-
Materialları hazırladı: Azad Ozan KƏRIMLI
Bizim redaksiyamızın qeyri-adi qonağı Rusiyanın Əməkdar incəsənət xadimi, Sankt-Peterburq Dövlət kino və televiziya universitetinin professoru və «Lenfilm» kinostudiyasının tanınmış səs rejissoru, Rusiya Federasiyasının Dövlət və Rusiya kino xadimləri ittifaqının «Nika» mükafatları laureatı həmyerlimiz Ələkbər Əliheydər oğlu Həsənzadədir. Ələkbər müəllim 1939-cu ildə – Dovşan ilində, Əğrəb bürcündə dünyaya göz açıb, 60-dan artıq bədii və 200-dən artıq sənədli, qısametrajlı, multiplikasiya filmlərinin səs redaktorudur.
Azad Ozan Kərimli: Ələkbər müəllim, Sizinlə görüşmək mənin üçün böyük şərəfdir. Açığını deməliyəm ki, azərbaycanlı səs rejissorlarımız arasında ən parlaq sima olmağınıza baxmayaraq (qoy digərləri inciməsin!), Sizin haqqınızda bilgilər yalnız filmlərin titrləri ilə çevrələnirdi. Yəqin ki, bu haradasa filmlərdə quruluşçu rejissor adlarının həddən artıq qabardılması ilə bağlıdır. Əqrəb bürcünü isə özünüz qabardırsınız ...
Ələkbər Həsənzadə: «Əqrəb», bildiyiniz kimi, özü-özünü içəridən «yeyir». Mən də onun kimi, həmişə içəridən özüm-özümü danlayıram. Lap hazırda da. Lakin özümdən nə dərəcədə narazıyamsa, o dərəcədə də sənətimdən, işimdən razıyam və bu sənətə yiyələnmək istəyənlərə bildiklərimi əsirgəmirəm. Səs rejissorluğunun incəlikləri tükənməzdir, yaradıcılıq baxımından digər sənət növlərindən geri qalmır.
Uşaqlığın öz «romantizmi» var, bu olub və olacaq. O zamanlar mən də çoxları kimi ya təyyarəçi, ya gəmi kapitanı olmağı arzulayır, hətta evdən qaçıb sərgüzəştlərə baş vurmağı düşünürdüm. Lakin gerçəklikdə qaçdığım yer kinoteatr idi, özü də «Vətən» kinoteatrı. Onu da deyim ki, mən musiqi təhsilini Naxçıvanda musiqi məktəbindən başlamışam. O zaman atam-anam Naxçıvan dramteatrında çalışırdılar. Sonralar Bakıda orta məktəbi bitirib Leninqrad kino mühəndisləri institutuna daxil oldum. Onu da xatırlayıram ki, hələ 9-cu sinifdə ikən gələcək sənətimin adını dəftərdə yazırdım: «Kino mühəndisi Ələkbər H.» Kinomexanik sənətinə də artıq o zaman könüllü yiyələnmişdim.
A. O. K. : Necə yəni «könüllü»?
Ə. H.: Bilirsinizmi, ata-ana sənətçi olanda istəyirlər ki, uşaqları da, lap öz peşələri olmasa da, ona nə isə yaxın bir peşə seçsin. Uşaqlıq dövrüm çətin zamana düşmüşdü. Istəkləri, arzuları, öz seçimini gerçəkləşdirmək baxımından. Sıxıntıların çoxluğundan hər addımda başlıca bir sual ortaya çıxırdı: «Çətinliklərə, məhrumiyyətlərə qatlaşmağa dəyərmi?» Məktəbin son siniflərində mən kino texnikası ilə bağlı, nə mümkündürsə, mənimsəmişdim. Artıq səs rejissorluğunun nə olduğunu bilirdim və qarşıma məqsəd qoymuşdum.
Yaxşı yadımdadır ki, uşaqlıqda yaxşı şer oxuyurdum, elə mahnı da. 1947-ci ildə ata-anamın teatrla Zaqatalada qastrolları zamanı məni rayon radio qovşağına gətirdilər. Nə səs izolyasiyası, nə də hazırkı texnika. Məni mikrofon qarşısında dayandırıb dedilər: «Oğlum, bax bura şeri oxuyarsan». Mən şeri oxuduqca pəncərədən öz səsimi reproduktorlardan eşidirdim (səs azca gecikirdi!). Və özümdən asılı olmadan, elə şer oxuduğum yerdə, mikrofon qarşısında səsimi və duruşumu tənzimləməyə çalışırdım ...
Ikincisi, yenə də uşaqlıqda, Nisə adlı bibim tibb institutunda oxuyarkən, onun tələbə dostları bizə yığışar, şer deyər, hətta oxuyar, teatr tamaşaları haqqında fikirlərilə bölüşərdilər. O zaman bəstəkar Şəfiqə Axundova ilk addımlarını atırdı. Bizim evimizin qonşuluğunda yaşayırdı. Günlərin birində radio ilə konsert zamanı onun mahnısı elan olundu. Mahnını isə Nisə bibim ifa edirdi. Bibimin evdə ola-ola səsini radioda eşitmək mən boyda uşaq üçün anlaşılmaz və möcüzəli bir olay idi. Doğrudur, evdəkilər məni çox başa saldılar, lakin mən özlüyümdə hələ zaman belə qərar verdim ki, nəyin bahasına olursa-olsun bu sirrə tamam-kamal yiyələnəcəyəm. Mən Bakıda 1 ¹-li məktəbi bitirmişəm. O zamanlar kinoteatrlarda 1-ci seans uşaqlar üçün nəzərdə tutulurdu. Biletlər də ucuz idi. 10 qəpiyə filmə tamaşa edərdik, uzağı 15-20 qəpiyə. Həmin pulu qənaətlə toplayırdıq. Mən evə çörək növbəsindən qayıdanda 10 qəpiyi mütləq mənimsəyib kinoya can atırdım. Adətən, «Vətən» kinoteatrına.
Bakı o zaman yüksək mədəni ənənələri ilə seçilirdi. Mən deyərdim ki, keçmiş SSRI-də Leninqrad – indiki Sankt-Peterburqdan sonra ikinci yer Bakının idi. Hazırda mədəniyyətdən bir əsər qalmayıb. Yazıçılardan birinin dediyi kimi, «Bakı kəndli bicliyi və kəndli iştahasının qurbanı oldu». Doğrudan da, Bakı indilərdə sanki, - sözün pis mənasında, - kənd həyatını yaşayır.
A.O.K. : Kino muhəndisləri institutuna neçənci ildə daxil oldunuz?
Ə. H. : 1958-ci ildə, orta məktəbi bitirən kimi. 1963-cü ildə isə institutu bitirib Bakıya qayıtdım və «Azərbaycanfilm» kinostudiyasında kino mühəndisliyinə başladım. Lakin bu heç də mənim arzuma uyğun deyildi. Axı məni kino mühəndisi kimi iztisaslaşdırmışdılar!... Mən kino və səs texnikasını yaxşı öyrənmişdim, lakin bu, mənim nəzərimcə, az idi! Mən sırf səs rejissoru olmalıydım, çünki ailə, teatr, evimizin sənətçi qonaqları, söylədiyim şerlər, oxuduğum və eşitdiyim mahnılar, gördüyüm kino, tamaşa və konsertlər, nəhayət çaldığım skripka sanki birgə səylərlə məni həmin sənətə yönəltmişdilər. Və, beləliklə, musiqi təhsilimi artırmaq üçün yenidən
A. Zeynallı adına Bakı musiqi texnikumuna daxil oldum.
A. O. K. : Bəs kinostudiyada işiniz?
Ə.H. : 1963-cü ildən kinooçerklər, sənədli və mənzərə filmləri üzərində işləyirdim. 1965-ci ildə recissor Arif Babayevlə «Insan məskən salır» bədii filminə başladıq və 1 ilə bitirdik. Filmə musiqini Qara Qarayev yazmışdı. Bununla bağlı bir xatirə danışacağam.
