HEKAYƏTLI MUSIQI LÜĞƏTI (ardı)
Sevda ƏLIQIZI
Sevda ƏLIQIZI
IMITASIYA - Latın sözü olan «imitatio» - «təqlid etmə» deməkdir. Incəsənətdə, eləcə də adi həyatda imitasiyaya tez-tez rast gəlmək olar. Demək olar ki, hər bir insan başqa ğirisinin danışıq tərzini, hərəkət və mimikalarını, eləcə də quşların və heyvanların səsini təqlid edə bilər. Bəzi incəsənət növlərində - teatrda, kinoda, radio və televiziya tamaşalarında adətən, yağışın səsini, küləyin vıyıltısını, dənizin uğultusunu təqlid etmək (bənzətmək) lazım gəlir. Musiqidə isə «imitasiya» xüsusi bədii üsuldur. Melodiyanın eynilə başqa bir səsda və ya alətdə təkrar səslənməsinə «imitasiya» deyilir. Imitasiyadan, adətən, polifonik yazı üslubunda geniş istifadə edilir. Məsələn; I. S. Baxın fuqalarına nəzər salsaq, görərik ki, fuqa birsəsli melodiya ilə başlanır. Birinci səsdə keçən bu melodiya sonra başqa yüksəklikdə - ikinci səsdə təkrarlanır. Daha sonra isə üçüncü səsdə və s. səslənir. Imitasiya polifonik musiqidə səslərin həmahəngliyi üçün istifadə olunan ən əsas yazı üsuludur. Homofon - harmonik musiqidə isə imitasiyadan nadir hallarda istifadə edilir.
IMPRESSIONIZM - XIX əsrin sonunda Avropa ölkələrinin mədəniyyətində yaranmış bədii cərəyandır. Ilk dəfə təsviri sənətdə (rəngkarlıqda) yaranan bu cərəyanın nümayəndələrinin (fransız rəssamları K. Mone, K. Pissarro, O. Renuar və b.) yeni yaradıcılıq üslubu XX əsrin əvvəllərində tədricən digər incəsənət növlərinə də sirayət etdi. Impresionistlər ətraf mühiti dərk edərək, onun xırda təzahürlərindən aldıqları ani təəssüratları əks etdirmək üçün xüsüsi bədii ifadə vasitələrindən istifadə edirdilər. Fransız rəssamı K. Mone öz əsərini məhz «Impression» («Təəssürat») adlandırmışdı. Musiqi incəsənətində impressionizmin ən parlaq nümayəndələrindən biri fransız bəstəkarı K. Debüssi olmuşdur. Impressionizm xüsusiyyətləri həmçinin digər fransız bəstəkarlarının - M. Ravel, P. Dyuka, ispan M. De Falya və b. yaradıcılığında öz bədii əksini tapmışdır.
IMPROVIZASIYA - Latın sözü olan «improvisus» - «gözlənilmədən», «qəfil» mənasında işlənir. Musiqidə «improvizə etmə» dedikdə, öncə hazırlıq görmədən, bədahətən bəstələnmiş yeni əsərin birbaşa tamaşaçıların gözü önündə ifa edilməsi nəzərdə tutulur.
Orta əsrlərdə improvizə etmə sənəti çox geniş yayılmışdı. Konsertdə çıxış edən hər bir musiqiçi tamaşaçıların təklif etdiyi müəyyən forma (variasiya, fuqa, sonata və s.) və mövzü (melodiya) əsasında improvizə etməyi bacarmalı idi.
Musiqi tarixindən maraqlı bir hadisəni nəql etmək istərdik. XVII-XVIII əsrlərdə ifaçılar arasında yarışlar təşkil edilirdi. 1717-ci ildə Drezden şəhərində təşkil edilmiş bu yarışa o dövrdə məşhur fransız orqan və klavesin çalanı, bəstəkar Lui Marşan və hələ heç kəsin tanımadığı alman musiqiçisi Iohann Sebastyan Bax dəvət olunmuşdular. Yarışdan bir gün əvvəl I. S. Bax öz rəqibinin ifasını dinləyir və onun ifa etdiyi improvizasiyanı olduğu kimi, hətta daha böyük ustalıqla təkrar edir. Dahi improvizator olan I. S. Baxın qarşısında aciz qalacağını başa düşən fransız musiqiçisi yarışdan imtina etməyi qərara alır.
Dahi Avstriya bəstəkarı Motsart hələ kiçik yaşlarından müxtəlif Avropa şəhərlərində konsertlər verir, tamaşaçıların təklif etdiyi mövzuları improvizə edirdi.
