Azərbayjan Bəstəkarlar Ittifaqının zalında yeni əsərlərin növbəti dinləyişi keçirilirdi – darıxdırıjı və yeknəsəq. Fortepiano, jürbəjür kamera heyyətləri üçün yaratmalar – sifətsiz və sönük – bir-birini ləng əvəzləyirdi. Və birdən bu qurtarmaq bilməyən «ümumi hərəkət formalar»ı axınına bir səs müdaxilə etdi – təravətli, ejazkar. Bu səsin qeyri-adi saflığı, təbiiliyi məftun edir, joşğun temperamenti, daxili əzəməti heyrətləndirirdi. Mən əsərin müəllifi ilə maraqlandım. Yanımda əyləşmiş həmkarım qulağıma pəsdən pıçıldadı: Rəhilə Həsənovadır da. Odur, elə özü royal arxasında əyləşib. Əsərin adı da «Çeşmə»dir – prelüdlər silsiləsi…
       Bu hadisə 80-ji illərin ortalarına təsadüf edir. Mən o zaman Konservatoriyanı yenijə bitirib Bəstəkarlar Ittifaqında işə başlamışdım. Doğrusu, müasir Azərbayjan musiqisi haqqında bilgilərim pərakəndə xarakter daşıyırdı – ayrı-ayrı müəlliflərin ayrı-ayrı əsərləri səviyyəsində təsəvvürlərdən uzağa getmirdi. R. Həsənovanın musiqisi o saat diqqətimi çəkdi və mən indən bəri onun yaradıjılığını böyük diqqətlə izləməyə başladım.
       Bəstəkarın sənət dünyası ilə hər sonrakı görüş heyrət doğururdu, təəjjübləndirirdi, düşünjələrə, təhlilə sövq edirdi. Eyni zamanda görürdüm ki, bəzi kəslər bu müəllifin musiqisinə qarşı inkar mövqeyini tutur, onun axtarışlarının səmərəsini şübhə altına alırdı. Etiraf edim ki, R. Həsənovanın musiqisi, doğrudan da, qavrayış üçün asan deyil. Yalnız araşdırmaya meylli, həssas musiqi duyumlu dinləyijilər müəllifin ustalıqla qurduğu labirintlərdən keçə bilərlər. Və əgər bu yol dəf olunarsa, sonujda bir mükafat kimi mənəvi sarsıntı və daxili saflaşma labüddür.
       R. Həsənovanın milli injəsəntdə mövqeyi özünəməxsusdur: o heç kimi təqlid etmir, heç kimə bənzəmir. Bəstəkarın mürajiət etdiyi mövzular və həmin mövzuların musiqidə təjəssümü yolları onun tam müstəqilliyinə, jəsarətinə, təxəyyülünün hüdudsuzluğuna dəlalət edir.
       Mən yazımı heç də təsadüfən kifayət qədər rəmzi ad daşıyan əsərdən – «Çeşmə»dən başlamadım. Haradan, hansı dərin qatlardan öz başlanğıjını götürür bu çeşmə? Musiqidə həmin suala aydın javab tapırıq: ulu muğamlardan, Azərbayjanın şux oyun havaları və al-əlvan el nəğmələrindən. Silsiləni dinlədikjə tədrijən onun büllur kimi duru melodiyalarının, yallı, jəngi rəqslərini xatırladan çoxçeşidli ritmlərinin jazibəsi altına düşür, ayrı-ayrı pyeslərin ardıjıllığında müəyyən jiddi məntiq duyursan.
        «Çeşmə» R. Həsənovanın yaradıjılıq axtarışlarının başlıja istiqamətini – milli musiqini, daha geniş götürsək, milli təfəkkür qanunauyğunluqlarını müasir sənətin ifadə vasitələri ilə dilləndirmək jəhdini çox qabarıq əks etdirir. Bu fikrin təsdiqi üçün bəstəkarın istənilən əsərinə – xalq ifaçılığı xüsusiyyətlərini özünəməxsus təjəssüm etdirən solo violonçel üçün sonatasına, simli kvartetlərinə, muğamların inkişaf prinsiplərinə dayaqlanan üç simfoniyasına, mərasim estetikası ilə bağlı sıra-sıra yaratmalarına («Səma», «Dərviş», «Qəsidə» və s.) mürajiət etmək kifayətdir.
       Bəstəkarın yaradıjılığının köklərini araşdırdıqda istər-istəməz uşaqlıq və tələbəlik illərinə üz tutmalı olursan:
        - Kiçik yaşlarımdan fortepiano arxasında improvizə etməyi sevərdim. Məna dərinliyini anlamasam da, muğamları dinləməkdən böyük həzz alardım. Bəlkə ona görə ki, əmim Ildırım Həsənov gözəl xanəndə olmuşdur. Onun «Çahargah» oxumağını heç vaxt unutmaram, - deyə Rəhilə xanım xatırlayır.
