ÀÇßÐÁÀÉÆÀÍ ËÀÄËÀÐÛÍÛÍ ÔÎÐÌÀËÀØÌÀÑÛÍÀ ÄÀÈÐ ÁßÇÈ ÌÖËÀÙÈÇßËßÐ
Åëíàðà ÄÀÄÀØÎÂÀ

Øÿrq xalqlarûíûí musèqè mÿdÿnèyyÿtè hÿlÿ eramûzûn èlk ÿsrlÿrèndÿ dolüun øÿkèldÿ formalaømaüa baølamûødûr. Òÿxmènÿn XÛV ÿsrÿ yaxûí bèr dþvrdÿ ×èndÿn Avropa sÿrhÿdlÿrènÿ vÿ èndèkè Prèbaltèkadan Afrèkanûn mÿrkÿzènÿ qÿdÿr olan bèr ÿrazèdÿ yaøayan möxtÿlèf mèllÿt vÿ xalqlar èqtèsadè, sosèal vÿ mèllè xösusèyyÿtlÿrènÿ gþrÿ oxøar cÿhÿtlÿrÿ malèk èdèlÿr. Bu ÿrazè ö÷ön musèqè bazasûnda muüamûí ènkèøafû sÿcèyyÿvè èdè.

        Muüamû qÿbul etmèø hÿr bèr xalq onu þzönönêölÿødèrmèø, þz hÿyat tÿrzènÿ, dönyabaxûøûía, adÿt-ÿnÿnÿlÿrènÿ ìöâàôèã ènkèøaf etdèrmèødèr. Nÿtècÿ etèbarèlÿ, bþéök ÿrazèdÿ muüamûn möxtÿlèf sÿpkèlè qollarû doüularaq, hÿr bèr xalãûí musèqè portretènè þzöndÿ ÿks etdèrèr.

        Muüamûí èlkèn dþvrö ö÷ön aralarû bèr tondan èbarÿt ö÷ sÿsèn bèrlÿøÿðÿê «mèkro» sÿsdözömö ÿmÿlÿ gÿtèrmÿsè sÿcèyyÿvèdèr:

        Æ¹ – ä¹ – å¹

        Sonrakû mÿrhÿlÿlÿrdÿ bu sÿsdözömö, ÿvvÿlènÿ 1,5 ton mÿsafÿsèndÿ ÿlavÿ sÿslÿ, bèr qÿdÿr ke÷dèkdÿn sonra axûrûía 1,5 ton mÿsafÿsèndÿ yenè bèr sÿslÿ, daha sonralar èsÿ ÿvvÿlkè sÿslÿrèn oktava tÿkrarû yolu èlÿ tam major vÿ mènor pentatonèkasûíûí yaranmasûía qÿdÿr dolüunlaøûr:

        à – æ¹ – ä¹ – å¹

        (à) – æ¹– ä¹– å¹ – ý¹

        à – æ¹ – ä¹ – å¹ – ý¹– à¹

        (à) – æ¹ – ä¹ – å¹ – ý¹ – à¹ – æ²

        Ömumèyyÿtlÿ, göman etmÿk olar kè, major, adÿtÿn, ÿôçÿë hesab edèlsÿ dÿ, bèlavasètÿ möÿyyÿn öñòöíëöêëÿðÿ malèk olsa da, ènkèøaf zamanû muüam pentatonèkasûída aparûcû rolu mènor oynamûødûr. Ìajor vÿ mènor pentatonèkalarû èlÿ ayaqlaøan muüam dayanmaäàí ènkèøaf etmèødèr. Belÿ kè, zaman þòäöêæÿ, ÿlavÿ pÿrdÿlÿrèn kþmÿyèlÿ muüam sÿsdöçöìö zÿngènlÿøèr, pentatonèka èsÿ þz èbtèdaè gþzÿllèyèlÿ hÿmèøÿlèk olaraq, ènkèøafda olan musèqè xÿzènÿsèndÿ èkèncè plana ke÷èr.