Bethoven, eləcə də o dövrün digər bəstəkarları gözəl improvizator olmuşlar. Dahi italyan skripkaçısı və bəstəkarı Nikkolo Paqanini məşhur improvizator imiş və öz improvizasiyalarını heç zaman təkrar çalmamışdır. Müasirlərinin söylədiyinə görə, onun ən kamil əsərləri bəlkə də, hamıya məlum olan və çap olunmuş əsərləri deyil, məhz improvizasiyaları olmuşlar.
Müasir dövrdə improvizasiyadan caz musiqisi sahəsində və orqan ifaçılığında geniş istifadə edilir.
Azərbaycanda improvizənin inkişaf yolu, istiqaməti öz kökü etibarilə xalq musiqisinə bağlıdır. Aşıq yaradıcılığında, muğam dəstgahlarının ifasında improvizə etmə ən vacib şərtlərdən biridir. Lakin xanəndə və ya sazəndələr improvizəni müəyyən qaydalar çərçivəsində aparmalıdırlar.
Improvizə etmə şer sənətinin də əsas ifadə xüsusiyyətlərindən biridir. Xalq yaradıcılığında, xüsusilə, aşıq sənətinin (deyişmə, bağlama, qıfılbənd, hərbə-zorba və s.) şer formalarında improvizə etmə məqamı əsas yer tutur.
INVENSIYA - latın sözü «inventio» - «kəşf etmək» deməkdir. Dahi alman bəstəkarı I. S. Bax öz şagirdləri üçün xüsusi olaraq yazdığı polifonik pyeslərini belə adlandırmışdır.
Bu pyeslər çətin polifonik əsərləri, əsasən fuqaları ifa etmək üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi çalışmalar idi. Invesiyalar yalnız yüksək ifaçılıq bacarığı əldə etmək üçün deyil, həmçinin musiqiçilərin polifonik üslubda melodiyalar bəstələmək qabiliyyətini inkişaf etdirmək üçün çox gərəkli çalışmalar idi.
I. S. Bax 15 ikisəsli, 15 üçsəsli invensiya yazmışdır. Üçsəsli invensiyalarını o, «simfoniya» (yunanca - «razılıq», «həmahənglik») adlandırmışdı. Baxın invensiyaları hal hazırda uşaq musiqi məktəblərinin tədris proqramında geniş istifadə edilir.
INTERVAL - Latın sözü olan «intervallum» - «məsafə» mənasında işlənir. Gündəlik həyatda bu sözlə tez-tez rastlaşırıq: «Avtobuslar arasındakı interval 15 dəqiqədir». Yəni, sərnişin avtobuslarının hər 15 dəqiqədən bir gəlməsi nəzərdə tutulur.
Muisqidə də interval məsafə mənasında işlənir. Lakin burada zaman deyil, iki səs yüksəkliyi arasındakı məsafə kimi anlaşılır. Intervalın alt səsi onun əsası, üst səsi isə onun zirvəsi adlanır. Intervalın əsası və zirvəsi arasındakı məsafə pillə sayına görə müəyyənləşdirilir və latınca belə adlandırılır: prima (1), sekunda(2), tersiya (3), kvarta (4), kvinta (5), seksta (6), septima (7), oktava (8). Oktava çərçivəsini aşmayan bütün intervallar sadə intervallarıdır. Oktava çərçivəsindən geniş intervallara isə mürəkkəb intervallar deyilir. Mürəkkəb intervallar xalis oktavanın sadə intervallarla birləşməsindən əmələ gəlir. Məsələn, nona (oktava + sekunda), detsima (oktava + tersiya), tersdetsima (oktava + kvarta) və s.
Bütün intervallar keyfiyyət ölçüsünə görə bir-birindən fərqlənirlər: xalis, böyük, kiçik, artırılmış, əskildilmiş, iki dəfə artırılmış, iki dəfə əskildilmiş. Verilmiş hər hansı bir intervalın keyfiyyət ölçüsü onun tərkibindəki tonların və yarım tonların sayı əsasında müəyyənləşdirilir.
Səslənmə xüsusiyyətilnə görə intervallar iki cür olur: harmonik və melodik.