«Insan məskən salır» filmi üçün bəstəkar orqan musiqisi bəstələmişdi. Və ilk dəfə orqan musiqisi Azərbaycan kinofilmlərinə ayaq açmışdı. O zamanın əski səsyazma cihazlarını konservatoriyanın böyük zalında qurduq. Hamımız heyəcan keçirirdik. Təkcə Qara Qararyev sakit görünürdü. Mən ondan soruşanda ki, «bizim lent yazısından razıdırmı?», Qara Qarayev dedi:
- «Cavan oğlan, mən də Leninqradda təhsil almışam, siz də. Mən musiqi bəstələmişəm, siz isə onu maqnit lentə yazmalısınız. Məhz həmin məqsədlə də siz burada oturmusunuz. Və ilk növbədə sizin xoşunuza gəlməlidir, mənim yox. Əgər desəniz ki, lent yazısı çox yaxşı alınıb, - mən sizi bağrıma basıb öpməliyəm. Beləliklə, siz işinizi yüksək səviyyədə qurmalısınız».
Doğrudan da, lentəyazma çox uğurla alındı ki, bunu sonralar tamaşaçılar da vurğulayırdılar.
Yaxşı yadımdadır ki, mikşer pultu zalın yaxınlığındakı kiçik otaqda qurulmuşdu, dinamiklər də. Və biz Qara Qarayevlə həmin otaqda lent yazısının gedişini izləyirdik (mikşer pultundan çıxan radiosiqnal isə küçədə dayanmış «fonovaqen» maşınındaki geniş plyonkalı maqnitofona yazılırdı). Qara Qarayev o zaman nəinki tanınmış bəstəkar idi, - o artıq gerçəkləşmiş əfsanəvi şəxsiyyətdi. Hamı ondan, az da olsa, çəkinirdi. Arif Babayev hərdənbir məni foyeyə çağırıb gizlədə bilmədiyi maraqla soruşurdu: «Ələkbər, axı siz orada Qara Qarayevlə nədən belə uzun-uzadı danışırdınız?» Yəni belə böyük şəxsiyyətlə yaxın təmas başqalarına qəribə gəlirdi. Axı nə haqqında danışa bilərdik? Əlbəttə, ilk növbədə musiqi haqqında, materialın maraqlıq dərəcəsi və ondan faydalanma yolları, filmdə musiqi parçalarının çalarları, mənadaşıyıcılığı haqqında; Bakı, Leninqrad və Şostakoviç haqqında və s.
A. O. K. : Xahiş edərdim, sualıma birmənalı cavab verəsiniz ... Deyilənə görə, Q. Qarayevdə müsbət enerji var idi. O hamını həvəsləndirir, ürək-dirək verir, gəldiyi, ayaq basdığı yerlərdə ruh yüksəkliyi yaradırdı. Şəxsən mənin dindirmələrimdə çoxları boynuna alıb ki, Q. Qarayev onları ovsunlayırdı ...
Ə. H. : Mən bütün bu deyilənlərin altından qol çəkə də bilərəm. Onunla yanaşı oturduğum və işlədiyim zaman özümü çox gözəl hiss edirdim, pult arxasında istədiklərim alınırdı. Ən böyük uğurum o oldu ki, konservatoriyanın zalında qurulmuş mikrofonlar üçün ən əlverişli nöqtələrin yerini tapmışdım. Özü də Qara Qarayev ovsununun sayəsində. Həmin ovsun işimizin uğurlu sonucunda öz əksini tapdı.
Qara Qarayevin yaxın çevrəsində elə musbət yüklü sahə yaranmışdı ki, mən, - ilk dəfə bədii film üzərində işləyən və orqan kimi sonsuz çalarlı aləti ilk dəfə lentə yazan səs rejissoru özümdə igidlik duyurdum. Qara Qarayev oturmuşdu, biz işdəyirdik, o ləzzət alır və həmin ləzzəti bizə dalğalarla ötürür və biz həmin dalğalarda ləzzətlə çimirdik. Lakin təkcə bizmi?... Elə götürək rejissor L. Kozintsevin «Don Kixot» filmini. Belə misallar az deyil və onlar yazılı, çap olunmuş xatirələrdə, dolayı yolla da olsa (senzura açıq danışmağa icazə vermirdi, parapsixologiya isə qadağan olunmuşdu!), öz əksini tapıb.
Yeri gəlmişkən deməliyəm ki, «Insan məskən salır» filmi Ümumittifaq musabiqəsində səsli-göruntülü ifadəliliyinə görə mükafatlanmışdı. O zaman bəstəkarlara kino musiqisinə görə ayrıca mükafat nəzərdə tutulmurdu. Kinofilmin səs kəsiminə görə bəstəkarla birgə səs rejissoru mükafatlanırdı.
A. O. K. : Yəqin ki, həmin mükafatlanma zamanı siz Qara Qarayevlə görüşdünüz ...
Ə. H. : Xeyr. Ümumiyyətlə o zaman indilər üçün ağlasığmaz olaylar baş verirdi. Hətta belə olub ki, SSRI-dən kimsə «Oskar» mükafatına layıq görülüb və onun yerinə hansısa vəzifəli gedib mükafatı alaraq gizlicə seyfində saxlayıb. «Moskva göz yaşlarına inanmır» filmi «Oskar» aldı, lakin mükafatı rejissor yox, «Qoskino» ələ keçirdi. Bondarçukun da başına həmin oyunu gətirdilər. Əgər «Hərb və sülh» filmi yadınızdadırsa. Hələ mənim dəqiq bildiklərim bunlardır.
A. O. K. : Bəs Qara Qarayev haqqında sənədli filmdə necə, sizin əməyiniz varmı?
Ə. H.: Xeyr, həmin film hələ çəkilişinə başlamamış geniş müzakirələrə səbəb olmuşdu. Çünki Qara Qarayev surətinin geniş əksi asan iş deyildi. Filmi rejissor Oqtay Mirqasımov çəkmişdi, səs rejissoru isə məndən çox yaşlı Kamal Seyidov idi.
A. O. K. : Hər halda, sizin ilk bədii filminiz bütovlükdə də uğurlu alınmışdı...
Ə. H. : Əlbəttə, filmin məzmunu olduqca dolğun və çoxçalarlı idi. Həm qəhrəmanlıq, - özü də vurub-yıxmaq deyil, insani-mənavi qəhrəmanlıq, həm də insanların məişəti filmdə biri-birini üzvi tamamlayırdılar. Qara Qarayev isə filmə daha geniş, - ikili deyil, üçlü yanaşmışdı: qəhrəmanlıq, lirika-sevgi və məişət yönlərindən yanaşmışdı. Sonuncu rəqslərlə qabardılıb.
Bütovlükdə götürsək, filmin üslub bütovlüyü ən vacib şərtlərdən biridir. Hər bəstəkar bunu duya bilmir, Q. Qarayev isə duyurdu. Daha sonra, bu duyum səs rejissorunda da olmalıdır. Ancaq belə halda filmin musiqisi və səs kəsimi filmin özünü inandırıcı aşılaya bilər. Əlbəttə, sizi ilk sayda filmin musiqisi maraqlandırır. Lakin kino sənətində səs filmin əsasıdır, musiqi isə həmin səsin bir kəsimi, yaxud da bölümüdür. Film sözün tam mənasında səslənməlidir. Və bu böyük səslənmənin bütün ünsürləri kompozisyon bütovlükdə səslənməlidirlər.
Elə götürək bəstəkarı! Bəstəkar üçün musiqi nə deməkdir? Faktura əsərin materialının əsasıdır. Melodiyanı götürsək, onun ritmik əsası ilkindir, hələ mən dayaq səslərin melodiyadakı yerindən danışmıram. Orkestrləşmə, səs çalarları, harmoniya, polifoniya, nəhayət, ifaçılıq səpgisi, dinamika, - bütün bunlardan bəstəkar musiqi quraşdırır. Indi isə gəlirik səs rejissorunun işi üzərinə. Mənim vəzifəm isə filmin bütöv kompozisiyası üzərində düşünməkdir. Həm başlanğıcda, - çəkilişdə, həm də sonluqda. Axı musiqinin filmdə hansı çevrədə, - daha doğrusu, nələrin çevrəsində, necə səslənməsi birbaşa pult arxasında oturmuş insandan asılıdır. Biz sizinlə söhbət edirik, lakin ətrafımız səslərlə doludur. Və bu səslər bizim söhbətimizə təsir etməyə bilməz. Filmin səs rejissorluğu da bu əsasdadır. Filmdə səs çevrəsi yaradılır və pult arxasında oturan dəqiq bilməlidir ki, kadrları necə səsləndirməlidir, səs dramaturgiyasını necə qurmalıdır. Yəni, səslənmədə 1-ci dərəcəli nədir, 2-ci, 3-cü və 4-cü dərəcəlilər hansıdır
. Və səslənməyə, sözün tam mənasında, necə «dirijorluq» edilməlidir.