       70-ji illərdə Ü. Hajıbəyov adına Azərbayjan Dövlət Konservatoriyasında təhsil alarkən tale onu milli bəstəkarlıq məktəbinin öndəri, alijənab və xeyirxah insan Qara Qarayevlə görüşdürdü. 70-dən artıq bəstəkar yetişdirmiş professor Q. Qarayevin bir müəllim kimi əsas jəhəti hər bir tələbənin fərdiyyətini aşkarlamaq, onu düzgün istiqamətləndirmək, kiçijik bir qeydi, iradı ilə düşünməyə, arayıb-axtarmağa vadar etmək idi. Sonralar Rəhilə Həsənova Ustadın dərslərini xatırlayaraq yazırdı: «O, axtarış tələb edirdi, çünki öz yaradıjılığı da fasiləsiz axtarış timsalı idi… Bəzən Müəllimin dərslərində möjüzə baş verirdir: tələbənin uğursuz «yaratması» - «çirkin ördək balası» xırda düzəlişdən sonra «qamətli ağ qu quşuna» çevrilərdi…»
       R. Həsənovaya zövq məhdudluğu tam yabançıdır. Onun fikrinjə, istənilən dövrə, ənənəyə aid musiqi, məsələn, hind raqası, Çin ənənəvi sənəti, XX əsr avanqardının nümunələri və ya Avropa klassik musiqi mədəniyyəti yaradıjılığa təkan verə bilər. Başlıja meyar musiqinin yüksək bədii məziyyətləridir. «Baxın fəlsəfi dərinliyini, Bartokun folklora münasibətini və Stravinskinin ixtiraçılıq qabiliyyətini uzlaşdırıb yaradıjılıqda böyük nətijələr əldə etmək mümkündür", – deyən Rəhilə xanım daim sənətdə ideal axtarışındadır.
       Dinləyiji ətalətini dəf etmək, təkrara yol verməmək – R. Həsənovanın bir bəstəkar kimi başlıja xüsusiyyətini belə müəyyənləşdirmək olar. Son 20 il ərzində o, Azərbayjan musiqisinə tamamilə yeni nəfəs, obraz və mövzular gətirməyə müvəffəq olmuşdur. Bəstəkar milli təfəkkürün, mədəniyyətin çox dərin qatlarına enir, ən müəxtəlif, bəzən gözlənilməz məxəzlərdən – sufizm fəlsəfəsindən, qədim mərasimlərdən, xalça sənətindən ideyalar əxz edir.
       Məsələn, Üçünjü simfoniyada (1979) musiqi prosesi bir növ sufinin qət etdiyi yolu müxtəlif vasitələrllə modelləşdirir. Həmin proses – yolun sonunda bəstəkar «nurlanma», «vəjd» effektinə nail ola bilir. Oricinal instrumental heyət üçün «Pirəbədil» əsəri (1996) isə xalçaçılıq sənətinə dair xüsusi ədəbiyyatın mütaliəsi nətijəsində yaranmışdır. Hələ gənj yaşlarında xalçaçı qızların işini saatlarla müşahidə etməyi sevən Rəhilə xanım bu əsərdə xalı toxunması-na xas təkrarlanan, sanki «ilişib büdrəyən» ritmi ixtiraçılıqla «qura» bilmiş, «Pirəbədil» xalça növü üçün səjiyyəvi həndəsi fiqurların musiqidə təjəssümünüü axtarıb tapmışdır.

       Zəngin təxəyyülün daha bir qəfil işartısı – fortepiano üçün «Meyxana» əsəri (1996). Bədahətən deyilən məzhəkə xarakterli musiqili şeri – meyxananı fortepianonun sözsüz dilinə «tərjümə edərkən» bəstəkar məxsusi ritmləri qabardır, həm də ifaya teatr elementləri (pianoçu ayrı-ayrı musiqi jümlələri arasında çırtma çalır ki, bu da meyxana məjlisləri üçün səjiyyəvidir) gətirir.
       Ümumiyyətlə, R. Həsənova recissor təfəkkürlü bəstəkardır. O, konsert ifası üçün nəzərdə tutulan sırf instrumental əsərləri teatr tamaşası kimi qurmağı sevir. Burada musiqiçilər çox zaman aktyor vəzifəsini öhdəsinə götürür, səhnədə hərəkət edir, pəsdən nə isə pıçıldayır və ya gur çağırışla diqqəti səfərbər edirlər.
       Bu gün yaradıjılıq axtarışlarının müxtəlifliyinə, canr, mövzu rəngarəngliyinə baxmayaraq, biz R. Həsənovanın vahid musiqi üslubu haqqında danışa bilərik.