INTERMEDIYA - Latın sözü «intermedia» - orta, aralıq mövqe bildirir. Teatr tamaşalarında fasilə zamanı ifa edilən kiçik pyeslərə (tamaşalara) intermediya deyilir. Əvvəllər dramatik teatrda və opera teatrında intermediyalar geniş yayılmışdı. Daha sonra bu kiçik tamaşalar - intermediyalar əsasında yeni komik opera janrı yarandı. Ilk əvvəl bu operalar müstəqil olmayıb, yalnız ciddi opera janrı – opera-seriyanın pərdələri arasındakı antraktlarda səslənirdi.
Intermediya polifonik pyeslərdə (fuqalarda) mövzunun iki ardıcıl səslənmələri arasındakı hissəcik kimi də anlaşılır. Intermediyanın bu anlamı onu interlüdiya sözü ilə yaxınlaşdırır. Belə ki, interlüdiya iri həcmli əsərlərin hissələri arasında səslənən kiçik pyeslərdən ibarət olub, bağlayıcı vəzifəsi tutur.
Bu sözlə kökü eyni olan başqa bir termin - «intermetso», (italyanca «intermezzo» - fasilə, antrakt) iri həcmli silsilə əsərlərin hissələri arasında səslənən kiçik pyeslərdən ibarətdir.
INTERPRETASIYA - musiqi əsərinin ifaçı tərəfindən özünəməxsus tərzdə təfsir edilməsinə deyilir. Latın sözü olan «interpretatio» - «izah etmək», «şərh etmək» kimi anlaşılır.
Digər incəsənət növlərindən fərqli olaraq musiqi yaradıcılığında bilavasitə ifaçıya böyük ehtiyac var. Çünki əsərin not yazısı məhz ifaçı tərəfindən şərh edilərək tamaşaçıya çatdırılır. Hətta A. Rubinşteyn demişdir ki, «ifa etmə - ikinci yaradıcılıq prosesidir». Həqiqətən, ifaçının dünyagörüşü, daxili mədəniyyəti, professional hazırlığı nə dərəcədə yüksək səviyyədədirsə, əsərin təfsiri də o qədər keyfiyyətli olacaq.
IFAÇI - pianoçu, diricor, solist-müğənni və b. - bəstəkarın öz əsəri ilə dinləyəcilərə qatdırmaq istədiyi əhval-ruhiyyəni, ideya və düşüncələri əks etdirməyə çalışır.
INTRODUKSIYA - «Introduktio» - latınca «giriş» mənası daşıyır. Teatr tamaşalarının, oratoriya və ya kantataların əvvəlində müqəddimə kimi səslənən orkestr pyeslərinə introduksiya deyilir. Bəzi operaların əvvəlində verilən xor səhnələri və ya vokal ansamblları da introduksiya adlandırılır. Məsələn; M. I. Qlinka «Ivan Susanin» və «Ruslan və Lüdmila» operalarının başlanğıc səhnələrini Introduksiya adlandırmışdır.
JANR - Ədəbiyyatda, musiqidə və digər incəsənət sahələrində müxtəlif əsər növləri tarixən intişar tapıb formalaşmışdır. Məsələn; ədəbiyyatda - roman, povest, hekayə; poeziya - poema, sonet, ballada; təsviri sənətdə - peyzaj, portret, naturmort; musiqidə - opera, balet, simfoniya və s. Bu əsərlərin hər biri öz forma, mövzü müxtəlifliyi, ifadə vasitələri və digər əlamətləri ilə bir-birindən fərqlənir. Sənət əsərlərinin belə fərqlənməsi janr bölgüsündə öz əksini tapmışdır. Fransız sözü «genre» - «növ», «tərz» kimi tərcümə edilir.
Musiqi əsərlərini bir neçə əsas janrlara bölmək olar: simfonik, opera, kamera, vokal və s. Bu terminin daha geniş mənada tətbiqi rəngarəng janr təsnifatı yaradır. Məsələn; simfonik janrda - simfoniya, simfonik poema, süita, simfonik muğam və s.; opera janrında - lirik opera, komik opera, epik opera və s.; vokal janrında - mahnı, romans, ballada və s. janr müxtəlifliyi yaranmışdır.
KADENSIYA - Instrumental konsertlərin (fortepiano, violonçel, skripka üçün) birinci hissəsində virtuoz passaclardan ibarət geniş solo-improvizasiyadır. Burada solo alətin texniki imkanları qabarıq şəkildə göstərilir. XVIII əsrdə kadensiya nota yazılmırdı. Hər bir ifaçı kadensiyanı özü «bəstələyir», öz texniki ustalığını və improvizasiya qabiliyyətini nümayiş etdirirdi. Ilk dəfə L. Betxoven 1809-cu ildə V fortepiano konsertinin notunda solo-kadensiyanı yazmışdır. Sonralar digər bəstəkarlar da kadensiyanı yazılı şəkildə göstərməyə başladılar.