A. O. K. : Sizin dedikləriniz, yəqin ki, aldığınız ali təhsildən irəli gəlir?
Ə. H. : Xeyr, elə deyil. Mənim dediklərim özümün iş təcrübəmin, səs yaradıcılığımın və tapıntılarımın ortaq sonucudur. Ömrü boyu, filmdən-filmə, addım-addım topladığım biliklər, anlamlar, duyumlar və yozumları mən hazırda özümdən sonra gələn yetirmələrimə öyrətməyə çalışıram. Özü də tükənməz saylı xırdalıqlarda, hər dərsdə yeni-yeni çalarlarla. Səs rejissorunun işi dirijorun işinə oxşayır, işləkikcə öyrənirsən, yəni «təhsil» alırsan. Lakin mən uzun illərdir ki, həm də öyrədirəm.
A. O. K. : Bəs hər bir filmi tamamladıqdan sonra hansı hissləri keçirirsiniz? Məgər elə olmurmu ki, öz içinizdə «mən filan epizodu daha maraqlı qura bilərdim» kimi və buna oxşar sözlərlə ifadə oluna biləcək yaşantılar baş qaldırır?
Ə. H. : Əlbəttə, yaradıcılıq özünətənqidi yanaşma tələb edir. Və «Lenfilmə» keçməyim heç də özünə arxayınçılıqdan irəli gəlməyib ...
A. O. K. : Siz nə zaman «Lenfilmə» «mühacirət» etdiniz?
Ə. H. : 1970-ci ilin başlanğıcında. O zaman rejissor Eldar Quliyevlə «Səmt küləyi» filmini təzəcə çəkmişdik və həmi filmin baxışından sonra məni Leninqrada dəvət etdilər. Lakin, doğrusunu desəm, həmin film mənim üçün meyar deyil. Sovet filmi idi: «Azərbaycanfilmlə» «Barrandov» (Çexoslavakiya) kinostudiyalarının birgə istehsalı, «kommunist ideyalı» bir film. Musiqisini Polad Bülbüloğlu bəstələ-mişdi. Nə isə, hər bir insan sənətdə irəlilədikcə həyatın hansına anında qarşısını kəsən maneəni duyur.
O zaman (elə indi də!) bizim texnoloji imkanlarımız çox aşağı səviyyədə idi. Çox zaman, tez-tez biz Moskvaya getməli olur və orada işi tamamlamalıydıq. Hətta səs yazılarının çoxu Moskvada, Moskva musiqi kollektivlərinin ifasında lentə yazılırdı. Bir növ köçəri həyat. Və bu çətinliyi aradan qaldırmalıydım. Gəlin düzünü deyək ki, «Azərbaycanfilm» kinostudiyasında ara-sıra film çəkilişi nəinki bizlərin, hətta quruluşçu rejissorların tam gücü ilə işləməsinə imkən vermirdi. Məsələn, Eldar Quliyev kimi istedadlı sənətkar özünü məhz əyalət ab-havasında tam açıqlaya bilmədi. Mənim fikrimcə, onun səviyyəli rejissor dünyanın ən sayımlı kinostudiyalarında böyük uğurlar qazana bilərdi.
Mən Rusiya vətəndaşıyam və Rusiyada daha ugurla işləmişəm və ömrüm çatdıqca işləyəcəyəm. Işimdən, sənətimdən razıyam. Və heç bir şirnikləndirici vədlər məni yoldan çıxara bilməz. Lakin eyni zamanda mənim azərbaycanlı ruhlu ailəm var. Və hara getsəm, mən həmin azərbaycanlı ailəsinə qayıdıb özümün azərbaycanlı yaşantılarımı yaşayıram. Məni Almaniya, Amerika, Hollivud özünə çəkmir.
A. O. K. : Yəqin ki, coğrafiya haqqında əyani, canlı bilgiləriniz genişdir?
Ə. H. : Əlbəttə, soruşun ki, keçmiş SSRI-nin hansı yerində olmamışam. Çukotka və Maqadandan tutmuş Karpat dağlarına, Altay və Tanrı dağlarından tutmuş Novaya Zemlyayadək. Mən Türküstan üçün filmlərə tez-tez dəvətlər alırdım. Bir sözlə, cansıxıcı ab-havalı dairəni yarıb yeni məkana qədəm qoyanda daha fəallaşırsan. Mən də bunu seçdim.
Lakin hər şeydə ilk növbədə ata-anama borcluyam. Onların verdiyi imkanlar ...
A. O. K. : Və 10 qəpiklik kino seansları sayəsində siz bir şəxsiyyət kimi biçimləndiniz.
Ə. H. : Elədir ki, var.
A. O. K. : Bəs şirnikləndirici vədlər?
Ə. H. : Çox olub, lakin söhbətimiz üçün maraqlı deyil. Bir də ki, görürsünüz ki, şirniklənməmişəm.
A. O. K. : Mən də 10 qəpiklik seanslarda çox olmuşam. Lakin sizi digərlərindən fərqli, yəqinki, səslənmə və səslənmənin keyfiyyəti daha çox maraqlandırırdı. Və mənim kimilər filmə tamaşaçı kimi gəldiyi halda, siz tamaşa etdikcə, qulaqlarınızı da şəkləyirdiniz?
Ə. H. : Bu saat onu demək çox çətindir, 45-50 il keçib, bəlkə də daha artıq. Bir də ki, səs tamaşanın ünsürü yaxud kəsimidir. Əgər biz səsin köməyi ilə təsviri kenişləndirə biliriksə, bu bizim uğurumuz sayılır. Lakin şüuraltı baxımdan bəlkə də siz haqlısınız. Indiyədək səs sırası sarıdan ən uğurlu filmləri unutmamışam. Məsələn, hələ Hitler Almaniyasında çəkilmiş «Həsrətini çəkdiyim qız» yaxud Ispaniyada çəkilmiş «Karmen» film-operası. Sanki ehtiraslarım çoşur, qanadlı quşa dönürdüm. Nəsə böyük bir iş görmək istəyir, özümə yer tapmırdım. Təkcə «Toreador» marşından və «Uvertüradan» ötrü dəfələrlə gedib «Karmenə» baxmışam. Yaxşı yadımdadır ki, hətta Argentina filmlirindən mahnıları, hətta ispan dilini bilməsəm də, yadımda saxlayırdım. Uşaqlıqda da yaxşı səsim vardı. Və Bakıda, artıq kino mühəndisi və səs rejissoru kimi tanınmağa başladığım dövrdə mən peşəkar musiqi təhsilinin gərəkliyini daha aydın duymağa başladım.
A. O. K. : Və bu məsələni ...
Ə. H. : Bu məsələni mən 1964-cü ildən A. Zeynallı adına Bakı orta ixtisas musiqi məktəbinin vokal şöbəsində oxumaqla həll etdim. Gərək ən yaxşı müəllim seçəsən ki, mənimsədiyin sanballı olsun. Hələ uşaqlıqda A.A. Milovanovun uşaq xorları hazırlığını görmüşdüm. Çünki o zamanlar mərkəzi pionerlər sarayında rəssamlıq və heykəltaraşlıq dərnəyində fiqurlar yapır, şəkil çəkirdim. Və A. A. Milovanov da orada uşaq musiqi dərnəyinə başçılıq edirdi. Mən həddi-buluğa çatanda isə o, artıq M. Maqomayev, L. Imanov və çox-çox başqalarını yetirmişdi. Onun sinfində oxumaq konservatoriya bitirməyə bərabər idi. Məhz onun sayəsində mən səs aparatını, səslə oxumağın çeşidləri yaxud yollarını, - sinədə oxumaq, başda oxumaq, keçidli oxumaq, sıxılmış və boğuq dayaqlı və dayaqsız oxumağın nə olduğunu dəqiq bilirəm. Və aktyorlarla işlədiyim zaman onlara dəqiq göstərişlər verirəm. Axı səs ən çətin, ən sirrli və ən ifadəli musiqi alətidir.
A. O. K. : Yəqin ki, müəllimliyinizdə də aldığınız biliklərdən faydalanırsız?
Ə. H. : Sözsüz. Mən «Lenfilmdə» cəmi 2 yaxud 3 filmin çəkilişindən sonra Leninqrad kinomatoqrafiya institutuna (hazırda Sankt-Peterburq kino və televiziya universiteti adlanır) dəvət aldım, - səs rejissorlarının ixtisaslaşdırılması üzrə. Yadımdadır ki, «Pasanı» (rej. D. Asanova), «Rayon miqyaslı fövqəladə hadisə» (rej. O. Snejkin) filmlərini buraxmışdıq. Daha sonralar məni SSRI-nin bütün kinostudiyalarına dəvət etməyə başladılar. Dəvətlər durmadan artırdı. Ən çoxu da müsəlman respublikalarından, özü də Türküstandan.