       Bəstəkar musiqi materialının «əsas-köməkçi» prinsipi üzrə bölgüsündən tam imtina edir. Onun əsərlərinin təməlində vahid bir fikir durur: məhz həmin fikrin ardıjıl, məqsədyönlü inkişafı, tədrijən yeni keyfiyyətlərlə zənginləşərək çox asta, ləng, lakin durmadan genişlənməsi, daxildən artımı məxsusi dramaturci relyef əmələ gətirir, müəllifin prosessual təfəkküründən xəbər verir. Həmin prosesin təşkilində iştirak edən ayrı-ayrı ritmlərin, motivlərin hər dəfə azajıq da olsa dəyişilən sonsuz təkrarları və prosesin nətijəsi kimi törəyən sarsıdıjı kulminasiyalar müəlli-fin bənzərsiz üslubunun başlıja jəhətidir. Ümumiyyətlə, R. Həsənova hansı əsərini yazırsa yazsın müəyyən bir mərasim (ritual) quraşdırır: olsun sufi mərasimi («Səma», «Dərviş», Üçünjü simfoniya), olsün novruz mərasimi («Kosa-kosa» balet-pantomimi), olsun matəm mərasimi («Mərsiyə», «Qəsidə») və ya olsun xalça toxumaq mərasimi («Pirəbədil»).
       R. Həsənovanın əsərlərini dinlədikjə, onların Azərbayjan milli musiqisi, ilk növbədə muğamlarla bağlılığını açıq-aşkar duyursan. Lakin burada hər hansı bir sitatdan, iqtibasdan əsər-əlamət belə yoxdur. Bəstəkar bu və ya digər muğamın guşəsində bir an belə qərarlaşmayaraq səjiyyəvi dönümləri elə qeyri-adi tərzdə qovuşdurur ki, son dərəjə qeyri-sabit, mütəhərrik, qəliz naxışlardan hörülmüş musiqi toxuması yaranır.
       R. Həsənovanın minimum elementlər vasitəsilə irimiqyaslı əsərlər yaratmaq bajarığı heyrətamizdir! Təsadüfi deyil ki, bəzən bəstəkarın üslubunu 60-70-ji illərdə Amerika musiqisində geniş intişar tapmış minimalizm jərəyanına aid edirlər. Hərçənd R. Həsənovanın bu yazı texnikası ilə «görüşü» müəyyən mənada təsadüfi xarakter daşıyır: yəni bəstəkar özü, müstəqil surətdə muğamı dərindən mənimsəyib sufizm fəlsəfəsinə nüfuz edərək ifadə vasitələrinin məhdudlaşdırılması – minimalizm ideyasına gəlib çıxmışdır, Həm də bu jərəyana dair materiallar ölkəmizdə mütaliəsi imkan daxilində olan mətbuat səhifələrində yalnız 90-jı illərdə dərj olunmuşdur. Moskvada keçirilən «Avanqard - 90» festivalında isə ilk dəfə minimalizmin ən səjiyyəvi nümunələri səslənmişdir. Halbuki R. Həsənovanın minimal musiqinin məxsusi Azərbayjan variantını təmsil edən Üçünjü simfoniyası 1979-ju ildə yazılıb. Demək olar ki, bu simfoniya və bəstəkarın bir sıra başqa əsərləri XX əsr sənətinin ən qabaqjıl təmayülləri ilə həmahəng səsələnərək, o dövrün musiqi fəzasında aparılan axtarışları qabaqlamış, faktiki, minimalizmə mürajiətlə yazılmış ilk nümunələrdən olmuşdur. Bunu 1989-ju ildə Bakıda «Üzü zirvəyə» adı ilə keçirilən Yeni Musiqi Günlərinin iştirakçılarının – simfoniya isə ilk dəfə məhz bu festivalda səslənmişdir, - təəssüratları da təsdiqləyir. Polyak bəstəkarı Yeci Kornoviç tanınmış fransız bəstəkarı Tristan Müray (Murail) və Azərbayjan müəllifinin yazı ədası arasında oxşar jəhətlərin mövjudluğunu heyrətlə qeyd etmişdir.
       Eyni zamanda R. Həsənovanın əsərlərinin təməlində duran material öz-özlüyündə daha maraqlı, daha tutumludur, burada hadisələrin jərəyanı mexaniki təkrardan çox-çox uzaqdır və son nətijədə, minimalist opuslardan fərqli olaraq təsir qüvvəsi baxımdan xeyli əhəmiyyətlidir.