«Kadensiya» sözü (italyanca - «kadenza») - «sonluq» mənasında işlənərək, həmçinin kiçik musiqi epizodunun, melodik və harmonik dönmələrin tamamlanmasını bildirir. Bu məqsədlə, çox zaman kökü eyni olan «kadans» termini işlədilir.
KAMERA MUSIQISI - XVI əsrdə hələ iri konsert zallarının, filarmoniyaların olmadığı bir dövrdə instrumental musiqi və kiçik vokal əsərləri musiqi həvəskərlarının evlərində ifa edilirdi. Bu konsertlərdə adətən, klavesinin müşayiəti ilə skripka, violonçel, hoboy və b. solo alətləri çalınırdı. Bəstəkarlar belə musiqi yığıncaqları üçün kiçik həcmli əsərlər - sonata, trio, kvartet, romans və s. yazırdılar.
«Kamera musiqisi» anlayışı (italyanca «camera» - «otaq» deməkdir) elə o zamanlardan mövcüd olub, böyük konsert zallarında və ya kilsədə deyil, məhz kiçik salonlarda ifa olunan musiqij anrları kimi formalaşmağa başlamışdır. Tədricən, kamera musiqisi salonlardan kənara çıxaraq iri konsert zallarında ifa edilmişdir. Lakin «kamera» anlamı yenə də saxlanmışdır. Hal-hazırda kamera musiqisi konsertləri simfoniya və oratoriyaların ifa edildiyi iri konsert zallarında deyil, nisbətən kiçik həcmli xüsusi kamera musiqisi salonlarında keçirilir.
KAMANÇA - Azərbaycanda yaranan qədim simli musiqi alətidir. Qədim kamança yalnız bir simli olub, uzun qoldan və aysıcıqdan ibarət idi. Üç simli kamançanın tarixi isə XVII əsrdən məlumdur. Müasir dövrdə 4 simli kamançadan istifadə edilir.
Kamançanın uzunluğu 650-900 mm olub, tut və yaxud qoz ağacından hazırlanır. Gövdəsinin açıq hissəsinə balıq dərisindən pərdə çəkilir. Kamançanın qolu dairəvi və pərdəsizdir. Qolun aşağı qurtaracağına mil vurulur. Bu mil bütün gövdənik içərisindən keçərək ayaq kimi kənara çıxıb alətin söykənəcəyinə xidmət edir. Kamança çox vaxt sümüklə və sədəflə bəzədilir. Onun üzərindəki xərək çəp qoyularaq simlərin düzgün və rəvan səslənməsinə kömək edir. Əvvəllər kamançanın telləri damarlı simlərdən ibarət olmuşdur. Sonralar isə damarlı simlər metal simlərlə əvəz edilmişdir.
KAMANÇA KAMANLA - hər tərəfdən uclarına çox sayda at tükü bağlanmış azca əyri çubuqla çalınır.
Müasir kamançanın diapazonu kiçik oktavanın «lya» səsindən II oktavanın «mi» və ya «sol» səsinədək davam edir. Müasir kamançanın simləri xalis kvarta və kvinta üzrə köklənir.
Kamança Azərbaycan xalq çalğı alətləri ansamblı və orkestrlərində özünə həm solo, həm də müşayiətçi kimi layiqli yer tutmuşdur. Milli musiqi yaradıcılığında kamança məşhur sazandalar «üçlüyü»nə (tar, kamança, qaval) daxil olan alətlərdən biri kimi muğam ifaçılığında əvəzsizdir. Son dərəcə təsirli, məlahətli tembrli kamançanın ifasında Azərbaycan bəstəkarlarının lirik mahnıları və pyesləri, eləcə də klassik Avropa musiqi nümunələri, çox ifadəli səslənir.
KAMERTON - Adətən poladdan hazırlanan, ikidilli uzun çəngələ bənzər xüsusi cihazdır. Kamertondan (almanca «kammer» - otaq, «ton» - səs) musiqi alətlərinin dəqiq köklənməsində və a capella xor oxunuşunda istifadə edilir. Adətən, kamer- ton birinci oktavanın «lya» notunu səsləndirir.
