1861-ci ildə çap olunmuş P.Siyalskinin «Zaqafqaziya vilayətində mahnı və musiqi haqqında» məqaləsində (P. Siəlğskiy. Neçto o pesnəx i muzıke v Zakavkazskom krae. «Illöstraüiə» jurnalı 2, 9, 23 və 30 noyabr 1861-cı il.) Azərbaycan xalq musiqi məişətinə əhəmiyyətli yer verilir. Əgər Zaqafqaziyada olduğu ilk illərdə o, rus musiqi həvəskarı kimi «aziat musiqisinə» və onun ifaçılıq tərzinə qarşı öz narazılığını bildirirsə, sonrakı illərdə isə (Zaqafqaziyada o üç dəfə olmuşdur) Siyalski bu xalqların nəinki mənşət və mənəviyyatını öyrənir, həmçinin xalq mahnılarını da yazmağa başlayır. Bunu həmin «Illüstrasiya» jurnalında nəşr olunan «Səkkiz aziat mahnısı və bir lezqinka» adlı not nümunələri təsdiq edir. Burada iki kürd, bir gürcü və dörd tatar mahnıları əhatə olunmuşdur.
       Qeyd etmək lazımdır ki, sonuncu dörd nümunə tatar mahnısı» adlandırılmasına baxmayaraq onlarsırf Azərbaycan xalq musiqisini təmsil edir. Onlarda melodik, ritmik müxtəlifliyi və lad əsası ilə yanaşı bəzi mahnılarda Azərbaycan sözlərinin rus transkripsiyasında verilməsi ilə də təsdiq olunur. Misal üçün, beş nömrəli mahnıda «Dönüm qözünə balam ... can, can» , yeddi nömrəlidə «Ərzurum dağdakı ceyran, can, can bala ... sənin dayın oğlı», doqquz nomrəlidə isə «Qaladan qalaya mən gördüm onu». Şübhəsiz, doqquz nömrəli mahnı Azərbaycanda və onun sərhədlərindən uzaqlarda geniş yayılmış «Qalanın dibində» xalq mahnısının variantlarından biridir. Mahnının təkrar olunan bir bəndinin cümləsində belə sözlər istifadə edilir: «Qalanın dibində bir daş olaydım. Gələnə-gedənə sirdaş olaydım».
       P. Siyalskinin nəşrində verilmiş «Tatar mahnıları» lad müəyyənliyinə görə eyni planlı melodiyalardan ibarətdir. Məsələn, dörd nömrəli mahnıda rast ladının kadensiyası aşkar özünü göstərir. Melodiya öz mülayimliyi, sakitliyi, təntənəliyi ilə seçilir və bu qəbildən olan mahnılar üçün xarakterli sayılan aşağı kvartadan toniaya keçid hərəkət özünü təsdiq edir. Mahnının ilk iki cümləsində isə bitmiş period təşkil olunur və daxilən genişləndirilmiş ikinci cümləsi onunla maraqlıdır ki, ornament bəzəntilər mövzunun birinci dəfə özünü göstərməsi ilə aşkar olur, halbuki ikinci cümlə, əksinə, təmkinli və ciddi səslənir. Mahnının böyük olmayan altı taktlı nəticəsi melodiyanı digər tonalıq sferasına aparıb, ona minor çaları gətirir.
       Beş nömrəli mahnının janr və xarakterini lirik janr müəyyən etməyə imkan verir. Həm mətnin xarakteri («Qəlbim kədərimdir ... sevinc vaxtları keçdi» və s.) həmçinin nisbətən iri frazalarla və öz aralarında qeyri-bərabər bölünən ( 2 takt + 1 takt) və tələsmədən inkişaf edən melodiyanın quruluşu bir daha bunu təsdiq edir. Melodiyanın strukturu formanın ikinci yarısında parçalanır, bu da Azərbaycan lirik mahnıları üçün səçiyyəvidir (not misalı ¹ 1).
       Yeddi nömrəli mahnı əvvəlki nümunələrdən öz fəallığı, çevik və canlı xarakteri ilə seçilir. Onun melodik quruluşunda kvarta intonasiyaları diqqəti xüsusilə cəlb edir. Mahnının forması iki dəfə təkrarlanan və «Rast» ladında xarakter kadensiya ilə bitən səkkiz taktlı cümlədən ibarətdir. Melodiyanın ritmik xətti bir qədər statik olub hər bir taktın (2/4 metrə uyğun) ikinci hissəsindəki qeyri-adi təziq ilə seçilir (not misalı ¹ 2).
       Doqquz nomrəli mahnının melodikası özünün son dərəcə gözəlliyi, məlahətliyi, lad calarları, ritmik rəngarənkliyi ilə seçilir. Kiçik variasiya dəyişiklikləri ilə yanaşı kuplet iki dəfə təkrar olunur (not misalı ¹ 3). .
       XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda rus mədəniyyətinin və qabaqcıl inqilabi demokratik ideyaların təsiri altında ölkədə Rusiya və onun vasitasilə Qəlb mədəniyyəti ilə bağlı olan yeni dünya görüşlü ziyalıların sayı artır. Onlar nəinki Azərbaycanda, hətta onun sərhədlərindən uzaqlarda da şöhrət qazanırlar. Onların sırasında Peterburq Universitetinin şərqşünaslıq kafedrasının rəhbəri, professor M.D. Topçubaşov, maarifçi, alim və yazıçi Ç.K. Bakixanov, Qazan universitetinin görkəmli alim-şərqşünası, Peterburq Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilən ilk azərbaycanlı professor M. Kazımbəy, maarifçi-demokrat, ictimai xadim, filosof və drammaturq M.F. Axundov, alim publisist və «Əkinci» qəzetinin nəşriyyatçısı H. Zərdabi xüsusilə seçilirdilər.