       R. Həsənova musiqinin ənənəvi canrları – simfoniya, kvartet, sonataya mürajiət etsə də, onları qeyri-adi tərzdə yozur, milli təfəkkür süzgəjindən keçirir. Məsələn, onun III simfoniyası klassik dördhissəli modeldən çox-çox uzaqdır. Əsər birhissəlidir, vahid bir özəkdən yetişdirilir, «dinamik durğunluq» dramaturgiyasına əsaslanır, həm də elə bil qapanmır, son durğu işarəsindən məhrum edilir, açıq qalır. Bu xüsusiyyətlər bir tərəfdən Şərq fəlsəfəsi və musiqisi, digər tərəfdən müasir Qərb mədəniyyətinə, ədəbiyyatına xas bəzi təmayüllər, məsələn, «şüurün axını» (« stream of consciousness”) ideyası (Joys, Prust) ilə bağlıdır. Eyni zamanda R.Həsənova milli musiqi dilinin ən sadə elementləri (gəzişmələr, milli rəqs ritmləri) əsasında böyük jazibəyə malik, xüsusi prosessual keyfiyyətlərinə görə Avropa formalarından heç də geridə qalmayan oriicinal konstruksiyalar ujaldır. Onun musiqisində Qərb və Şərq təfəkkür tipləri bir nöqtədə çarpazlaşaraq, sintezin bərabər əsaslarda m ümkünsüzlüyü iddiasını inkar edir.
       Bəllidir ki, XX əsrin ikinji yarısında simfoniyada sonata formasının şəksiz inhisarına son qoyulur: onun ijra etdiyi funksiyanı atipik, hər bir konkret halda müəllifin təxəyyül süzgəjindən keçirilən başqa formalar öz öhdəsinə götürür.
       R. Həsənovanın bir sıra əsərlərində, o jümlədən III simfoniyasında gözümüz önündə quraşdırılan proses sonata formasından nə qədər uzaq olsa da, öz təsir qüvvəsinə görə paradoksal tərzdə həmin ənənəvi formaya yaxınlaşır. Çünki burada prosesin nətijəsi – forma-kristal deyil, muğamdakı kimi prosesin özü tipikləşdirilib.1
       R. Həsənovanın bəstəkar-recissor keyfiyyətləri onu teatrla görüşdürməyə bilməzdi. Hələ tələbəlik illərində o, iki fəslin – qışın və baharın mübarizəsinə həsr olunmuş «Kosa-kosa» balet-pantomimini yaratmışdır.
       Bütün əsər bir saatajan davam edən vahid mərasim rəqsi kimi düşünülmüşdür, - deyə Rəhilə xanım xatırlayır. Biz təkjə Azərbayjan mifologiyası, milli xalq teatrının qədim formaları deyil, Asiya, Afrika xalqlarının rəqsləri ilə tanış olmuşduq. Ifaçılar heyəti xor, fleyta və zərb alətlərindən ibarət idi. Özü də musiqiçilər səhnədə yerləşdirilərək üzlərinə maska taxmış iki aktyor – mimin rəqsini müşayiət edirdilər. Buradaja səhnədə nəhəng şamlar quraşdırılıb yandırılmalı idi. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanından ayrı-ayrı parçaların oxunuşu da tamaşanın ümumi ruhuna çox gözəl uyğun gəlirdi. O zaman, 25 il əvvəl, kiçik kollektivimiz – recissor Tərlan Qorçiyev, mən, rəssam, baletmeyster və aktyorlar çox böyük həvəs və əzmlə çalışırdı. Hamı bizim işimizi qəribəliyin təzahürü kimi qiymətləndirirdi. Balet onda səhnə üzü görmədi…

       R. Həsənovanın teatr debütü 2000-ji ildə baş tutdu: o, Irəvan Dram Teatrının quruluş verdiyi Hüseyn Javidin «Maral» dramına musiqi bəstələdi. Musiqidən təkan alaraq recissor Elmira Məlikova Javidin dramını mərasim kimi təfsir etdi və tamaşanın canrını «birhissəli fajiəvi oratoriya» kimi müəyyənləşdirdi.2
       Tamaşa boyu fasiləsiz səslənən, fon yaradan meditasiya səjiyyəli musiqi səhnədəki hadisələrlə bilavasitə əlaqədar deyil: o, üzdə görünməyən, qəhrəmanların daxilində çağlayan ehtirasları ifadə etməklə yanaşı, əlavə fəlsəfi mətnaltı qat yaradır. Bu çoxyaruslu musiqinin müxtəlif şaxələrindən biri saatın zəngini təqlid (imitasiya) edir, digəri isə güzgünü təjəssüm etdirir. R.Həsənovanın əsərin musiqisinə bu simvolların «müdaxiləsi» haqqında söhbəti maraqlıdır: «Işə başlayarkən yalnız dramın ümumi fabulası ilə tanış idim. Anjaq musiqini bəstələyib bitirdikdən sonra mənə agah oldu ki, Javidin göstərişinə əsasən səhnədə saatın da, güzgünün də «iştirakı» zəruridir. Mətndə hətta belə bir jümlə var: «Iştə bu saatın hər vuruşu həyatımız üçün ən müdhiş bir zərbə deməkdir». Nədir bu? Təsadüf? Sənətçinin fəhmi? Mənə görə, yaradıjılıq prosesində mistikanın mövjudluğu.»
