ХВ ЯСР ШИРВАН АЛИМИНИН «МУСИГИ МЯЖЯЛЛЯСИ»
Земфира СЯФЯРОВА |
ХВ ясрин бюйцк алими Фятуллащ Ширванинин мусигийя аид биржя ясяри мялумдур, о да «Мяжялля фил-мусиги» рисалясидир. * * * Рисалянин биринжи щиссяси «Няьмянин (тонун) тярифи вя ону ящатя етдикляри щаггында фясил»дир. Ф.Ширвани тону щисс олунан бир заман кясийиндя чыхан сяс кими характеризя едир вя она «щисс олунан гядяр узунлугда олан» ифадясини артырыр. О гейд едир ки, сясин тярифя ещтийажы йохдур, анжаг онларын (йягин ки, ондан яввял эялян алимлярин) сяся щавада сярт тохунулмасындан олан зярбя, йахуд сярт гопма нятижясиндя суйун чырпынмасы вя назик парчанын жырылмасы заманы олдуьу кими, вуруланын вурана, гопуланын гопана мцгавимят эюстярмяси сайясиндя щаванын даьылмасы сябяби иля баш верян кейфиййят кими тяриф вермясини эюстярмишдир. Сонра Ширвани инсан боьазындан йаранан сясляр вя симли алятлярдян чыхан тонлар щаггында данышыр вя бязи шярщчилярин «Китабцл-ядвар»да Сяфийяддин Урмявинин тона вердийи тярифя мцнасибятлярини, щям дя етиразларыны билдирир, лакин алимин диэяр ясяри «Шяряфиййя»дя бу щагда дейилянлярля разылашдыгларыны гейд едир. Бу мясяля Сяфийяддин Урмявинин ясярляриндя вя бизим вердийимиз шярщлярдя о гядяр ящатяли ачыгланмышдыр ки, бурада о мясяляляря гайытмаьа вя онлары шярщ етмяйя щеч бир ещтийаж галмыр.1 Цмумиййятля, гейд етмяк истярдик ки, Фятуллащ Ширванинин «Мяжялля»синдя ясас гайнаг ясярляри С.Урмявинин «Китабцл-ядвар» вя «Шяряфиййя» рисаляляридир. Алим ясяриндя бу рисаляляря дяфялярля мцражият етмиш вя бязи мясялялярдя онлары тякрар етмишдир. * * * Биринжи щиссянин икинжи фясли интерваллар («буд», жямдя «ябад») щаггындадыр. Ф.Ширвани интервалы юз йцксяклийиня вя аьырлыьына (бямлийиня) эюря мцхтялиф олан ики тонун мяжмусу кими характеризя едир вя эюстярир ки, санки онларын икисинин арасында ашаьыдан йухарыйа гядяр бир мясафя (ара) вардыр. Ф.Ширвани С.Урмявинин «Китабцл-ядвар»ынын бязи шярщчиляринин интерваллар щаггында тярифлярини вя щямчинин Шейхин, йяни Ибн Синанын «яш-Шифа» ясяриндя интерваллара верилян тярифляри вя тяснифаты ситат эятирир. Мясялян, бурада дейилир ки, тонларын бирляшмяляринин топлусу «жинс» ады иля хцсусиляшир. Жинсин интервалларынын сайы бирдян аз олмур. Жямин тонларынын сайынын уйьун дцзцмдя, уйьун кечид (модулйасийа) вя ритмляр цзря идаря олунмасына эялинжя, о, «тялщин» - композисийа, мащны адланыр. Жямин ики нювц вардыр: мцлайим (консонанс) вя мцтянафир (диссонанс). Мцлайим жям «лящн» - мелодийа, тяраня адланыр. * * * Цчцнжц фясил интервалларын топланмасы, чыхылмасы, йарыйа бюлцнмяси вя икийя вурулмасы щаггындадыр. Бу щесабламалары шярщ етмяйя щеч бир ещтийаж йохдур, чцнки бу артыг «Шяряфиййя» рисалясиндя ящатяли шякилдя шярщ едилмишдир. Юзц дя бу щесабын даща чох рийазиййат елминя аидиййаты вардыр. * * * Дюрдцнжц фясил «жям»ин, йяни сясляр системинин вя композисийанын уйумсузлуьунун (диссонанслыьынын) сябябляри щаггындадыр. Бу фясли Фятуллащ Ширвани орта яср рисаляляринин чохлары цчцн характерик олан хитабдан, яняняви «бил ки» мцражиятиндян башлайыр. Ширвани йазыр: «Бил ки, интервалларын гаршылыглы ялагясини йаратмаг вя онлары бир-биринин цстцня эялмяк нятижясиндя мцлайим (консонанс) сясляр дя алыныр, мцтянафир (диссонанс) сясляр дя; «ял-Ядвар» китабында йазылдыьына эюря, диссонанслыьын дюрд сябяби вар». Бурада Ф.Ширвани С.Урмявинин эятирдийи дюрд сябяби эюстярир. |