A. O. K. : Məsələn?
Ə. H. : Məsələn, Qırğızıstan üçün 4 filmin səs rejissorluğunu boynuma götürmüşəm, o cümlədən «Erkən durnalar»ın. Tacikistan, Özbəkistan və digərlərində də işləmişəm. Lakin «Lenfilm»dəki iş arası. Çox zaman dəvətləri qəbul edə bilmirdim. Nə kinostudiya, nə də institutda başçılıq etdiyim emalatxana imkan vermirdilər. Zaman çatışmazlığı imkanları daraldırdı. Çox zaman, məsələn Belarus və Ukraynaya ezamiyyətlə deyil, qeyri-leqal gedib qısa zamana işi başa çatdırıb qayıdırdım.
A. O. K. : A.A.Milovanov haqqında hansı xatirəniz daha yaddaqalandır?
Ə. H. : Bilirsinizmi, mənim o zamanlar doğrudan da yaxşı səsim var idi. Qəbul imtahanında Milovanov soruşdu: «Ələkbər, siz haradasa musiqi
təhsili almısınızmı? Nəsə, səsiniz «hazırlıqlı» səsə oxşayır.»
Mən dedim: «Xeyr, uşaqlıqda skripka çalmışam, lakin musiqini və oxumağı sevirəm».
Milovanov bir daha soruşdu: «Deyirlər ki, ali təhsiliniz var?».
Dedim: «Bəli, kinomatoqrafiya institutunu bitirmişəm». Və sənətimin mahiyyətini ona açıqladım.
Milovanov: «Bəs sizi orta ixtisas məktəbinə getirən nədir? Məqsədiniz?».
Mən: «Musiqi haqqında bilik və bilgilərimi artırmaq, dünyagörüşümü genişləndirmək».
Milovanov: «Deməli, siz peşəkar müğənni olmaq fikrində deyilsiniz?».
Mən: «Düzünü desəm, çox istərdim, lakin artıq sənətimi seçmişəm».
Milovanov: «Cavan oğlan, qəbul imtahanında belə sözləri deməməliydiniz. Məsləhət deyil». Mən, demək olar ki, bəzən musiqiçi olmamağımın peşmançılığını çəkirəm. Özü də çox zaman tanınmış vokalçıların ifasını dinlədiyim zaman A Milovanov qarşısında, onun ruhu qarşısında özümü suçlu sayıram. Mən A. Zeynallı adına məktəbi fərqlənmə ilə bitirdim və, hətta, səsimi radionun fonduna da yazdılar. Sonra isə heninqrada dəvət aldım və oraya köçdüm. Lakin hər il Bakıya istirahətə gələrkən Aleksandr Arkadyeviç Milovanova baş çəkirdim.
A. O. K.: Bəs institutda müəllimliyinizin mahiyyəti haqqında nə deyə bilərsiniz?
Ə. H.: Hazırda işlədiyim və professoru olduğum ali məktəb Sankt-Peterburq kino və televiziya universiteti adlanır. Bəri başdan vurğulayım ki, vaxtı ilə yaşadığımız fövqəldövlətdə – SSRI-də «səs rejissorluğu» adlı ixtisas tədris olunmurdu. Kino muhəndisliyi varıydı, sonra isə özün-özünə ixtisaslaşırdın. Bir növ özfəaliyyətə bənzəyirdi. Nəhayət, Qnesin adına institutda Veprintsev soyadlı rejissor (o özü musiqiçi idi) musiqi rejissorluğunun əsasını qoydu. Lakin musiqi rejissorluğu ilk növbədə musiqili film və tamaşalar, lap elə əyləncələrə aiddir. Vəssalam. Səs rejissorluğu isə çox-çox anlamaları özundə birləşdirir. Dramaturgiyanı, təsviri, həmin təsvirə girməyin, onunla qaynayıb-qarışmanın yollarını bilməli, təsvirin səsli yozumunun variantlarını yaradıb, götür-qoy edib, ən məqsədəuyğununu seçməyi bacarmalısan. Və belə bir sual uzun illər bizləri narahat edir ki, «kino mühəndisi səs recissoru işləyə bilərmi?»
Hazırda 10 ildən artıqdır ki, səs rejissorluğu emalatxanaları işləyir. Və ilk belə emalatxananı Peterburqda yaradan mən olmuşam. Bir azərbaycanlı kimi buna görə qürur hissi keçirirəm. Yalnız azərbaycanlı olduğuma görə. Indinin özündə III emalatxanaya başçılıq edirəm.
A. O. K.: Hər emalatxanada neçə tələbəniz var?
Ə. H.: 8-dən 12-dək. Tələbələrin səviyyəsindən asılıdır.
A. O. K.: Qəbul olunanların musiqi təhsili varmı?
Ə. H.: Indinin özündə bu qəbulun ilk şərtidir. Mən belə hesab edirəm ki, musiqi təhsili olmayan səs rejissoru sənətinə yiyələnə bilməz. Və ilk növbədə kinoda.
Bizdə geniş çeşiddə musiqi fənnləri keçilir: musiqi savadı, harmoniya, musiqi quruluşu, alətşünaslıq, partitura oxunuşu. Mən hətta vokal üzrə müəllim dəvət edirəm ki, mühazirələr oxusun. Mənə görə, bu çox gərəklidir. Proqramın müəllifi-pioneri mənəm. Bizim hazırladığımız mütəxəssislərin geniş musiqi duyumu olmalıdır. Kino çəkilişində həmin şərt öz əksini tapır.
A. O. K.: Yəqin ki, azərbaycanlı tələbələriniz, yetirmələriniz də yox deyil?
Ə. H.: Sovet dövründə azərbaycanlı tələbələrimiz az deyildi. Indi isə ...
Ikisinin adını çekə bilərəm. Teymur Abdullayev çox istedadlı gənc idi və bir neçə filmdə maraqlı işləri ilə tanınmışdı. Lakin hazırda, bildiyiniz kimi, «Azərbaycanfilmin» yalnız adı qalıb.
Həmid Kərimov sizin tanıdığınız mərhum Kamal Kərimovun qardaşı Şamilin oğludur. Konservatoriya da bitirmişdi, mənim də ən yaxşı yetirmələrimdən biriydi. Lakin hazırda Sankt-Peterburqdakı həyatın sıxıntıları onu kinodan kənarda qoyub. Istedadı gerçəkləşdirmək hazırda olduqca çətinləşib.
Bütövlükdə götürsək, yetirmələrim ABŞ, Israil, Belarus, Qazağıstan, Bolqarıstan və digər ölkələrin kinostudiyalarında uğurla işləyirlər. Rusiyada da həmçinin.
Vaxtı ilə, səs rejissoru ixtisası kino mühəndisliyindən ayrılmamış, biz tələbələri filmlərdə səs rejissorunun assistentliyinə götürürdük ki, filmin hazırlanması gedişində sənətinə yiyələnsin. Çətinliklər çox idi. Hazırda həmin problem aradan qalxıb.
A. O. K.: Gəlin təvazökarlığı qoyaq qırağa və «Azərbaycanfilm»dəki səs re]issorluğunuzu oxucuya çatdıraq. Beləliklə ...
Ə. H.: «Insan məskən salır» (rej. A. Babayev), «Səmt küləyi» (rej. E. Quliyev), «Ən başlıca müsahibə» (rej. E. Quliyev), «Xoşbəxt olun, qızlar» (rej.
E. Quliyev), «Həyat qurucusu» (rej. H. Seyidbəyli), «Əlavə iz» (rej. N. Bəkirzadə) və bir neçə film ...
T. Ismaylovla da işləmişəm ... Yaxşı yadımdadır ki, Səməd Vurqun haqqında sənədli-publisistik və Nəsimi haqqında sənədli filmlərin də səs rejissoru olmuşam. Mən Bakıda az işlədim axı, 1970-dək. Hər çəkilən filmin səs sırası bizlərdə daha çox vaxt aparırdı, çünki sonucu Moskvaya ezamiyyətdə keçirdi. Özü də günlərlə deyil, aylarla ...