       Tamaşada bütün vajib sözlər, ifadələr müəyyən intonasiyaya (musiqi çalarına) boyanır, nitq ritmjə təşkil olunur. «Maral»ın rəngarəng «səs partiturası»nın yaranışı, şübhəsiz, R. Həsənovanın başlıja nailiyyətidir. Bəstəkar H.Javidin fonik zənginliyi ilə seçilən şerlərindən istifadə etmiş, şair poeziyasının daxili musiqisini çox həssas duyub çatdıra bilmişdir. Tamaşanın mərasimlə (ritualla) əlaqələrini güjləndirən xor səhnədəki hadisələrə fəal müdaxilə edir. Burada danışıq və oxumaq arasında «tərəddüd» edən məxsusi «musiqili nitq» (Yeni Vyana məktəbinin öndəri Şönberq «Aylı Pyero» əsərində belə bir nitqi «təşkil» edə bilmişdir) yaranır ki, bu da R.Həsənovanın Azərbayjan musiqisinə gətirdiyi yenilikdir.
       Bəstəkarın «Maral»dakı işi ijtimaiyyətin diqqətindən yayınmadı, təəssürat müxtəlifliyi, jürbəjür, bəzən gözlənilməz , lakin maraqlı assosiasiyalar doğurdu. Məsələn, teatrşünas Aydın Talıbzadə «müasir teatrın tələblərinə javab verən» bu tamaşada Javidi kosmos, mif və ritualın vəhdəti rakursundan işıqlandırmaq jəhdlərini vurğulayaraq yazır: «Burada hər şey Rəhilə Həsənovanın bəstələrinə müntəzir. Hətta o dərəjədə ki, əgər həmin bəstəkar olmazsa, tamaşanın sakral dünya ilə, kosmosla «əlaqəsi kəsilər», tamaşa kardinal şəkildə dəyişər, başqalaşar, «ruhsuzlaşar». Bu bəstəkar haradasa, mən musiqişünas olmasam da, I.S.Baxın «Ehtiraslar»ı ilə şaman hayqırmaları, mövləvi musiqisi ilə təsnif, diringilər arasında gəlişən səmavi bir havajat kimi qavranılır. Musiqi… Javid dünyasının məxfi, naməlum, sirli guşələrinə aparan bir bələdçi, mətnin sevgilər və iztirablar plastından kosmosa atılan bir körpü» («Azadlıq» qəzeti, 21 iyun, 2000).
       Doğrudan da, R.Həsənova recissorla birgə çox maraqlı bir konsepsiya təqdim edir, sənətin müasiir, oricinal bədii vasitələrinin köməyi ilə Javidimizi yaşadır, klassiklərimizin dramaturgiyası qarşısında XXI əsrin qapılarını açır.
       Məhşur «Yuğ» teatrının baş recissoru Vaqif Ibrahimoğlu «Maral»ı mübahisəli, düşünməyə sövq edən, bənzərsiz teatr düşünjəsi nümayiş etdirən» bir tamaşa kimi qiymətləndirib çox səjiyyəvi bir fikir söyləyir: «Recissorlarımızın nəzərinə : Rəhilə Həsənova musiqili dramaturgiyanı dərindən duyan və anlayan sənətçidir, teatrımızın ona ehtiyajı var.» («Azadlıq» qəzeti, 23 may, 2000).
       Öz növbəmdə söyləməliyəm ki, əvvəllər sırf instrumental musiqinin müəllifi kimi tanıdığım Rəhilədə həm də sözü duyub, Azərbayjan dili, nitqi bağlı ilə oricinal vokal intonasiyalar yaratmaq bajarığı kəşf edib ürəkdən sevindim3 . R.Həsənovanın «Maral»dakı işi onun opera yazmaq iqtidarında olan müəllif kimi yaradıjılıq potensialını aşkarlayır.
       Bəstəkarın fikrinjə, müasir opera əvvəlki, ənənəvi yolla inkişaf edə bilməz. Statik, hərəkətsiz vokalçılar səhnədə çox ajiz görünür, çağdaş tamaşaçını həyəjanlandırmaq iqtidarında deyil. Müasir musiqi tamaşası aktyor-vokalçılara ehtiyaj duyur: burada qiraət, plastika, musiqi, yəni bütün komponentlərin üzvi vəhdətinə nail olmaq, recissor, bəstəkar, xoreoqraf, rəssamın sıx əməkdaşlığı vajibdir. «Kosa-kosa» balet-pantomimi, «Javidi-dəstgah» xor simfoniyası belə bir sintetik tamaşaya nümunə ola bilərdi.
