Professional Azərbaycan musiqisinin banisi Üz. Hacibəyovun «Azərbaycan xalq musiqinin əsasları»ndan qidalanan bəstəkar və nəzəriyyəçilərimiz muğam sənətinin çox qədim tarixə, Şumer dövrünə qədər uzanan yola malik olduğunu artıq sübut ediblər. Son illər muğam elminə olan maraq, mənəvi dəyərlərimizin əlçatmaz zirvədə olduğunu bir daha ictimaiyyət qarşısında nümayiş etdirdi.
       Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin və xalq incəsənətinin görkəmli ifaçıları (sazəndə və xanəndələr) bu ənənələri nəsildən-nəsilə yaşadaraq böyük və zəngin bir irs yaratmışlar. Klassik musiqiçilərin təcrübə və yaradıcılıq irsini yalnız not və səsyazma sayəsində öyrənib araşdırmaq XX əsrdə mümkün olduğu üçün bu əsri Azərbaycanda musigişünaslıq elminin inkişaf dövrü adlandırsaq heç də yanılmarıq.
       Azərbaycan xalq musiqisinin əsas sahələrindən biri sayılan muğamların əvvəllər səkkiz, sonralar on, daha sonralar isə on iki olmasını iddia edən alimlər hazırda muğamların sayını regionlarla (müxtəlif ölkələrlə) əlaqələndirirlər. Bu da bir həqiqətdir ki, Azərbaycanda muğam adlandırılan bu şifahi ən ənəli xalq musiqisini Şərq ölkələrində makom, makam, dəstgah, raqa, nuba adlandırırlar. Artıq bütün Şərqdə və eləcə də dünyanın bir çox ölkələrində mövcüd olan şifahi ənənəli xalq musiqisinin (muğam, makom, makam, dəstgah, raqa, nuba) bir ananın övladı olması hamıya bəllidir. Etiraf etmək lazımdır ki, artıq şifahi ən ənəli xalq musiqisi əslərlə bundan öncə xalqlar tərəfindən özəlləşdirilib və xalqın mənəvi varlığına çevrilmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bugünki Azərbaycan muğamları dünyanın bütün ölkələrində yaşamaqda olan şifahi ənənəli xalq musiqisinin yüksək inkişaf yolu keçmiş, zənginləşmiş xüsusi forma və özünəməxsus proqram (yüksək səviyyəli, sivil) qazanmı ş aparıcı bir janrdır. Şifahi ənənəli Azərbaycan xalq musiqisini tələbələrə öyrədən «Muğam» dərsi «Bəstəkarlıq», «Azərbaycan xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi» kafedralarında təhsil alan öyrəncilər üçün çox vacib, həm də məsuliyyətli bir fənndir.
       Əvvala, bu fənni bilən tədris proqramında göstərilən bütün şöbə və guşələri hər hansı bir xalq çalğı alətində özü də professional səviyyədə ifa edə bilən, lazım gələrsə tədris olunan muğamı fortepianoda çala bilən təcrübəli müəllimlər aparmalıdırlar. Onu da qeyd etmək istərdim ki, son illərdə Üzeyir bəy Hacibəyov adına Bakı Musiqi Akademiyasının sənətşünaslıq doktorları E. Babayevin, R. Zöhrabovun, R. Imraninin və başqalarının bu sahədə yazdıqları elmi əsərlər müəllim və tələbələr üçün əvəzsiz bir töhrədir. Azərbaycan xalq musiqisinin yaradıcıları olan musiqi ifaçıları və xanəndələri, hələ b.e.əvvəlki minilliklərdə musiqi mədəniyyətimizi bütün Şərqə, daha doğrusu, dünyaya yaymışlar. Muğamlarımızın qorunub saxlanılmasında və inkişaf etdirilməsində hər bir ifaçının özünüməxsus zəhməti olmuşdur. Bu baxımdan xanəndələrdən Cabbar Qaryabdıoğlunun (1861-1944), Seyid Şuşinskinin (1889-1965), Zülfü Adıgözəlovun (1898-1963), tarzənlərdən Mirzə Fərəc Rzayevin (1847-1927), Mə nsur Mənsurovun (1887-1967), Əhməd Bakıxanovun (1892-1973) və son illərdə Kamil Əhmədovun (1920-1998), eləcə də gözəl xanəndə-müəllim Nəriman Əliyevin (1930-1998) muğam sənətinin qorunub saxlanılmasında və tədris olunmasında gördükləri əvəzsiz xidmətlər diqqətəlayiqdir. (Onu da deməyi özümə borc bilirəm ki, bu gün bütün muğam ifaçıları və xanəndələri kimi mən də məhz adları çəkilən insanlara – sənət fədailərinə minnətdaram, onların ruhları qarşısında baş əyirəm).