KANON - Yunan sözü olan «kanon» - «qayda-qanun», «nümunə» deməkdir. Əsas polifonik yazı üsullarından biri olan kanon imitasiyaya əsaslanır. Kanonda bütün səslər növbə ilə eyni bir melodiyanı təkrar edir. Hər yeni səs özündən əvvəlki səsə nisbətən bir qədər «gecikir» və melodiyanı ciddi şəkildə dəyişilmədən təkrarlayır. Kanonun xüsusi bir növü sonsuz kanondur. Burada melodiyanın sonuncu dəfə səslənməsindən sonra yenidən əvvələ qayıdılır və sonsuz sayda təkrarlana bilir.
Kanon, əsasən, mürəkkəb polifonik əsərlərdə (fuqada) geniş tətbiq edilir. Bundan başqa kanon kiçik həcmli müstəqil pyes kimi, və yaxud iri musiqi əsərinin bir epizodu kimi işlənə bilər. Məsələn; M. Qlinkanın «Ruslan və Lüdmila» operasından I pərdədəki kvartet; P. Çaykovskinin «Yevgeni Onegin» operasından V şəkildən Onegin ilə Lenskinin dueti kanon formasında yazılmışdır.
KANTILENA - Latın sözü «cantilena» - ifadəli oxuma tərzi kimi anlaşılar. Gözəl, axıcı, geniş nəfəsli melodiyaları da kantilena adlandırmaq olar. Italyan bəstəkarlarının, Qlinka, Çaykovski və b. rus bəstəkarlarının, eləcə də Azərbaycan bəstəkarlarının operalarında gözəl kantilena nümunələrinə rast gəlmək olar.
KAPELLA - Muasir anlamda «kapella» - xor kollektivi kimi işlənir. «Cappella» sözü italyanca «kilsə» deməkdir. Hələ ötən əsrlərdən katolik kilsələrində ibadət musiqi ilə müşayiət olunurdu. Iri kilsələrdə orqan quraşdırılır və orqançalan müxtəlif dini mahnıları improvizə edərək xoru müşayiət edirdi. Kiçik kilsələrdə isə orqan yox idi və xor orqan müşayiəti olmadan oxuyurdu. Beləliklə, tədricən müşayiətsiz xor oxunuşu - «a capella» (yəni «kilsədəki kimi»), xorun özü isə kapella adlanmağa başladı.
XVIII əsrdə müxtəlif tərkibli orkestrlər də kapella adlanırdı. Hal-hazırda kapella dedikdə yalnız xor kollektivi və ya a capella - müşayiətsiz xor üçün yazılmış xor əsəri nəzərdə tutulur.
KAPELMEYSTER - XVIII əsrdə tanınmış kübar ailələrin təhkimçi musiqiçilərdən ibarət orkestri, xoru, solist-müğənniləri olurdu. Belə orkestrlər və ya xorlar-kapella, onun rəhbəri isə kapelmeyster («kappella» - xor, «meister» - rəhbər, usta) adlanırdı. Məsələn; Avstriya bəstəkarı Y. Haydn 30 ildən artıq knyaz Esterqazinin kapellasında kapelmeyster işləmişdir.
Kapelmeysterin vəzifəsi yannız musiqiçilərə rəhbərlik etməkdən ibarət deyildi. O, həmçinin, repertuarı seçməli, xüsusi olaraq bu orkestr üçün əsərlər yazmalı, musiqi alətlərinin vəziyyətinə, not kitabxasına nəzarət etməli, musiqiçilərə dərs verməli idi. Tədricən kapelmeyster yalnız orkestr dirijoru funksiyasını yerinə yetirməyə başladı. Daha sonralar, artıq simfonik orkestrin formalaşdığı dövrlərdə kapelmeyster termini əvəzinə «dirijor» sözü işlənmişdir. Son zamanlaradək bəzi hərbi-nəfəs orkestrlərinin rəhbərləri kapelmeyster adlanırdı. Hal-hazırda isə bu termin artıq işlənmir.
KAPRIÇÇIO - Italyan sözü «capriccio» - «şıltaqlıq» kimi tərcümə edilir. Musiqidə, adətən, sərbəst quruluşlu, oynaq, dəyişkən xasiyyətli pyeslər kapriççio adlanır. Məsələn; P. Çaykovskinin orkestr üçün «Italyan kapriççiosu»nda şən karnaval səhnəsini əks etdirək rəngarəng italyan xalq melodiya və ritmlərindən istifadə edilmişdir. Görkəmli Azərbaycan bəstəkarı F. Əmirovun «Azərbaycan kapriççiosu» da rəngarəng orkestri, zəngin melodikası və ritmi ilə fərqlənir. Bəzən bu terminin fransız variantından («caprice») - kapris - istifadə edilir. Məsələn; Paqanininin skripka üçün virtuoz Kaprisləri, A. Rubinşteynin fortepiano üçün Vals-kaprisi geniş şöhrət qazanmışdır.
