В статье изложены результаты сопоставительного анализа казахских кюев для сыбызғы и башкирских кюев для ҡурая в свете «смысловой и композиционной связи» повествования и музыки в их форме. Статья состоит из двух разделов. В первом разделе приведены наблюдения этномузыковедов, изучавших казахские и башкирские кюи. Некоторые из данных положений послужили методологической основой для нашего анализа. Объектом изучения являются кюи для сыбызғы восточного Казахстана, Баян-Олгейского региона Монголии и кюи для ҡурая восточных, юго-восточных и южных районов Башкортостана. Они относятся к жанрам аңыз-күй по-казахски илегенда көйө по-башкирски (в переводе – «кюй-легенда») и арнау күй по-казахски (в переводе – «кюй-посвящение»). Цели анализа — выявить: а) сходство формы кюев на уровне связи повествования и музыки, б) сходные виды форм кюев для сыбызғы и ҡурая, в) сходство функции музыки в данных формах. Основными методами изучения являются сопоставление и сравнение. Во втором разделе данные анализапоказывают следующее. Имеются кюи для сыбызғы и ҡурая с «сюжетным типом» «смысловой связи» повествования и музыки. При таком типе «смысловой связи» повествования и музыки образуются две формы «смешанного музицирования». Они типологически-общие для казахских и башкирских кюев. Первая – «кюй в легенде», вторая – «кюй-легенда».Имеются также кюи с «обобщённо-программным типом» «смысловой связи» повествования и музыки. При этом типе связи складывается только одна форма “раздельного музицирования», общая для казахских и башкирских кюев. Это форма «кюй и легенда». Следовательно, их существование в традиции свидетельствует о типологическом и, возможно, генетическомсходствемузыкально-поэтического мышления казахских и башкирских носителей инструментальной музыки.
Ключевые слова: сыбызғы, ҡурай, күй, көй, типы «смысловой и композиционной связи» повествования и музыки в форме кюев, «сюжетный тип» «смысловой связи», формы «смешанного музицирования»: «кюй в легенде» и «кюй-легенда», «обобщённо-программный тип» «смысловой связи», «форма раздельного музицирования» – «кюй и легенда».
Sıbızgı və ҡuray üçün küylər: rəvayət və musiqinin nisbəti
Məqalədə sıbızğı üçün qazax və ҡuray üçün başqırd küylərinin “semantik və kompozisiya əlaqəsi” işığında müqayisəli təhlilinin nəticələri təqdim olunur. Məqalə iki bölmədən ibarətdir. Birinci bölmədə qazax və başqırd musiqisini tədqiq edən etnomüsiqişünaslarln müşahidələri təqdim edilmişdir. Tədqiqatın obyektini Şərqi Qazaxıstanın sıbızğı üçün, Monqolustanın Bayan-Olqey bölgəsi və Başqırdıstanın şərq, cənub-şərq və cənub bölgələrinin kuray üçün küyləri təşkil edir. Onlar qazaxca anız-küy, başqırdca leqenda köyö (“kuy-əfsanə” kimi tərcümə olunur) və qazaxca “arnau küy” (“küy-ithaf” kimi tərcümə olunur) janrlarına aiddir. Təhlilin məqsədləri aşağıdakıları müəyyən etməkdir: a) rəvayət ilə musiqi arasındakı əlaqə səviyyəsində küy formalarının oxşarlığını, b) sıbızğı və ҡuray üçün küylərin oxşar forma növlərini, c) bu formalarda musiqinin funksiya oxşarlığını. Tədqiqatın əsas üsulları müqayisə və qarşılaşdırmadır. İkinci hissədə təhlil məlumatları aşağıdakıları göstərir. Sıbızğı və ҡuray üçün rəvayət və musiqi arasında “semantik əlaqə”nin “süjet tipli” küyləri mövcuddur. Rəvayətlə musiqi arasındakı bu cür “semantik əlaqə” ilə “qarışıq musiqi ifasının” iki forması əmələ gəlir. Onlar tipoloji cəhətdən qazax və başqırd küyləri üçün ümumidir. Birincisi “əfsanədə küy”, ikincisi “küy-əfsanə”dir. Həmçinin rəvayət və musiqi arasında “semantik əlaqə” baxımından “ümumiləşdirilmiş proqram növlü” küylər də vardır. Bu tip əlaqə zamanı qazax və başqırd küylərinin yalnız bir - “ayrılıqda musiqi ifası” forması yaranır. Bu, “kuy və əfsanə” formasıdır. Deməli, onların ənənədə mövcudluğu qazax və başqırd instrumental musiqi daşıyıcılarının musiqi və poetik təfəkkürünün tipoloji və bəlkə də genetik oxşarlığından xəbər verir.
Açar sözlər: sıbızqı, ҡuray, küy, köy, küy formalarında rəvayət və musiqinin “semantik və kompozisiya əlaqəsinin” növləri, “semantik əlaqənin” “süjet növü”, “qarışıq musiqi ifası” formaları: “əfsanədə kuy” ” və “kuy-əfsanə”, “semantik əlaqənin ümumiləşdirilmiş proqram növü”, “ayrılıqda musiqi ifası forması” - “küy və əfsanə”
Kuyis for sybyzgy and kurai: the relationship between narration and music.
The article presents the results of a comparative analysis of Kazakh kuyis for sybyzgy and Bashkir kyuis for kurai in the light of the «semantic and compositional connection» of narrative and music in their form. The article consists of two sections. The first section presents observations of ethnomusicologists, who studied Kazakh and Bashkir kuyis. Some of these provisions served as the methodological basis for our analysis. The object of study is the kuyis for the sybyzgy of eastern Kazakhstan, the Bayan-Olgei region of Mongolia and the kuyis for the kurai eastern, southeastern and southern regions of Bashkortostan. They belong to the genres of anyz-kuy in Kazakh and legenda köyö in Bashkir (translated as «kuy-legend») and arnau kuy in Kazakh (translated as «kuy-dedication»).The purposes of the analysis are to identify: a) the similarity of the form of kuis at the level of connection between narration and music; b) similar types of forms of kuis for sybyzgy and kurai; c) the similarity of the function of music in these forms. The main methods of study are comparison and comparison. The second section presents the data obtained from the analysis. They show the following. There are kuyis for sybyzgy and kurai with a «plot type» of «semantic connection» between narration and music. With this type of «semantic connection» between narrative and music, two forms of «mixed music-making» are formed. They are typologically common to Kazakh and Bashkir kuyis. The first is «kuy in the legend», the second is «kuy is the legend». There are also cues with a «generalized program type» of «semantic connection» between narration and music. With this type of connection, only one «form of separate music-making» develops, common to Kazakh and Bashkir kuyis. This is the form of «kuy and legend». Consequently, their existence in the tradition indicates a typological and, possibly, genetic similarity of musical and poetic thinking of instrumental music of Kazakh and Bashkir native speakers.
Key words:Sybyzgy, kurai, kuy,köy,types of «semantic and compositional coherence» of narration and music in the form of kuis, «plot type» «semantic coherence», forms of «mixed music-making»: «kuy in the legend», «kuy is the legend», «generalized program type», «semantic connetion», «form of separate music-making» – «kui and legend».