       Muğam sənətini yaradan, inkişaf etdirən, bu günümüzə qədər yaşadan sənətçilərin xidmətlərindən birini açıqlamaq istərdim: «Rast» muğamı bütün Şərq ölkələrində (istər müsəlman, istərdə də başqa dinə mənsub olsun) özünə «vətən» qazanmışdır. Ən maraqlısı odur ki, «Rast» özünə çox geniş və maraqlı bir ailə yaratmışdır. Əgər «Rast»kiçik oktavanın sol səsini (səslənir kiçik oktavanın fa diyez səsi) özünə dayaq nöqtəsi yaratmışsa, «Mahur hindi» rastdan xalis kvarta (X.4) yüksək, birinci oktavanın do səsini (səslənir kiçik oktavanın si səsi), «Orta Mahur» istinad pərdəsi «Mahur hindi»dən xalis kvarta (X.4) zil fa səsini (səslərin birinci oktavanın mi səsi), «Bayatı-Qacar» isə özünə söykənəcək – tonika (şöbə və guşələrin ana nöqtəsi) «Orta Mahur»dan xalis kvarta (X.4.) daha zil si-bemol səsini (səslənir birinci oktavanın lua səsi) «seçmişdir». «Rast» + 2,5t = «Mahur Hindi» + 2,5t = "Orta Mahur + 2,5t = «Bayatı Qacar» + 2,5t = «Dügah».
       Yuxarıda göründüyü kimi, «Dügah» muğamı «Bayatı Qaçar»dan xalis kvarta (X.4.) zil səslənməli olardı (ikinci oktavanın mi bemol, səslənir ikinci oktavanın re səsi). Lakin dügah bir oktava bəm (birinci oktavanın mi bemol – səslənir birinci oktavanın re səsi) çalınıb-oxunur. Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, «Dügah» dəstgah şəklində istinad etdiyi pərdədə deyil, bir oktava bəmdə ifa olunub. (ikinci oktavanın mi bemol – səslənir ikinci oktavanın re səsi xanəndə ifaçılığından çox uzaqdır). Bu pərdə də (səs) «Şur» dəstgahına (ladına) aid olduğu üçün (bayatı türk pərdəsi), burada «Dügah» dəstgah şəklində deyil, şöbə şəklində ifa olunub («Bayatı türkdən» sonra) və eyni zamanda Rast ladı ilə Şur ladı arasında keçid rolunu oynayıb. Elə həmin səbəbdən də «Dügah» muğamı «Bayatı Qaçar» kökündə (birinci oktavanın si bemol – səslənir birinci oktavanın lya səsi) dəstgah şəklində ifa olunub və haqlı olaraq Üzeyir Hacıbəyovun təşkil etdiyi xüsusi muğam şurası tərəfindən çıxarıla n qərara əsasən dügah şöbə kimi ifa olunmağa və tədris proqramına daxil edilib. Hal-hazırda dügah «Bayatı Qacar» dəstgahının (vokal-instrumental yaxud instrumental) tərkibində «zəmin xaradan» sonra ifa olunur. Ola bilsin ki, bəzi ifaçılar keçmiş zamanlarda (buna bənzər hadisələr indi də təsadüf olunur) «Bayatı Qacar» ifa edib, adına «Dügah» deyiblər. Bu ifaçıların səhlənkarlığı üzündən təkrar olunub.
       Hal-hazırda «Rast» muğam ayləsinə aid olan kiçik həsmli «Qatar» muğamı da mövcuddur. «Qatar» muğamı «Mahur hindi» dəstgahının bir şöbəsi olaraq, sonralar kiçik həsmli dəstgah şəklində (XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərindən) ifa olunmağa başlamışdır (muğamın ən parlaq ifaçısı Cabbar Qaryağdı oğlu olmuşdur). Öz kökünü «Mahur hindi»dən alan «Qatar» muğamı rast ladına əsaslanır. «Qatar» muğamının kökündə ifa olunan özünəməxsus «Çoban bayatı»sı var ki, bu gün Azərbaycanda mövcud yeganə muğam – bayatıdır. Azərbaycanda çox geniş yayılmış və xalq tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanan «Heratı» (Heyratı) zərbi muğamı «Rast» muğam ayləsinə mənsubdur. «Heratı» zərbi muğamı da, «Qatar» dəstgahı kimi «Mahur hindi» muğamının kökündə ifa olunur (Əraq – pəncgah şöbələrinin intonasiyaları əsasında).