KASTANYET - Ispaniyada yaranmış bu özünəməxsus tembrli musiqi alətinin müşayiəti ilə ispanlar bolero, segidilya, xota və b. rəqsləri ifa edirlər.
Kastanyet orkestrin zərb alətləri qrupuna daxildir. Bəstəkarlar öz əsərlərinin rəqs epizodlarında kastanyetlərdən geniş istifadə edirlər. Məsələn; Qlinkanın ispan uvertüralarında («Araqon xotası», «Madriddə gecə»), Çaykovskinin və Qlazunovun baletlərindən ispan rəqslərində; J. Bizenin «Karmen» operasında kastanyetdən istifadə edilmişdir.
Ispan kastanyetləri qarağac, şümşad, kokos-palma kimi möhkəm və davamlı ağaclardan düzəldilir. Kastanyet iki cüt balıqqulağı formasında kiçik çanaqcıqlardan ibarət olub, qalın iplərlə baş barmağa keçirilərək çalınır. Kastanyetdə çalğı texnikası çox çətindir. Ispan rəqqasələri hələ uşaq yaşlarından bu alətdə çalmağı öyrənirlər.
Orkestrdə kastanyetin xüsusi dəstəyə birləşdirilmiş iki cüt qapaqdan ibarət sadə formasından istifadə edilir.
KƏRRƏNAY - Qədim nəfəs musiqi alətidir. Uzunluğu 3 m olan tunc borudan düzəldilir. Müştüyü borunun yuxarı tərəfinə taxılır, aşağı tərəfi isə tədricən genişlənmiş olur. Kərrənayın səsi olduqca gür, şiddətli və güclüdür. Odur ki, çalındığı zaman çox uzaqlarda eşidilir.
Keçmişdə kərrənay əsas etibarı ilə hərbi musiqi aləti kimi işlədilmişdir. Eyni zamanda oyunbazlar, kəndirbazlar göstərəcəkləri tamaşaya adam toplamaq üçün əvvəlcə kərrənay səsləri ilə car çəkərdilər. Nizami öz əsərlərində kərrənay (kərnay) haqqında tez-tez yazır. Hazırda kərranay musiqi alətindən özbək və tacik xalqlarının musiqi məişətində geniş istifadə edilir. Bəzən ona «özbək zurnası» da deyilir.
KƏSMƏ ŞIKƏSTƏ - Azərbaycanda zərbi muğam kimi məşhurdur. Şikəstələr hələ XIX əsrdə də zərbi muğam kimi geniş yayılmışdılar. Azərbaycan xanəndəlik sənətində «Şikəstə»nin iki növü əsas yer tutur: «Qarabağ şikəstəsi» və «Kəsmə şikəstə».
«Kəsmə şikəstə»ni adətən qadın xanəndələr ifa edirlər. «Kəsmə şikəstə» bir neçə «Segah» kökündə («Orta segah», «Mirzə Hüseyn segahı», «Haşım segahı») ifa oluna bilər.
«Kəsmə şikəstə»də musiqi ibarələri qırıq-qırıq, kəsilə-kəsilə, yə ni sezuralarla oxunur. Məhz bu cəhətinə görə xalq arasında «Kəsmə şikəstə» kimi adlandırılmışdır. Adətən «Kəsmə şikəstə»də şikayət, əzab-əziyyət, iztirab, ümid hissləri vəsf olunur. Bu isə onun musiqi dilinə həzinlik, kövrəklik, lirizm və emosionallıq xüsusiyyətləri gətirir. «Kəsmə şikəstə»nin mətnini «Bayatı» təşkil edir.
KLAVIR - Bu söz almanca «Klaverauszug» (tərcümə - «klavir üçün çalınan») sözünün ixtisar edilmiş şəklidir. Orta əsrlərdə klavişli-simli alətlər qrupu (çembalo, klavikord, klavesin, fortepiano) klavir adlanırdı.
Halhazırda opera, balet, simfoniya, oratoriya və b. mürəkkəb janrlı əsərlərin partiturasının fortepiano üçün işlənməsi klavir adlanır. Əsərin klavir variantı musiqi ədəbiyyatının müxtəlif simfonik və opera əsərləri ilə tanış olmağa imkan yaradır.