       Son zamanlar R. Həsənovanın əsərləri Azərbayjanın hüdudlarından kənarda daha tez-tez səslənir, rəğbətlə qarşılanır. O, Hollandiyanın «New Ensemble» kollektivinin sifarişi ilə bir neçə əsər yazmışdır. 1997-ji ildə bəstəkarın Polşada müəllif konserti keçirilmiş, 1999-ju ildə «Qəsidə» adlı orqan əsəri Almaniyada çalınmışdır. Müasir milli musiqinin yorulmaz təbliğatçısı pianoçu Rəna Rzayeva R. Həsənovanın əsərlərini müxtəlif ölkələrdə, özü də bir qayda olaraq böyük müvəffəqiyyətlə ifa edir. 1993-jü ilin payızında pianoçunun Almaniyanın bir sıra şəhərlərində çıxışlarını yüksək qiymətləndirən tənqidçi Günter Metsner yazırdı: «R. Həsənovanın fortepiano sonatası dinləyiji auditoriyasında daha böyük əks-səda doğurdu. Eşitdiyimi sözlə ifadə etməyə çətinlik çəkirəm. Burada sanki F. Qlassın minimalist musiqisi T. Brekstonun yeni mürəkkəb jazı ilə birləşib elə bir nəhəng eyforiya yaradır ki, Raxmaninov musiqisinin partlayışları müqayisədə qüvvəsini itirir, sakit, sönük səslənir.» («Zeitunq Für Moers», 3 noyabr, 1993).
       2001-ji ilin mayında R. Həsənova Ingiltərənin Taunton şəhərindəki müasir musiqi festivalında (Chard-festival) birsaatlıq proqramla çıxış etmiş, öz fortepiano əsərlərini çalmışdır. Həmyerlimizin Azərbayjan mədəniyyəti haqqında mühazirəsi, çeşidli yaratmaları, nəhayət, pianoçu məharəti beynəlmiləl auditoriyanı fəth etmişdir.
       Nə qədər paradoksal olsa da Rəhilə Həsənova adında bəstəkar (sazçalan yox) Azərbayjanda çox məhdud dairə tərəfindən tanınır. Hərçənd bir tədqiqatçı kimi tam məsuliyyətlə və qətiyyətlə söyləməliyəm ki, müasir milli musiqinin mənzərəsini, əsas təmayüllərini bu bəstəkarın əsərlərindən kənarda dolğun və tam şəkildə janlandırmaq qeyri-mümkündür. Elə təsəvvür oyanır ki, Azərbayjan sənətini beynəlxalq səviyyədə ləyaqətlə təmsil edən bir neçə sənətkarın, o jümlədən R. Həsənovanın yaradıjılığı Vətəndə, dar mütəxəssislər çərçivəsini çıxmaq şərtilə, heç kimi maraqlandırmır. Onu da söyləyim ki, bəsətəkar özü vəziyyəti əsla dramatikləşdirmir. Mən deyərdim ki, indi ikiqat enerci ilə çalışır, yalnız reallaşdırılmamış ideyalara, yaradıjılıq üçün itirilmiş dəqiqələrə görə heyfsilənir. O, «müsibət və fəlakət içində bayram» təşkil etməyi, yəni, saysız-hesabsız problemlərin, miskin həyatın fövqünə qalxıb bəstələməyi sevir: «Belə anlarda musiqi fikirlərinin sərbəst axını telefon zəng i, yersiz sual və ya küçədəki hay-küylə qırılarsa, müvazinətimi itirirəm, əsəbiləşirəm…»
       R. Həsənova «Qadınlar musiqidə» Assosiasiyası çərçivəsində də fəal çalışır. O, Italiyada Adkins Chiti tərəfindən təşkil olunan «Donne in Musisa» fondunun fəxri komitəsinin üzvüdür. Buradaja söyləmək yerinə düşərdi ki, R. Həsənova Azərbayjan musiqisinin ilk klassiki Üzeyir Hajıbəyovun xeyir-duası ilə sənət yoluna qədəm basmış ilk qadın bəstəkarları – Ə. Hüseynzadə, A. Rzayeva, Ş. Axundovadan estafeti alıb öz həmkarları – yaradıjı azəri xanımları ilə birlikdə milli musiqinin ənənələrini ləyaqətlə davam etdirir.
       Söhbətlərdən birində Rəhilə Həsənova qeyd edir: «Bu gün bütün dünyada qadın bəstəkarların sayı çox sürətlə artır. Əlbəttə, bu və ya digər əsəri dəyərləndirərəkən onun kim-kişi və ya qadın tərəfindən yazılması əsla vajib deyil. Hərçənd, fikrimjə, qadınlar daha emo-sionaldır. Həmin emosiyalardan isə musiqidə istifadə etmək gərəkdir.»