       Muğam sənəti özünəməxsus improvizə xüsusiyyətinə malikdir. Bildiyimiz kimi, hər bir xanəndənin və ya sazəndənin ayrı-ayrılıqda ifaçılıq səpgisi var. Bu baxımdan bir neçə muğam ifaçısının yaradıcılığına nəzər salaq.
       Cabbar Qaryağdı oğlu gözəl, şaqraq zənguləyə, geniş nəfəsə, yüksək duyuma, aydın yaradıcılıq qabiliyyətinə, dinləyicinin zövqünü oxşaya bilən, musiqi mədəniyyətimizin inkişafı naminə əlindən gələni əsirgəməyən və nəhayət, iki oktava yarım səs diapazonuna malik nadir bir xanəndə idi. Onun ifasında zil reqistrdə oxunan muğamlar daha cazibəli və təsirli səslənir. «Şur», «Rast» kimi dəstgahların mayələrini oxumaq onun səsinin xüsusiyyətinə müvafiq olmadığı üçün Cabbar əmi (onun bütün xalq, musiqi ifaçıları və xanəndələri belə adlandırırlar) «Şur»u simayi-şəms (mayedən bir oktava zil) pərdəsindən, «Rast»ı isə əraq pərdəsindən (birinci oktavanın sol səsindən səslənir - birinci oktavanın fa diyez səsi) başlayardı.
       Mənim eşitdiklərimə qörə, «Bayatı Kürd» muğamının bayatı əcəm şöbəsində ikinci dəfə bayatı kürd pərdəsi oxuyardı. Cabbar Qaryağdı oğlunun həyat və yaradıcılığı haqqında F. Şuşinskinin «Azərbaycan xalq musiqiçiləri» kitabında maraqlı yazılarla tanış olmaq məsləhət görülür.
       Azərbaycan xanəndələri içərsində çox nadir ifaçılar olub ki, bütün muğamları eyni şövq ilə, eyni təravətlə, yüksək savada malik və heç bir xanəndədə təkrarı hiss olunmayan ifaçılıq qeyrətini (A.Ə.), özünəməxsus yaradıcılıq hissiyatını, yüksək xeyriyyəçilik ürəyini bizlərə qoyub gedib. Seyid Şuşinskinin yüksək ifaçılıq mədəniyyəti ilə ifa etdiyi muğamlar və ya zərbi muğamlar (səs yazıları) bu gün muğam sevənlər və xalq musiqisi ilə musiqişünaslıq elmini daha da zənginləşdirən alimlərimiz üçün çox dəyərli bir istinad mərkəzidir. Ağanın (xalq musiqi ifaçıları-xanəndələr, eləcə də xalq kütlələri arasında Seyid Şuşinskiyə həm seyid olduğu üçün, həm də yüksək hörmət əlaməti olaraq «Ağa» deyə müraciət olunurdu) ifasında muğamlar istər «Çahargah», «Orta Mahur», «Şur», «Bayatı Şıraz», istərsə də zərbi muğamlar «Arazlari», «Mani», «Heratı», «Ovşarı» və s. təkrar olunmayan ustalıqla dinləyiciyə çatdırılır.
       Helə Ağanın 19 yaşı (1908-ci il, Şuşa şəhəri, «Yay klubu») olarkən onun ecazkar səsinin, fitri istedadının və hədsiz ustalığının şahidi olan Cabbar Qaryağdı oğlu səhnəyə çıxıb Seyidi bağrına basaraq gözləri yaşarmış halda «Camaat! Indi mən ölsəm də, daha gəmim yoxdur, çünki məndən sonra Səyid vardır» demişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Seyid Şuşinskinin muğam ifaçılıq məktəbinin davamçısı, gözəl pedaqoq Nəriman Əliyev uzun illər Ağanın işini davam etdirmişdir (1963-1998).