A. O. K.: Deməli, Eldar Quliyevlə az işləməmisiniz ...
Ə. H.: Mən Eldar Quliyevlə uşaqlıqdan dostam, bir məktəbdə oxumuşuq, həm də yaşıdıq. Məktəbi bir ildə bitirdik, lakin mən həmin ildəcə daxil oldum, Eldar isə bir il sonra. Unudulmaz rejissordur, həm də maraqlı insan ...
A. O. K.: Sonrakı illər Bakı ilə əlaqə saxlayırsınızmı?
Ə. H.: Mənim əlaqələrim yerlilərimə bacardığım köməkdən ibarət idi. Əlbəttə ki, istəsəydim, yenə də hansısa filmə səs rejissoru kimi dəvət alardım. Bakıda mənim işimi qiymətləndirirlər. Lakin mən belə məqamlara çox ehtiyatla yanaşıram, çünki istəyirəm ki, digərləri də işləsinlər. Çünki işləməsən, öyrənə və arta bilməzsən. Bununla yanaşı, bizimkilər Leninqrada tamamlama işlərinə gələndə, «öz adamları onlara arxa olmalıydı.» Mən də nə köməyimi əsirgəyirdim, nə də məsləhətlərimi. Özü də təmənnasız. Necə olsa, azərbaycanlıyıq ...
A.O.K.: Bəs musiqili filmlərin səs recissorluğunu boynunuza götürmüsünüzmü?
Ə. H.: Bəli, özü də ilk musiqili filmim Sverdlovsk (indiki Yekaterinburq) kinostudiyasında çəkilib. Lakin bu bir qədər şərti məsələdir. Lap götürək «Patsanı» bədii filmini: məgər mahnıların, musiqili anların çoxluğu onu həm də musiqili film kimi yozmağa əsas vermirmi?... Yaxud da müzikxoll mövzusunda rejissor Y. Mezentsevin çəkdiyi «Yeddi uğurlu not» filmi «bədii» adı ilə gedirsə, əslində musiqili film deyilmi? Mahnılar və rəqslər biri-birini əvəz edir. Əgər yadınızdadırsa, hər yeni il gecəsində göstərilməsi nəzərdə tutulan filmlər çəkilirdi. «Yeddi uğurlu not»üçün mən Leninqrad müzikxollunun bütün proqramını lentə yazmalı oldum. Başdan ayağadək, özü də «Lenfilm» studiyasında. Bütün repertuar. Yalnız bundan sonra ssenari qurulmalı və filmin quraşdırılması başlanmalıydı.
A. O. K.: Çox maraqlıdır ...
Ə. H.: Bəli, bu qeyri-adi musiqili filmdə əski repertuarın mahnıları, rəqsləri və məzəli nömrələri ilə yanaşı şlyagerlərin yeni aranjimanları və Maksim Dunayevskinin film üçün yazdığı orijinal musiqi toplanmışdı. Və bütün bunları bir üslub çəpçivəsinə salmaq lazım gəlirdi. Olduqça qeyri - adi və məsul bir məqsəd idi, çünki heç ssenari hələ, demək olar ki, yox idi. Belə tutumlu proqramı lentə köçürmək üçün adətən xarici ölkələrdə səs rejissorları varlandırıcı qonorar tələb edirlər. Bizdə isə «nə verdilər, - verdilər» prinsipi gözlənilirdi. Məsuliyyət isə həmin məsuliyyətdi.
Məsuliyyət dedikdə, filmlərin mahiyyətinə qayıdaq. Mənim üçün səs və, o cümlədən, musiqi filmə yapışqanla bərkidilmiş qrim, - bığ yaxud saqqal deyil, filmin üzvi ifadələrindən biridir. Yalnız belə durumda səs və musiqi filmin dramaturgiyasını əks etdirir və, hətta, bir sıra hallarda təkcə özəl deyil, qeyri-adı vəzifə daşıyıcısına çevrilir.
A. O. K.: Yəqin ki, ən tanınmış bəstəkarlarla işləmisiniz?
Ə. H.: Və ən çətin bəstəkarlarla, o cümlədən Edison Denisovla. Yaxşı yadımdadır ki, «Prişvinin kağız gözləri» filminin hazır epizodları üçün o musiqi bəstələyirdi. Yəni «hazır ekran» üçün. Çox çətin idi və tez-tez bir-birinə zidd sonuclara gəlirdik. Rejissor Valeri Oqorodnikovun bu filmini film-fantaziya adlandırmaq olardı. Sonralar həmin rejissorla «Evyaran oğru» və, nəhayət, Rusiya Dövlət mükafatı və «Nika» mükafatına layiq görülmüş «Barak» filmləri üzərində işləmişəm. E. Denisov olduqca çətin, ərköyün və şıltaq bir insan idi, hər şeydən əsəbiləşirdi. Lakin qeyri-adi bəstəkarlığı da vardı.
E. Denisov və M. Dunayevskidən savayı, bir sıra bəstəkarları da xatırlaya bilərəm. A. Artemyevi, yəqin ki, təqdim etmək lazım deyil. A. Knayfel. Onunla yazıçı Rıtxeunun eyniadlı əsəri üzrə «Sibir porsuğunun izi ilə» filmdə işləmişik. Çox maraqlı və qeyri-adi bir iş idi. Lap öncədən mən Çukotkanı gəzdim, Maqadan və Verxoyanskda oldum və Şimal folklorundan bacardığım qədər maqnit lentə yazıb gətirdim. A. Knayfel həmin folkloru qavramalı və həmin folklora «baş vupmalıydı və üzməliydi». Belə də oldu. Çox gözəl və orijinal kompozisiya alındı. Və həmin orijinallığın davamını Qırğızıstanda gördük.
Rejissor Bulat Şamşiyev «Ağ gəmi» filminni çəkərkən tanınmış bəstəkar Alfred Şnitkeni dəvət etdi. Şnitke ilə onlarınkı tutmadı. Böyük əsəb gərginliyindən sonra B. Şamşiyev məndən soruşdu ki, «Ələkbər, nə etməli?». Mən də A. Knayfelin musiqisini qoşdum, o da dinləyib həmin bəstəkarı dəvət etdi. A. Knayfel isə bu dəfə «qırğız bəstəkarına» çevrildi. Əlbəttə, Qırğızıstanda bəstəkar yox dərəcəsində deyil, lakin lazımlı səviyyədə yoxdur. Biz sonralar bəstəkarı hətta «qırğız musiqinin klassiki» adı ilə çağırırdıq. «Ilk durnalar» filminə musiqini də Knayfel yazıb.
Daha sonra «Rayon miqyaslı fövqəladə hadisə» və «Gedib qayıtmayan adam» filmlərində də Knayfellə əməkdaşlıq etmişik. Sonuncu sovet dövlətində gözlənilən qiyam mövzusunda idi. Həmin film üzərində işi 1991-ci ilin iyulunda başa vurduq və mən dincəlmək üçün, həmişəki kimi, Bakıya gəldim. Və qəribəsi odur ki, avqust qiyamı gecəsi həmin film televiziya ilə göstərildi.
Mən, demək olar ki, Sankt-Peterburq bəstəkarlarının hamısı ilə işləmişəm: A. Petrov, B. Tişenko, A. Qavrilin, S. Kuryoxin. Axırıncı çox tanınmasa da, olduqca istedadlı idi, lakin 38 yaşında dünyasını dəyişdi. Isaak Şvartsla çox işləmişəm. Son işimiz 2 kanallı deyil, 6 kanallı stereofonik rəqəmli yazıdır ki, bu da səsli kino texnikasının son uğurlu qazancıdır.
A. O. K.: Nəhayət, sonuncu sualımız. Vətən üçün darıxmırsınız?
Ə. H.: Mən Azərbaycandan uzaqlarda olsam da, ürəyim buradadır. Iki ailəm var: birincilər Sankt-Peterburqda həyat yoldaşım və üç oğlum, ikincilər Bakıda yaşayan qardaşımın və bacımın ailələridir (Ələkbər müəllimin qardaşı Tərlan Həsənov dzyudo yzrə tanınmış mütəxəssis, Azərbaycan Respublikasının əməkdar məşqçisi və beynəlxalq dərəcəli hakimdir; bacısı Cananə Xəlilova isə mədəniyyət və incəsənət universitetinin müəllimidir - A.O.K.). Oğlanlarımın hər üçü mənim yolumla gedib hazırda səs recissoru assistenti işləyirlər.