       R.Həsənova gördüyü hər bir işə, o jümlədən pedaqoci fəaliyyətinə də yaradıjı münasibət bəsləyir. Onun musiqi tarixi üzrə BMA-dakı mühazirələri tələbələrin böyük marağını doğurur, çünki Rəhilə xanımın hər bir mövzuya, hər bir problemə öz düşünülmüş, qeyri-adi, oricinal münasibəti var. Musiqi məktəblərində çoxillik müəllimlik təjrübəsini isə o son zamanlar tərtib etdiyi metodik vəsaitdə – I–IV sinif şagirdləri üçün “Solfejio” dərsliyində ümumiləşdirmişdir. Burada bütün musiqi nümunələri ardıjıl olaraq dərsdə nəzəri şəkildə keçirilən mövzulara, məsələn, bu və ya digər intervala, akkorda, hammaya əyani illüstrasiya kimi verilib. Beləliklə, başlıja vəzifənin həlli – materialın təjrübədə, daha yaxşı, daha əsaslı şəkildə mənimsənilməsi tə”min olunur. Vəsaitin sonunju hissəsində Rəhilə xanım uşaqları Azərbayjan məqamları, onların səjiyyəvi xüsusiyyətləri ilə tanış edir. Burada hər bir la-dın kadans dönmələri, ayrı-ayrı ladlarda müəllifin özü tərəfindən bəstələnmiş nümunəl ər (birsəsli və ikisəsli), nəhayət, musiqi folklorundan daha qabarıq parçalar, məsələn, şur bölməsində “Araz-barı”, Çahargahda – “Mənsuriyyə”dən fraqmentlər yerləşdirilir. Zənnimjə, musiqi təhsilimizin belə vəsaitə böyük ehtiyajı var. Axı Kalmıkov, Fridkin, Sposobin və neçə-neçə başqa müəlliflərin dərsliklərinin bütün metodiki məziyyətlərinə baxmayaraq, onlar uşaqlarımızı milli musiqimizdən uzaqlaşdırır, yabançı səs mühitində tərbiyə edir. R. Həsənovanın “Solfejio”su mövjud boşluğu doldurur: o, balalarımızı lap erkən yaşlarından milli qaynaqlarımızla görüşdürür, onların eşitmə aparatını, musiqi duyumunu bir növ milli kökdə “sazlayır”. Artıq BMA nəzdindəki məktəb-studiyada təjrübədən keçmiş, şagirdlər tərəfindən həvəslə oxunan R. Həsənovanın ixtiraçılıqla qurulmuş sırf müəllif səjiyyəli “Solfejio”su, zənnimjə, operativ nəşr olunmalı və musiqi təhsil proqramlarına salınmalıdır.

       Son zamanlar Rəhilə xanımın imzasına mətbuatda (“Şərqi”, “Azərbayjan Irs” curnalları) da rast gəlmək olar. Onun Q.Qarayev, həmkarları haqqında esseləri formaja qeyri-adidir, ani həyat müşahidələri sərrast, oricinal, hər dəfə gözlənilməzdir. Düşünürsən ki, əsl iste”dad özünü yaradıjılığın hər bir sahəsində, hansı işlə məşğul olursa-olsun, reallaşdırmaq iqtidarındadır.
       Hal-hazırda bayağı musiqinin hüjuma keçdiyi, aşağı səviyyəli, səssiz, simasız pop müğənnilərin ekranı, efiri ələ keçirdiyi zövqləri diqtə etdiyi dövrdə musiqinin akademik canrlarında müntəzəm çalışmaq möhkəm iradə tələb edir. Yalnız Böyük Musiqinin ideallarını yüksək tutan nadir adamlar ağır yaradıjılıq yolundan dönmür, min bir zəhmətə, əzab-əziyyətə qatlaşıb düşünməyə səsləyən əsərlər bəstələyirlər. Ürəyi, qəlbinin hər bir hüjeyrəsi ilə musiqiyə bağlı R. Həsənova belə bir sənətkardır. Hər yeni əsəri ilə o, yüksək mənəviyyat aşılanmış sənətin yaşamaq haqqını isbat edir. Ümumiyyətlə, bəstəkar üçün yazmaq, yaratmaq daxili tələbatdır, fikirlərini, duyğularını ifadə etməyin, dünya və insanlarla ünsiyyətin ən münasib formasıdır, bəlkə də həyat tərzidir.