        Èlk dþâðöíö tam major vÿ mènor pentatonèkasû èlÿ tamamlayan muüam èncÿsÿnÿtèndÿ èkèncè dþvrÿ ÿlavÿ pÿrdÿlÿrlÿ «sèlahlanmûø» on èkè pÿrdÿlè major vÿ mènor tèplè sÿsdözömlÿrè xasdûr (on èkè pÿrdÿlè sÿsdöçöìö nÿzÿrdÿ tutularkÿn o vaxta qÿdÿrkè pentatonèka sÿsdözömönön èkèncè plana ke÷mÿsè, sonradan gÿlÿn yeddè sÿsèn dèatonèk mþvqeyè ÿldÿ etmÿsè nÿzÿrdÿ tutulur. Temperasèya mÿsÿlÿsè èsÿ hÿr xalqda þzönÿmÿxsus èdè). ×ox guman kè, möxtÿlèf xalqlarda muüam vegetasèyasû, fÿrdè muüam mÿdÿnèyyÿtènè ènkèøaf etdèrmÿk mÿqamû on èkè pÿrdÿnèn aparûcû rol oynadûüû dþvrÿ tÿsadöf edèr. Bundan sonrakû ènkèøaôû nÿzÿrÿ alarkÿn bèz bèlavasètÿ Azÿrbaycan musèqèsèndÿí danûøacaüûq.

        Azÿrbaycan muüamû äègÿr törkdèllè xalqlarûn muüam mÿdÿnèyyÿtè èlÿ yanaøû ènkèøaf edÿrÿk, onlarûí ÷oxundan bazasûna gþrÿ xeylè èðÿëè geòìèøäèð. Bu bèr faktdûr. Yuxarûda gþstÿrdèyèmèz ènkèøaf yolu Azÿrbaycan muüamûía da aèddèr. On èkè pèllÿlè sÿsdözömönön formalaømasûnûn ardûíca gÿlÿn muüam sÿssûrasû þçöíöí sonrakû ènkèøaf dþvröndÿ Azÿrbaycan musèqèsènèn spesèfèkasûna uyüun olaraq, ÿlavÿ zÿngènlÿømÿyÿ ehtèyac duyurdu. ×önkè, bþéök emosèyalara malèk olan bèr xalqa þz musèqè tÿlÿbatûíû þdÿmÿk ö÷ön xûrdalûqlara èmkan vermÿyÿn on èkè pèllÿlè sÿsqatarû kèfayÿt etmèrdè. Buna gþrÿ dÿ, «qara pÿrdÿlÿrèn» hÿr bèrènè èkè möstÿqèl pÿrdÿyÿ ayûrmaq zÿrurÿtè ortaya ÷ûxdû (bu, bÿlkÿ dÿ ondan èrÿlè gÿlèrdè kè, bèldèyèmèz kèmè, yeddè sÿsdÿn èbarÿt olan aü pÿrdÿlÿr þz aralarûída gèzlè temperasèyaya malèkdèr). Nÿtècÿdÿ, möasèr Azÿrbaycan musèqèsè ö÷ön sÿcèyyÿvè olan on yeddè pÿrdÿlè Azÿrbaycan muüam sÿsäöçöìö yaranûr:

        æ–æèñ–äåñ–ä–äèñ–åñ–å–ô–ôèñ–ýåñ–ý–ýèñ–àñ–à–àèñ–á–ù–(æ)

        Qÿdèm Rast, Øur vÿ bu tèp muüamlar dèatonèk pÿrdÿlÿrdÿ yaranaraq, qÿrarlaømûødûr. On yeddè pÿrdÿlè sÿsdözömö yarandûqdan sonra, hÿm÷ènèn, bu muüamlar da alterasèya èmkanlarûnûí ÷oxalmasû èlÿ ÿlaqÿdar olaraq, zÿngulÿlÿr, xûrdalûqlar vÿ s. bu kèmè melèzmatèk ösullar muüama yol tapûr. Zaman getdèkcÿ bu melèzmlÿr þn plana ke÷ÿrÿk, ÿsas pÿrdÿlÿrdÿn bÿzèlÿrènè sûxûødûrmaüa baølamûø vÿ uzun möddÿt bunlarûn arasûída möbarèzÿ getmèødèr. Nÿtècÿ etèbarèlÿ XÛX ÿsrèn sonunda musèqè÷èlÿrèn ÷ox bþyök ÿksÿrèyyÿtè savadûídan asûlû olmayaraq, ÿsas èlÿ bÿzÿk notlarûíû bèr pÿrdÿ kèmè qÿbul edèr vÿ möÿyyÿn muüam hèssÿlÿrènè bu ösulla ÷alûb oxuyurdûlar.