Mən «Bakıdakıların» hər bir addımından daim xəbərdaram, günaşırı zəng vurmaqdan çəkinmirəm. Xeyir işlərdə, qiyabi olsa da, iştirak edirəm (Gülür). Lakin Vətən anlamı, fikrimcə, daha genişdir.
Iş ondadır ki, mənim üçün, Azərbaycandan uzaqda yaşayıb işləsəm də, Azərbaycansız yaşamaq mümkünsüzdür. Azərbaycan yer üzündə əvəzsiz enerci mənbəyidir. Və mən hər il yayı Azərbaycanda keçirir, lap iş zamanı Azərbaycana cəmi bir neçə, hətta birgünlük səfər imkanlarını əldən verməmişəm və vermirəm. Əgər dediklərim gerçək olmasaydı, mən çox-çox öncə maddi qazanc ardınca, digərləri kimi, okeanın o tayındaydım. Azərbaycan mənəvi güc mənbəyidir. Mənəviyyatsız sənətkarlıq isə yoxdur və ola da bilməz.
SÖZARDI: Ələkbər Həsənzadə ilə söhbətimiz hələ ki, yarımçıq qalıb. Yarımçıqdır ona görə ki, səs rejissoru olduğu filmlər çoxsaylıdır və tam «biblioqrafiyasını» hələ əldə etməmişik. Lakin həmyerlimiz söz verdi ki, yaxın zamanlarda həmin «biblioqrafiyanı» bizə göndərəcək. Beləliklə, gələn saylaradək!
P. S. Jurnalımızın hazırki sayı yığılarkən, Sankt-Peterburqdan məktub aldıq. Ələkbər Həsənzadə səs rejissoru olduğu bir sıra filmlərin (hamısının yox!!) siyahısını bizə göndərdi. Biz bilə-bilə filmlərin adlarını dilimizə çevirmirik. Orta yaşlı oxucularımız həmin filmlərin, demək olar ki, çoxuna tamaşa etmişlər.
«Azerbaydcanfilğm»
1. «Çelovek brosaet əkorğ» - rec. A. Babaev, kompozitor K. Karaev.
2. «Qlavnoe intervğö» - rec. G. Kuliev, komp. P. Bölğ-Bölğ oqlu.
3. «Sçastğə vam, devoçki» - rec. G. Kuliev, komp. P. Bölğ-Bölğ oqlu.
4. «Poputnıy veter» - rec. G. Kuliev, komp. P. Bölğ-Bölğ oqlı.
5. «Urok peniə» - rec. Q. Azim-zade iz filğma «Straniüı cizni» rec. Q. Seyidbeyli, komp.
V. Adıq¸zalov.
6. «Dopolnitelğnıy sled» - rec. N. Bekir-zade, komp. T. Kuliev.
7. «Svetilğnik materi» rec. - T. Ismaylov, komp. F. Amirov.
Na raznıx korotkometracnıx filğmax rabotal s kompozitorami G.Sabitoqlu, A. Azizovım, F. Karaevım, O. Zulğfiqarovım i molodım F. Badalbeyli, zapisıval ix debötnuö oriqinalğnuö muzıku.
«Lenfilğm»
8. «Sled rassomaxi» - rec. Kropaç¸v, komp. L. Knayfelğ.
9. «Gy, na linkore!» - rec. O. Sneckin, komp. S. Baneviç.
10. «ÇP rayonnoqo znaçeniə» - rec. O. Sneckin, komp. A. Knayfelğ.
11. «Petroqradskie qavroşi» - rec. O. Sneckin, komp. A. Knayfelğ.
12. «Nevozvraheneü» - rec. O. Sneckin, komp. A. Knayfelğ.
13. «Vern¸msə osenğö» - rec. A. Simonov, komp. A. Turbin.
14.«Blaqoçestivaə Marta» - rec. Ə. Frid, komp. Q. Qladkov.
15.«Rannie curavli» - «Kirqizfilğm» («Lenfilğm»), rec. B. Şamşiev, komp. A. Şnitke i
A. Knayfelğ.
16.«Kedrovaə şişka» - rec. D. Asanova, komp. V. Kisin.
17. «Paüanı» - rec. D. Asanova, komp. V. Kisin.
18. «Milıy, doroqoy, edinstvennıy» - rec. D. Asanova, komp. V. Kisin.
19. «Vospominanie bez datı» - rec. E. Qribov, komp. A. Şnitke.
20. «Vzlomhik» - rec. V. Oqorodnikov, komp. V. Kisin.
21. «Bumacnıe qlaza Prişvina» - rec. V. Oqorodnikov, komp. G. Denisov i V. Qavrilin.
22. «Barak» - rec. V. Oqorodnikov, komp. Q. Fore (v sovremennoy orancirovke V. Şuləkovskoqo).
23. «Olğqa i Konstantin» - rec. E. Mezenüev, komp. I. Şvarü.
24. «Dikarka» - rec. D. Pavlov, komp. I. Şvarü.
25. «O Moskve i mokviçax» - rec. D. Riverov, komp. A. Rıbnikov (Şklərovskiy).
26. «Semğ sçastlivıx not» - rec. E. Mezenüev, komp. M. Dunaevskiy.
27. «Qori, qori əsno» - rec. A. Şaxmalieva, komp. G. Artemğev.
28. «Urok solğfedcio» - rec. L. Desətnikov, komp. A. Petrov.
29. «Lox - pobeditelğ vodı» - rec. A. Tiqay, komp. S. Kurexin.
30. «Nikotin» - rec. E. Ivanov, komp. S. Kurexin.
«Sverdlovskaə kinostudiə»
31. «Odnofamileü» - rec. A. Voronüov, komp. E. Krılatov.
32. «Qonka s presledovaniem» - rec. A. Voronüov, komp. E. Krılatov.
33. «Vot takaə muzıka» - rec. A. Voronüov, komp. Q. Portnov.
«Tadcikfilğm»
34. «Pustğ priletaöt çayki» - rec. B. Arabov, komp. Q. Aleksandrov.
Bizim redaksiyamızın bir neçə sayımlı qonağı gəlib. Həmin şəxslər Azərbaycan incəsənətini dünyaya tanıdan musiqiçilər adlandırılmalıdırlar. Onlardan birincisi istedadlı qaboyçalan Vaqif Babayevdir və ilk sualları da ona veririk.
Tariel Məmmədov: Vaqif, sizin həyatınız, fəaliyyətiniz, ifaçılığınız, işlədiyiniz orkestr, - bütün bunlar bizi olduqça maraqlandırır. Çünki uzun illərdir ki, Sizinlə görüşmürük.
Vaqif Babayev: Mən çox şadam ki, Vətənimdə belə bir jurnal buraxılır və onun təsisçilər Azərbaycan Bəstəkarlar Ittifaqı və mənim köhnə dostum Tariyel Məmmədovdur. Özüm haqqında isə onu deyə bilərəm ki, 1975-dən başlayaraq mən SSRI-dən xaricdəyəm. 4 il Əlcəzairdə və daha sonra Iraqda işləmişəm. Son 10 ili isə Suriyada müəllim kimi də, simfonik orkestrin solisti kimi də fəaliyyətdəyəm. Son müqaviləni mən Rusiya beynalxalq mədəniyyət mərkəzində imzalamışam, özü də qaboy sinfinin müəllimi kimi.
Suriyada işləmək həm çətindir, həm də şərəflidir. Orada məndən savayı Azərbaycan Respublikasını gözəl skripkaçımız Əlimuxtar Babayev, mahir pianoçumuz Firəngiz Hacıyeva, tarzən Əskər Ələkbərov təmsil edirlər.
T. M.: Siz hamınız Dəməşqdəsiniz?
V. B.: Mən həmişə Dəməşqdə işləmişəm, lakin Əlimuxtar Babayev əvvəlcə Hələbdəydi, hazırda o da Daməşqdə işləyir.
T. M.: Ərəb dilini bilirsinizmi?
V. B.: Mən bir qədər fransız dilinibildiy imdən Əlcəzairdə həmin dildə dərs deyirdim. Iraqda və Suriyada ingilis dilinə üstünlük verildiyindən ərəb dilinə keçməli oldum. Doğrudur, ərəbcə oxuyub-yaza bilmirəm, lakin danışmağım pis deyil.