       Bu günlərdə R. Həsənova haqqında daha çox düşünərək mən onun bir yaradıjı şəxsiyyət kimi başlıja keyfiyyətini müəyyənləşdirməyə səy etdim. Mənjə, Rəhilə xanım ilk növbədə çox vijdanlı bir sənətçidir. O, heç zaman konyunktura xatirinə, vəziyyətə uyğunlaşaraq, zövqlərə xoş gəlsin deyə bəstələmir. Olduğu kimi görünür, göründüyü kimi olur. Yəni təbiətinə, məxfi iç dünyasına xəyanət etmir. Həmin fikri vaxtilə K. Batyuşkov şair peşəsi, sənətkarın öz işinə sədaqəti barədə düşünjələrində belə ifadə etmişdir: “Bu elmin ilk qanunu belə olmalıdır: yaşadığın kimi yaz, yazdığın kimi yaşa.”4 Əlbəttə, bununla Rəhilə özünü çox ağır bir yola məhkum edir: burada arasıra müvəffəqiyyətlərlə yanaşı, anlanılmamazlıq (hətta həmkarlar arasında), rəğbətin məhdudluğu, tənhalıq da mümkündür. Lakin Rəhilə xanımın bir insan, bir şəxsiyyət kimi jazibəsi məhz elə bu keyfiyyətlərin jəmindən törəyir. Bəstəkar bir an da yolundan sapınmayaraq özünün heç kimə bənzəməyən musiqisini yazmaq haqqını əs ərdən-əsərə təsbit edir.
       R.Həsənovanın mövqeyi son nətijədə ehtiram doğurur. Təsadüfi deyil ki, axır vaxtlar gənj tədqiqatçılar onun yaradıjılığına janlı maraq göstərir, bəstəkarın əsərlərindən təkan alıb müxtəlif, mühüm, bəzən polemikaya səbəb olan problemləri əzmlə müzakirə edirlər. Elə mənim də müasir Azərbayjan simfoniyasına dair araşdırmamın önəmli müddəalarını R. Həsənovanın müvafiq əsərləri doğurmuşdur. Etiraf edim ki, bəstəkarın yaratmalarının təhlili mənə heç nə ilə müqayisəolunmaz estetik zövq, emosinal yüksəliş dəqiqələri bəxş etmişdir. Ümumiyyətlə, bu zahirən zərif, lakin çox iradəli və güjlü qadının gördüyü və görmək istədiyi işlərin həjmi məni həmişə heyrətləndirmiş və hətta haradasa, mə”yusluğa sinə gərərək işləməyə sövq etmişdir.
       - Bəzən qanım qaralır, yorğun, əsəbi oluram. Lakin başımı qaldırıb pənjərədə mavi səmanın bir parçasını görüb rahatlıq duyuram. Bax elə bəstəkar da həmin pənjərə axtarışındadır. Dünyaya açılan pənjərə axtarışda…
       Bu sözlərdə R. Həsənovanın yaşayışının mahiyyəti əksini tapıb.
       Rəhilə xanıma nə arzulamaq olardı? Prinsipjə, Tanrı ona hər şey bəxş edib: məxsusi iste”dad, xeyirxah ürək, qeyri-adi işgüzarlıq, nadir müşahidə qabiliyyəti Bəlkə yalnız üzüjü, qeyri-yaradıjılıq problemlərinin azlığını, daxili rahatlıq və sakitlik. Və bir də, azajıq, bəxtin xoşluğunu (oxuju “xoşbəxt” sözünü nə üçün belə, tərkib hissələrini ayıraraq yazmağımın mə”nasını gərək ki, anlayır), zəhmətinin səmərəsini görmək imkanını, yəni əsərlərinin həmfikir-ifaçılar tərəfindən çalınmasını, həmfikir-recissorlar tərəfindən tamaşaya qoyulmasını. Və ən nəhayət, musiqisində mavi səmanın kiçik parçasının daim mövjudluğunu…
QEYDLƏR
        1. Muğam və simfoniyaya xas xüsusi prosessuallığın muqayisəli təhlilinə S.Bağırovanın bir sıra məqaləsində, habelə namizədlik dissertasiyasında xüsusi diqqət yetirilib. Bax: Baqirova S. Ö. Problemı muqamnoqo formoobrazovaniə. Avtoref. diss. … kand. iskusstvovedeniə . Taşkent: 1984.
        2. Tamaşanın müfəssəl təhlili müəllifin «Hüseyn Javid dramının yeni həyatı» adlı məqaləsində verilib. Bax: «Musiqi dünyası» curnalı, 2000, ¹ 3-4/ 5.
        3. Qeyd edək ki, R. Həsənovanın hələ 1984-jü ildə S. Vurğunun şerlərinə bəstələdiyi romanslar vokalçılar qarşısında mürəkkəb vəzifələr qoyduğu üçün indiyədək ifa olunmayıb.
        4. Aşağıdakı mənbə üzrə sitat gətirilir: Taqizade A. Aktivnaə poziüiə. – «Sov.muzıka», 1984, ¹ 5.