       XIX əsrin 80-cı illərində mədəniyyət və incəsənətinin öyrənilməsi işində Tiflisdə Qafqaz təhsil dairəsi idarəsi tərəfindən nəşr edilən « Sbornik materialov dlə opisaniə mestnostey i plem¸n Kavkaza» məcmuəsi mühüm mənbə rolu oynamışdır. Həmin məcmuədə Azərbaycan etnoqrafiyasına dair nəşr edilmiş məqalələrini bir neçə qrupa bölmək olar, məsələn, rayon və ərazinin kompleks etnoqrafik təsyiri , xalq sənətkarlığı, din və adət-ən ənələri, folklor və etnoqrafik materialları.
       Məcmuənin nəşri ilə yanaşı Azərbaycanda şifahi poetik xalq yaradıcılığına xas olan folklor nümunələrinin, həmçinin rəvayətlərin, mahnıların, nağılların, atalar sözlərinin Qazax, Lənkəran, Şamaxı, Göyçay, Cavanşir, Yelizavetpol, Şuşa və Naxçıvan uyezdlərində yaşayan azərbaycanlılar arasında geniş yayılmış toplama və yazıya alma kimi böyük iş başlamışdır. Bu sahədə çalışan tədqiqatçıların əksəriyyəti Zaqafqaziya müəllimlik seminariyasının məzunları və xalq maarifi işçiləri idi: M. Mahmudbəyov, M. Quliyev, A. Ismaylov, A. Kalaşov xüsüsi fiəallıq göstərmişlər. Onların nəşr etdikləri bir sıra materiallarda qəhrəmanların igidliyini, mərdliyini əks etdirən rəvayət və mahnılarla yanaşı, xalqın həyatının müxtəlif tərəflərini təsvir edən xalq yaradıcılıq nümunələri də diqqəti cəlb edir.
       M. Maxmudov tərəfindən Aşıq Qəribin 87 mahnısının mətninin yazılması xüsusi maraq doğurur, o bu yazını Bakı quberniyasının, Şamaxı uyezdinin Tircan kəndindən olan aşıq Orucun sözlərinə əsasən həyata keçirə bilmişdir. Bütün mahnılar rus dilinə tərcümədə nəşr olunmuşdur (Sbornik materialov dlə opisaniə mestnostey i plemen Kavkaza. Vıpusk XIII, Tiflis, 1892, str. 179).
       Maldarların və balçılıq təsərrüfatı ilə məşqul olanların həyatını öyrənməkdən ötrü «Yaylağan aranla mübahisəsi», «Göyün yerlə mübahisəsi», «Arı haqqında mahnı» kimi etnoqrafik materialların da müsbət rolu vardır. Onların hamısı Zaqafqaziya müəllimlik seminariyasının məzunları tərəfindən toplanmışdır. Ilk iki mahnını M. Quliyev Yelizavetpol quberniyası, Cavanşir uyezdinin Mamurlu kəndində yazmışdır. Həmçinin qeydlərdə göstərilir ki, bu mahnılar dialoq tərzində aşıqların ifasında nəinki yalnız Cavanşir, həmçinin Şuşa uyezdində də geniş şöhrət tapmışdır. (Sbornik materialov dlə opisaniə mestnostey i plemen Kavkaza. Vıpusk XIII. Tiflis, 1892, str. 230).
       Folklor materiallarının fəal toplayıçılarından biri də Yelizavetpolda Mixaylovski məktəbinin müəllimi A. Kalaşov idi. Onun topladığı mahnıların mövzusu son dərəcə rəngarəngdir. Azərbaycanın müxtəlif şəhər və kəndlərində o, bir çox lay-lay və uşaq mahnılarını, sevgi və təbiyyətə həsr edilmiş mahnılarını qeyd edə bilmişdir. Onların hamısı Azərbaycan və rus dillərində nəşr olunmuşdur.
       Rus və Azərbaycan mədəniyyətinin qarşılıqlı əlaqəsi ölkənin musiqi həyatına da əhəmiyyətli təsir göstərirdi. Belə ki, musiqi folkloru toplanır, nəşr olunur, musiqi alətləri, musiqi məişəti öyrənilir, poeziya və incəsənətin bədii-estetik problemlərini geniş müzakirə etmək məqsədi ilə bir sıra şəhərlərdə (Şuşa, Şamaxı, Bakı) musiqi dərnəkləri, ədəbi-musiqi məclisləri təşkil edilir. Fəaliyyət göstərən musiqi məclislərinin xidməti xüsusilə qiymətləndirilməlidir. Çünki onlara xas olan yüksək ifaçılıq sənəti və sənətkarlar arasında yaranmış qarşılıqlı əlaqələr Azərbaycanın musiqi mədəniyyətinə də böyük təsir göstərmişdir. Eyni zamanda bu məclislər musiqimizi yad təsirindən qorumuş və şərq musiqinin incəliklərinə dərindən bələd olan çox el sənətkarlarını yetişdirmişdir.