T. M.: Vaqif, dərs dediyiniz tədris ocağı haqqında danışın.
V. B.: Mən Dəməşqdə milli musiqi institutunda qaboy sinfi aparıram. Səviyyəcə bizim indiki musiqi akademiyasından bir qədər aşağıdır. Ümumilikdə. Lakin bəzən olduqca parlaq istedadlar da yetişdiririk. Müəllimlərin səviyyəsi olduqca yüksəkdir, konservatoriyalarının yetirmələridirlər. Ermənilər də vardı, sonra ixtisara düşdülər.
T. M.: Hansı ixtisaslarınız var?
V. B.: Demək olar ki, hamısı. Daha doğrusu, bəzilərini çıxmaq şərtilə. Xor dirijorluğu şöbəsi yoxdur, lakin Rusiyadan bir müəllim institutun birləşmiş xoruna rəhbərlik edir. Nəzəriyyə şöbəsi yenicə açılıb. Bəstəkarlıq ixtisası yoxdur, çünki milli bəstəkarlıq məktəbi yoxdur. Adətən, pianoçu yaxud skripkaçılar nəsə bəstələyirlər.Ümumiyyətlə, ərəb ölkələrində peşəkar bəstəkar anlayışı yoxdur.
T. M.: Milli musiqi nəzəriyyəçisi, folkloru öyrənənlər varmı?
V. B.: Mən bilən, Suriyada bu yönlü nə bir qurum var, nə də musiqişünas.
T. M.: Bəs musiqi sənətini işıqlandıran mətbuat varmı?
V. B.: Sırf musiqi haqqında deyə bilmərəm, lakin incəsənətə aid curnallar çap olunur.
T. M.: Bəs konsert həyatı haqqında nə deyə bilərsiniz?
V. B.: Hər ay heç olmasa bir sanballı konsert veririk. Azərbaycan musiqisinə maraq böyükdür. Bəstəkarlarımızdan Q. Qarayevin, F. Əmirovun, T. Quliyevin, R. Mirişlinin, A. Gərayın, S. Ələsgərovun və digərlərinin gsgrlgrini tez-tez ifa edirlər.
Suriyada gözəl ud və qanunçalanlar var və onlar bəstəkarlarımızın xalq çalğı alətləri üçün əsərlərini, o cümlədən tar ilə orkestr üçün konsertlərini ud və qanuna uyğunlaşdırıb çalırlar. Orkestrin baş diricoru həm də institutun rektorudur və bu yöndə ən böyük təşəbbüskar elə özüdür. Suriyalılar deyirlər ki, «sizin musiqiniz bizə yaxındır və təzə nəyiniz varsa, verin, çalaq». Imtahan proqramlarında da bəstəkarlarımızın əsərləri az deyil.
T. M.: Yəqin özününlə nəsə aparacaqsınız?
V.B.: Əlbəttə, versələr, apararam. Təkcə məndən asılı deyil. Gərək bəstəkarlar ittifaqı da maraqlı olsun.
T. M.: Orkestriniz və onun repertuarı haqqında nə deyə bilərsiniz?
V. B.: Orkestrin heyəti 95 nəfərdir, bütün alətlər təmsil olunub. Repertuara gəldikdə isə, olduqca genişdir:
I. S. Bax, L. Bethoven, P. Çaykovski, I. Brams, G. Hendel və Q. Malerdən tutmuş ... rus və Azərbaycan bəstəkarlarınadək. Biz Kaliforniyada qastrol səfərlərində bir neçə Azərbaycan bəstəkarını ifa etmişik. Orada azərbaycanlı dinləyicilər də çoxuydu.
T. M.: Dirijorunuz kimdir?
V. B.: S. Əl-Vadi. Yeri gəlmişkən, deməliyəm ki, o Bakıya gəlməyi çox arzulayır. Əgər dəvət etsələr, məmnuniyyətlə gələr.
T. M.: Vaqif, Suriyadakı musiqili həyatınızdan razısınızmı?
V.B.: Mənim, cümə günündən başqa (Suriyada istirahət günüdür) bütün günlərim gərgin keçir. Həftənin 5 gününü saat 8-dən 12-yədək ali məktəbdə dərs deyirəm. Iki gün də musiqi məktəbində. Həftənin 3 günü saat 17-dən 20-dək simfonik orkestrdə məşq edirik. Kamera orkestrinin məşqlərində də iştirak edirəm. Bəzən solo konsertləri ilə də çıxış edirəm.
Indiyədək 6 qaboyçalan buraxmışam. Yetirmələrim artıq özləri də ərəb ölkələrində solo konsertləri veriblər. Hazırda sinfimdə 9 tələbə təhsil alır. Musiqi məktəbində də şagirdlərim var.
T. M.: Suriyada mədəniyyət nazirliyi varmı?
V. B.: Bəli, var, lakin musiqi sənətinə başçılıq edən adını çəkdiyim S. Əl-Vadidir. Bir növ, mədəniyyət nazirinin müavini səviyyəsində. Hazırda, onu da deməliyəm ki, yeni mədəniyyət naziri ilə bizim rəhbərimizin arası soyuqdur, ona görə müqavilələrimizin uzadılması məsələsi yubanır.
T. M.: Mədəni əlaqələr nə səviyyədədir?
V. B.: Suriyaya ABŞ, Fransa və digər ölkələrdən tez-tez ansambllar və solistlər, - pianoçular, vokalçılar, skripkaçılar və digərləri gəlib maraqlı proqramlarla çıxış edirlər. Son dəfə Adana simfonik orkestri, o cümlədə 10-dək azərbaycanlı musiqiçi Dəməşqdə konsert proqramı ilə çıxış etdilər. Türkiyə ilə arada olan gərginlik getdikcə aradan qaldırılır.
T. M.: Bəs boş vaxtınız olurmu? Suriyada darıxmırsınız ki?
V. B.: Boş vaxtım, demək olar ki, yoxdur. Yalnız istirahət vaxtlarımda çox sevdiyim bir işə qayıdıram: kətan, yağlı boyalar və fırçaya ...
T. M.: Bu da ki, ailə ənənənizin davamıdır. Sizin rəhmətlik qardaşınız rəssam idi, özü də tanınmış.
V. B.: Bəli, rəssamlıq mənə rahatlıq vermir. Ara-sıra çəkirəm. Istirahət vaxtlarımda. Dəməşqdə sonuncu dəfə «Insan və kosmos» mövzusunda sərgidə də iştirak etmişəm. Rusiyanın tanınmış bir kosmonavtı sərginin açılışında qonaq sifətilə çıxış edirdi. 30-dan çox əsərim var, onlardan 3-nü Rusiyada dostlarıma bağışlamışam. Sərgidə nümayiş olunan 2 əsərim də maraq doğurmuşdu. Heç kim məndən bunu gözləmirdi. Əlbəttə, vaxt gələcək ki, Vətənə qayıdacağam və o zaman rəssamlığa vaxtım çox olacaq. Ola bilsin ki, lap bir ildən sonra. Vətən üçün heç darıxmamaq isə mümkün deyil.
Digər qonağımız isə Azərbaycanın ən gələcəkli, ən ümidverici bəstəkarlarından biri Fərhəng Hüseynovdur. Fərhəng eyni zamanda gözəl ifaçı və tanınmış skripka müəllimidir. Bugünkü ağır şərait onu Türkiyədə işləməyə məcbur edib. Bəsçtəkar və skripkaçı kimi Fərhəng dünyanın çox-çox ölkəsində tanınıb. Jurnalımız öncəki saylarında onun yaradıcılığı haqqında yazılar da çap olunub.
Tariyel Məmmədov: Fərhəng, səni oxucularımız yaxşı tanısa da, bugünkü ağır sınaq günlərində həyat və yaradıcılığında hansı yeniliklər baş verib və verir?
Fərhəng Hüseynov: Mən Adanada, universitetdə simli alətlər kafedrasının müdiriyəm. Sinfimdə çoxsaylı tələbələrim var, - 7 yaşından 47 yaşına kimi.
T. M.: 47 yaşında da təhsil alan var?
F. H.: Yaşlılar doktorluq (bizim namizədliyə bərabər) dərəcəsi almaq üçün çalışırlar. Mən onların elmi rəhbəriyəm. Digərlərinin isə skripka müəllimi və professoru.