       Zülfü Adıgözəlov deyəndə mənim qulaqlarım sanki «Rast», «Zəbul seqah» muğamlarını, xüsusən «Fars Şikəstəsi»ni eşidir. Şifahi ənənli xalq musiqisinin ifaçılarını adətən iki hissəyə bölürlər: zilxan və pəsxan xanəndələr. Zülfü müəllim pəsxan xanəndə idi. Buna baxmayaraq, deyilənlərə görə vaxtı ilə Zülfü əmi «Orta Mahur» ifa edib. Zülfü Adıgözəlovun şirin, aydın və təmiz diksiyası, çox təsirli ifa tərzi, oxuduğu muğamın təkrar olunmayan hissiyatla, ürək yanğısı ilə ifa etməsi, şöbələr arasında xalq mahnılarını və təsnifləri böyük yaradıcılıq məharəti ilə oxuması XX əsr Azərbaycan muğam ifaçılığı tarixində bənzərsiz bir obraz yaradıb.
       Instrumental muğam ifaçılığından söz açarkən tarzən Hacı Məmmədov, Əhsən Dadaşov, kamançaçalan Şəfiqə Eyvazova sənətindən danışmaq yerinə düşərdi.
       Hacı Məmmədov muğamları çox böyük ifaçılıq texnikası ilə ifa edən özündən əvvəl yaşayıb-yaratmış tarçalanları təkrarlamayan, yeni ifaçılıq məktəbi yaradan solist idi. Instrumental muğamlarımızın yaşamasında Hacı Məmmədovun xidmətləri hədsizdir. Onun ifasında «Orta Mahur», «Çoban bayatı» və bir çox xalq melodiyaları bü gün də dinləyicilərin yaddaşında yaşayır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Hacı Məmmədov bir sıra Azərbaycan, Rus, Avropa bəstəkarlarının əsərlərini ilk dəfə tarda yüksək səviyyədə ifa etmişdir. Bu da sevindirici haldır ki, Bakı şəhər mədəniyyət idarəsi xalq artisti Hacı Məmmədovun xatirəsini əziz tutaraq, Bakı şəhərində iki ildən bir gənc ifaçılar arasında Hacı Məmmədov adına müsabiqə keçirir. Əhsən Dadaşov bəstəkar qəlbli, Azərbaycan muğamlarını gözəl bilən, xanəndələri müşayiət edərkən onun daxili imkanlarını üzə çıxarmağı bacaran, Şərq musiqisini dərindən mənimsəmiş, lakin Şərq musiqisi ilə Azərbaycan muğamlarının sintezini yaratmamış, əksinə muğamlarımızı yeni-yeni çalarlarla, musi qi frazaları ilə zənginləşdirmiş, çox geniş dünya görüşünə, misilsiz musiqi zövqünə malik sənətkardır. Ifaçılıq mədəniyyətimizin tarixində ilk dəfə Hacı Xanməmmədovun tar ilə orkestr üçün bəstələdiyi «Bir saylı Kosert»i Əhsən Dadaşova həsr edilmiş və bu «Konsert»in ilk ifaçısı Əhsən (1924-1976) müəllim olmuşdur. Təkrarsız musiqi duyumuna malik olan Əhsən Dadaşovun gərgin zəhməti nəticəsində Qədir Rüstəmov kimi onlarca xanəndə və ifaçı xalq musiqimizin adını yüksəklərə qaldırıb, yaşatmaqdadır.
       Şəfiqə Eyvazova kamançaçalanlar arasında yeganə ifaçı qadındır ki, istər özündən əvvəl yaşayıb-yaratmış instrumental ifaçıları, istərsə də müasirlərini təqlid etməmişdir. O, özünə məxsus ifaçılıq ənənəsini yaratmış, ardınca yüzlərlə qızlara bu sənəti sevdirmişdir. Sonsuz musiqi duyumuna malik olan Şəfiqə xanım öz ifası ilə sübüt etdi ki, kamança çalmaq ancaq kişilərə məxsus deyil. Ifaçılıq sənətinə özünəməxsus tələbkarlıqla yanaşan Şəfiqə Eyvazova «musiqiçinin qadın-kişisi yoxdur» deyir. Yüksək ifaçılıq texnikasına, musiqi mədəniyyətinə malik olan Ş. Eyvazova dünyanın müxtəlif ölkələrində xalq musiqimizi, Azərbaycan muğamlarını uzun illərdir ki, təbliğ etməkdədir.
       Üzeyir Hacıbəyov adına BMA-nın professoru, respublikanın xalq artisti Şəfiqə Eyvazovanın yetirmələri bu gün musiqimizin inkişafı üçün əllərindən gələni əsirgəmirlər.