KLARNET - Klarnet ağac nəfəs alətlərindən biri olub, e. ə. IV minillikdə Qədim Misirdə yaranmışdır. Artıq XVIII əsrdən etibarən müasir təkmilləşmiş formada orkestrlərin tərkibinə daxil olmuşdur. Solo, ansambl və eləcə də simfonik orkestrin ən başlıca ağac nəfəs aləti kimi geniş tədbiq edilir.
Klarnet - uzunluğu 70 sm olan borudan və qamış müştükdən ibarətdir və çoxlu sayda klapanlar vasitasilə çalınır. Onun diapazonu kiçik oktavanın «re» («re b») notundan III oktavanın «lya» - «si b» notuna qədər davam edir. Klarnetin tembri registr bölgüsünə görə müxtəlifdir: aşağı registrdə daha tutqun; orta registrdə mülayim, ifadəli; yüksək registrdə işıqlı və cingiltili səslənir.
Bu baxımdan onun adının mənası da maraq doğurur. Italyanca «clarinetto» - «kiçik klarina» deməkdir. Klarina isə (latınca «clarus» - aydın) XVIII əsrdə aydın, təmiz səsə malik olan yüksək registrli truba aləti idi.
Klarnet transpozisiyalı musiqi alətləri qrupuna aiddir. Orkestr və ansambllarda, adətən in A və in B kökündə klarnetlərdən istifadə edilir.
Əsas klarnetdən başqa onun iki növü var: kiçik klarnet və bas klarnet.
KOBZA - Qədim ukrayna xalq çalğı alətidir. Kobza dartımlı simli alət olub plektr (mizrab) ilə çalınır. Onun lütnyaya oxşar çanağı, arxaya qatlanmış qolu var. XVI-XVII əsrlərdə xüsusilə geniş yayılmış kobza daha sonralar öz yerini banduraya vermişdir. Hazırda kobzadan Moldova, Rumıniya, Macarıstan ölkələrində istifadə edilir.
XVII-XIX əsrlərdə Ukraynada nəğməkar səyyahların - kobzarların sənəti geniş yayılmışdı. Kobzarlar öz mahnılarını kobzanın, daha sonralar isə banduranın müşayiəti ilə oxuyurdular.
KOLORATURA - Italyanca «coloratura» - «bəzək» kimi tərcümə edilir. Musiqidə isə koloratura dedikdə vokal melodiyanı zənginləşdirən virtuoz passaclar, trel və b. melodik «naxışlar» anlaşılır. Koloraturaya, adətən, ən yüksək registrli qadın səsi (koloratura - soprano) üçün yazılmış opera əsərlərində rast gəlmək olar.
Koloratura xüsusilə italyan bəstəkarlarının operaları üçün səciyyəvidir.
KOMUZ - Ən geniş yayılmış və ən məşhur qırğız xalq çalğı alətidir. Onun armuda bənzər çanağı və üzərində 3 sim birləşdirilən qolu var. Kənar simlər unison və ya oktava kökündə, orta sim isə kvinta və ya kvarta yuxarı kökdə olur. Orta simdə melodiya çalınır, kənar simlər isə müşayiət edici rol oynayır. Komuzda, əsasən, qırğız əfsanə və nağılları ilə bağlı «küy» - instrumental pyeslər çalınır. Komuz həmçinin müşayiət edici alət kimi işlənir.
KONTRABAS - Öz tembrinə görə ən qalın səsləri ifadə edən kontrabas-simfonik orkestrin simli-kamanlı alətlər qrupu içərisində mühüm yer tutur. Kontrabasın səsləri sanki bütün orkestr alətlərinin özülünü təşkil edir.
Kontrabasın diapazonu kontroktavanın «mi» notundan I oktavanın «sol» notunadək davam edir. Not yazısında əlavə xətlərdən istifadə etməmək məqsədilə, kontrabasın partiyası bir oktava yuxarı yazılır.
Kontrabas çox nadir hallarda solo aləti kimi çıxış edir. Çox böyük olduğuna görə bu alətdə galmaq üçün xüsusi hündür stulda əyləşirlər. Bu isə simlərin vibrasiyası üçün çətinlik törədir. Kontrabas «pizzicato» üsulu ilə də çalınır. Bəzi məşhur kontrabas çalanlar, hətta violonçel üçün yazılmış virtuoz pyesləri də bu alətdə ifa edə bilirlər. Belə virtuoz kontrabas çalanlardan biri görkəmli dirijor kimi tanınmış Sergey Kusevitski olmuşdur.