        XÛX ÿsrèn sonu ö÷ön Rast muüamûída on yeddè pÿrdÿlè sÿsdözömö ÿsasûída belÿ bèr dözöëöø sxemè sÿcèyyÿvèdèr:

        ý – à – á – æ¹ – ä¹ – åñ¹ – ô¹ – ý¹ – àñ¹– á¹

        Dèqqÿtlÿ fèkèr verdèkdÿ klassèk Rast ladûnûí ö÷ eynè tetraxorddan èáàðÿò îëìàñûíû ýþðìÿê ÷ÿòèí äåéèë:

        ý – à – á – æ¹

        æ¹ – ä¹ – åñ¹ – ô¹

        ô¹– ý¹ – àñ¹ – á¹

        Möasèr Azÿrbaycan musèqèsèndÿ èstèfadÿ olunan rast ladû sÿslÿrènèn dözölöø sxemè èsÿ bundan bèr qÿdÿð fÿrqlèdèr. On èkè bÿrabÿr temperasèya îëóíìóø pÿrdÿlÿrÿ ÿsaslanaraq, onlar aøaüûdakû øÿkèldÿ qÿbul olunmuødur:

        ý – à – ù – æ¹– ä¹ – å¹ – ô¹ – ý¹ – à¹ – á¹

        Êëàññèê ðàñòà õàñ îëàí ö÷ åéíè òåòðàõîðääàí èáàðÿò ñÿñäöçöìö, áèðëÿøìÿ õàñèééÿòè ìöàñèð ëàäà äà àèääèð:

        ý – à – ù – æ

        æ¹ – ä¹ – å¹ – ô¹

        ô¹ – ý¹ – à¹– ù¹

        Gÿlèn maraqlanaq, gþrÿsÿn nÿ ö÷ön on yeddè pÿrdÿnèn hþkmranlûüû dþvröndÿ ÿksÿr ladlarda tonèkanûn tersèya vÿ sekstasû bu cör èølÿnmÿlÿrÿ mÿruz qalûrdû. Ömumèyyÿtlÿ, on yeddè pÿrdÿnèn bèzèm dþvrdÿkè mþvcudluüu zÿrurÿtè þzönö doüruldurmu?

        Dönya elmènÿ mÿlum olduüu kèmè, temperasèyalû musèqèdÿ bèr oktava daxèlèndÿkè èntervallar harmonèk sÿslÿnmÿ keyfèyyÿtènÿ gþrÿ dþrd yerÿ-kamèl vÿ qeyrè-kamèl konsonanslara, harmonèk vÿ qeyrè-harmonèk dèssonanslara bþlönör. Klassèk dþvrön tÿlÿbatûna gþrÿ musèqè yaradûcûlaðû xoø sÿslÿnmÿ ÿldÿ etmÿk ö÷ön bacardûqca þzöndÿ dèssonanslûq xasèyyÿtè daøûyan sÿs ardûcûllaømalarûídan uzaq olmaüa ÷alûøûrlar.

        Azÿrbaycan musèqèsèndÿ bu sÿylÿrÿ, ÿsasÿn, melodèyanûn orta hèssÿlÿrèndÿkè dayanacaq nþqtÿlÿrènè artûrmaq mÿqsÿdè èlÿ aparûlan musèqè èslahatlarûnû aèd etmÿk olar. Belÿ kè, ÿgÿr ÿvvÿllÿr yalnûz Û, ÛV, V pèëëÿlÿr tonèkaya nèsbÿtÿn xoø xasèyyÿtlè olduüundan, mövÿqqÿtè dayanacaq nþqtÿsè kèmè mövÿffÿqèyyÿtlÿ èstèfadÿ edèlèrdèsÿ, zaman ke÷dèkcÿ tonèkadan tersèya vÿ seksta èntervallarû mÿsafÿsèndÿ yerlÿøÿn pÿrdÿlÿrèn mövafûq deformasèyasû nÿtècÿsèndÿ ÿlavÿ kamèllÿømèø konsonanslar ÿldÿ edèlèr. Bu qÿdÿr èncÿ, tamamèlÿ elmè bèr a÷ûlûøû kortÿbèè øÿkèldÿ yerènÿ yetèrÿn musèqè÷èlÿr Mendeleyevèn yaratmûø olduüu elementlÿrèn dþvrèyyÿsè qÿdÿr qèymÿtlè bèr sèstem yaradarkÿn onun nÿ dÿrÿcÿdÿ ÿhÿmèyyÿtlè olduüunu þzlÿrè dÿ dÿrk etmèrdèlÿr. Bÿlkÿ dÿ bunu bèlmÿk onlar ö÷ön maraqlû da deyèldè.

        ßÄßÁÈÉÉÀÒ

1 Ó.Ñàðäæåíò. Äæàç. Ì.1987

2 Ð.Ôàðõàäîâ Â.Ìóñòàôàçàäå.Áàêó,1986

Ìàòåðèàëëàðëà áöòþâëöêäÿ òàíûø îëìàã ö÷öí úóðíàëûí ÷àï âàðèàíòûíà ìöðàæèÿò åäÿ áèëÿðñèíèç.