcrübə ilə nəzəriyyə arasındakı qaçınılmaz zaman məsafəsini qısaltmaq məqsədindən xəbər verir.

Musiqişünaslıq işləri ilə müqayisədə həmin ixtisasın tədrisi bir qayda olaraq müasir bəstəkarlıq sənətindən daha geri qalır. Bu baxımdan mövcud proqramlarla kifayətlənməyib, dövrün yaradıcılıq proseslərini dərk etmək arzusunda olan tələbələr üçün "Simfoniyanın fəzası" öyrədici bir vəsait də ola bilər. Monoqrafiya - "Müasir tədqiqat və müasir tədqiqatçı necə olmalıdır?" - kimi həmişə aktual olan suala əyani cavab verir, bu yolda gəncləri (və təkcə onları yox) gözləyən çətinliklərin nələrdən ibarət olduğunu parlaq şəkildə açıb göstərir. Ənənəvi nəzəriyyənin qüsurlarını dəf etməkdə müəllifin səmərəli peşəkar fəaliyyəti də şəxsi nümunə kimi baxıla bilər. Onu da xatırladaq ki, Zümrüd Dadaşzadənin bir musiqişünas kimi püxtələşməsində, mühüm ictimai və mədəni vəzifələrə can atmasında genlərinin və ailə tərbiyəsinin də rolu olduqca əhəmiyyətli olmuşdur.

Əlbəttə, resenziya vasitəsilə böyük tədqiqatların məzmununu bütün dolğunluğu ilə əks etdirmək mümkün deyildir. Biz heç belə bir məqsəd də güdməmişik. Əminik ki, kitab özünə geniş oxucular dairəsi qazanacaq. Musiqi mütəxəssisləri və tələbələr, sənətşünas və filosoflar, ziyalı və musiqisevərlər "Simfoniyanın fəzası"nda özləri üçün mütləq nəyisə kəşf edəcəklər.