Kontrabasdan, həmçinin estrada və caz orkestrlərində də geniş istifadə edilir.
KORNET - Mis nəfəs alətləri qrupuna daxil olan kornet italyanca «corno» buynuz quruluşuna və çalğı üsuluna görə trubaya oxşayır, lakin tembri bir qədər yumşaqdır. Onun diapazonu kiçik oktavanın «mi» notundan - III oktavanın «do» notunadək davam edir.
Simfonik orkestrə kornet ilk dəfə XIX əsrdə daxil olmuşdur. Bundan başqa kornetdən nəfəs orkestrlərində, hərbi orkestrlərdə geniş istifadə edilir.
KSILOFON - Müəyyən yüksəkliyi ifadə edən zərb alətidir. Ksilofon müxtəlif uzunluqlu tirəbənzər kiçik ağac lövhələrdən ibarətdir. Yunan sözü «xylon» - ağac, «fon» - səs deməkdir. Bu lövhələr trapesiya formasında düzülərək rezin qatı olan yumşaq döşəmədə yerləşdirilir. Alətdə qaşığa bənzər iki ağac qubuq vasitəsi ilə çalınır. Ksilofonun diapazonu I oktavanın «do» notundan III oktavanın «mi» notuna qədər davam edir.
Ksilofon qədim alət kimi Asiyada yaranmış, orta əsrlərdə Avropaya gətirilmiş və xalq çalğı aləti kimi geniş yayılmışdır. XIX əsrdən sonra solo aləti kimi simfonik orkestr və estrada ansambllarının tərkibində tətbiq edilməyə başlamışdır.
Bəstəkarlar ksilofondan xüsusi tembr effekti əldə etmək məqsədilə istifadə edirlər. Onun tembri çox soyuq, şaqraq və cingiltilidir.
Ksilofondan ilk dəfə 1874-cü ildə fransız bəstəkarı Sen-Sans «Ölüm rəqsi» əsərində istifadə etmişdir.
KULMINASIYA - Latın sözü «culmen» - tərcümədə «zirvə», «yüksək nöqtə» - deməkdir. Musiqi əsərlərində kulminasiya dedikdə ən yüksək emosional gərginlik anı yaradan epizod nəzərdə tutulur. Iri həğmli əsərin daxilində bir neçə kulğminasiya anını müşahidə etmək olar. Hər bir melodiyanın da öz daxilində kulğminasiya nöqtəsi (ən yüksək not) var.
Ovşarı - «Şur» muğam dəstgahı kökündə zərbi muğamdır. Fikrət Əmirovun bəstələdiyi «Ovşarı» adlı məşhur simfonik muğamında ovşarı zərbi muğamı ilə yanaşı «Maani» («Osmanı») zərbi muğamından da geniş istifadə edilmiş və əsər «Şur» simfonik muğamının intonasiyaları ilə tamamlanır ki, bu da hər iki əsər arasında bəhdət yaratmış olur.
KVARTET - Kvarta intervalı ilə kökü eyni olan latınca «quartus» - yəni «dördüncü» - 4 ifaçıdan ibarət xüsusi ansambl üçün nəzərdə tutulan müstəqil kamera musiqisi janrıdır. Instrumental kvartetlər iki skripka (birinci və ikinci), alt və violonçel üçün yazılır. Belə tərkibli kvartet klassik simli kvartet adlandırılır. Haydn, Motsart, Bethoven, Şubert, Brams, Çaykovski, Borodin və b. simli kvartetləri ilə məşhurlaşmışlar.
Bə zən başqa tərkibli kvartetlərə də rast gəlmək olur. Məsələn; fortepiano kvarteti (skripka, alt, violonçel və fortepiano üçün). Nadir hallarda nəfəs alətlərindən ibarət kvartetlərə də rast gəlmək olar.
Vokal kvartetlər (qadın, kişi və qarışıq səslərdən ibarət) müstəqil kamera əsəri kimi, həm də opera, oratoriya və kantataların tərkib hissəsi kimi mövcuddur. Məsələn; C Verdinin «Riqoletto» operasında sonuncu pərdədən kvarteti göstərmək olar.
Kvartet ifa edən bəzi məşhur kollektivlərə görkəmli bəstəkarların adı verilmişdir. Məsələn; Bethoven adına kvartet, A. Borodin adına kvartet, Taneyev adına Leninqrad kvarteti, D. Şostakoviç adına kvartet, Q. Qarayev adına Azərbaycan Dövlət kvarteti və s.