Türkiyədə 7 yaşından musiqi təhsili yox dərəcəsində idi. Baxmayaraq ki, həmişə müstəqil ölkə olub. Mən Adanada belə anlaşılmaz sistemi aradan götürüb arasıkəsilməz musiqi təhsili təklif etdim. Təklifim bəyənildi. Hazırda 7 yaşından başlayaraq uşaqlar 11 illik litseydə oxuyur və sonra universitetin konservatoriyasına qəbul olunurlar. Şagird və tələbələrim çoxdur. Güclüləri, istedadlıları da az deyil. Yazıqlar olsun ki, bə ziləri məndə təhsili başa vurmamış başqa ölkələrə köçürlər. Mənim öyrətdiyim 12 yaşlı fitri istedad dünyanın bir sıra ölkələrində konsertlər verir. Ata-anası Torontoya (Kanada) köçdüklərindən oradakı Kral musiqi akademiyasında təhsil alır. Və hamı onun ilk müəllimminin azərbaycanlı olduğunu bilir. Həm kədərli, həm də fəxredicidir. Qeyri-təvazökarlıq olmasa da, deməliyəm ki, hazırda mən tanınmış musiqiçiyəm. Həm skripkaçı, həm də bəstəkar kimi.
T. M.: Fərhəng, bəs təhsil proqramı nə səviyyədədir? Məsələn, nəzəri fənnlər ...
F. H.: Elə bizdəki kimi. Məsələn, həm dünya musiqisinin tarixi, həm də Türkiyə musiqisinin tarixini ...
T. M.: Türkiyədə musiqi tarixi? Axı, nəzərimcə, Türkiyədə bəstəkarlıq məktəbinə həsəd aparmağa dəyməz ...
F. H.: Doğrudur, lakin tədris olunur.
T. M.: Fərhəng, gəlin Sizi «ikiyə bölək». Yə ni ifaçı Fərhəng və bəstəkar Fərhəng. Birincidə Siz digərlərini təfsir edir, ikincidə Sizi təfsir edirlər. Özünüz-özünüzü də təfsir etdiyiniz hallar olur. Hər bir halda Siz hansı yaşantılar keçirirsiniz?
F. H.: Əlbəttə, ifaçı kimi çətindir, çünki bəstəkaram. Mən başqa bəstəkarı ifa edəndə, haradasa özümü də ifa edirəm. Bu daha çətindir. Lakin, bəlkə də xoşbəxtlikdən, az çıxış edirəm, çünki müəllimlikdən savayı, musiqi yazmağa daha böyük üstünlük verirəm.
T. M.: Hansı zallarda çıxış edirsiniz?
F. H.: Ankara, Izmir, Mersin və Bursada. Çox zaman ifaçılıq sənətkarlığı kursları zamanı. Belə kurslar ABŞ, Argentina və Yaponiyada da keçirilir və orada mütləq gərək ifa edəsən. Mən də proqramlarımla çıxış edirəm.
T. M.: Yaxşı, bəs bəstəkar kimi Azərbaycanda çox yaratmısınız, yaxud Türkiyədə?
F. H.: Saymamışam, demək çətindir. Azərbaycanda musiqi yaratmaq asan idi. Mən skripka ifaçılığı ilə yanaşı hələ Moskvada bəstəkarlıq sinfində oxuyurdum. Bakıya qayıtdıqdan sonra Qara Qarayevin sinfində bir daha bəstəkarlıq kursunu daha yüksək səviyyədə keçdim. Əsərlərim konsertlərə ayaq açdı, bəstəkarlar ittifaqına üzv oldum.
T. M.: Bəli, bizim yaratdığımız «Azərbaycan bəstəkarlar ittifaqı» INTERNET saytında Sizin səhifəniz də var ...
F. H.: Doğrudanmı?... Sizə minnətdaram. «Qara Qarayev» saytında adınız olmalıdır.
T. M.: Fərhəng, öz bəynalxalq yaradıcılıq əlaqələrinizdən danışın. Deyirlər ki, Yaponiyada hörmətiniz var və getdikcə artır ...
F. H.: 1991-ci ildə UNESKO və Yaponiyada «Asaxi» televiziyasının keçirdiyi müsabiqəyə əsərtəqdim etmişdim. «Zamana səyahət» adlanan 5 bölümlü simfonik orkestr üçün konsert kimi də yozula bilər. Lap öncədən təqdim olunmuş 278 əsərdən 10-u seçilmişdi ki, onlar arasında mənimkinin də adı var idi. Mən Yaponiyadan məktub aldım. Məktubda deyilirdi ki, əgər əsərim II turda nəzərdə tutulan «beşliyə» düşsə, mən mükafatlanacağam və ölkənin qonağı sayılıram. Mən Yaponiyaya gəldim, II turdan sonra qaliblər sırasına düşdüm. Daha doğrusu, II yerə çıxdım, I yeri isə 2 yapon bəstəkarı bölüşdürmüşdü.
T. M.: Əsərin məzmunu haqqında nə deyə bilərsiniz?
F. H.: Müsabiqənin mövzü başlığı «Böyük ipək yolu» və onun tarixi ilə bağlı idi. Bildiyiniz kimi, «Böyük ipək yolu» Adriatika sahillərindən Yaponiyanın Naqasaki limanınadək uzanırdı. Əsərimin hər bölümünün başlığı varıydı: «Dəşti-Qıpçaq», «Savaş», «Böyük səfirlik» (Rum qeysərinin Türk xaqanlığına göndərdiyi səfirlik nəzərdə tutulur) və i.a.
T. M.: Əsərin içquruluşunu hansı tipə aid etmək olar?
F. H.: Simfonik süita tipinə. Hər bir bölüm ayrı-ayrılıqda ifa oluna bilər. Dil-üslubda impressionist boyalara üstünlük vermişəm. Daha sonralar yaponlar mənə opera yazmağı təklif etdilər. Tanınmış yapon yazıçısı Xatsuraqava Xosyunun romanı əsasında hazır libretto aldım və işə başladım. Burada bir yapon gəmi kapitanının başına gələn gerçək əhvalatdan söhbət gedir. Kapitanın gəmisi Aleut adaları yaxınlığında fırtınaya düşür və batır. Onun özünü rus dənizçiləri xilas edirlər, Oxotska gətirirlər. Sonra kapitan Irkutska, oradan isə Peterburqa gəlir, II Yekaterina ilə görüşür və vətəninə qayıtmağa icazə alır. O dövrdə isə Yaponiya bağlı ölkə idi. Kapitanı ömürlük həbsə salırlar və o, intihar edir.
Musiqi materialına gəldikdə, mənə çoxlu videokassetlər və audiokassetlər verilmişdi ki, yapon incəsənətinin bütün kəsimləri, - «qaqaku», No teatrı, milli musiqi alətləri ifaçılığı və i.a. burada təmsil olunmuşdular. Rus musiqisindən, rusların dəsti-xəttindən də faydalanmışam.Nəhayət, Azərbaycan musiqisinin əks-sədaları da eşidilir. Məsələn, II Yekaterinanın ariyası rus, italyan və Azərbaycan musiqi materialından quraşdırılıb. Və hamı hamımıqla, məni tanımadan belə, dinlədikdə, əsərin Azərbaycanlı bəstəkar tərəfində yazıldığını önə çəkirlər.
Bundan başqa, bir əsərim solistlər, xor və orkestr üçün oratoriyadır. Başlığı da belədir: «Qoy dünyada sülh olsun» («Mem pis»). Bu əsərdə ingilis şairlərinin şerləri ilə yanaşı, ayrı-ayrı dillərdə sülh duası oxunur. Həmin əsərə görə mən BMT-nin xüsusi mükafatını almışam. Lakin yalnız partiturasına görə, çünki əsərin ifası çox böyük pul məbləği tələb edir, orkestr, xor və solistlər heyəti çox genişdir, hətta elektronika da var ...
T. M.: Bəs elektron musiqiyə necə baxırsınız?
F. H.: Doğrusunu desək, bir az saymazyana. Mən süni effektlərdən uzağam, həmin elektronika akustik effektlər üçün, bir duanın 80 dildə səslənməsi üçün lazım idi. Lakin necəsinin mənə dəxli yoxdur, bu mühəndislərin işidir. Əsər hələlik ifa olunmayıb.
T. M.: Yaxşı, qayıdaq yapon operanıza. Hansı dildə operanız ifa olunub?
F. H.: Yapon və rus dillərində ikidilli operadır.
T. M.: Bəs axı bu iki dil musiqili frazeologiya baxımından köklü sürətdə fərqlənir və yapon dilini, mətni bilmirdiniz?
F. H.: Burada da çıxış yolu tapıldı. Yaponlar təklif etdilər ki, musiqini öncədən yazım, mətni isə sonra onların özü uyğunlaşdıracaqlar. Belə də etdik. Əlbəttə, yapon dilinin melodiklik dərəcəsi rus dilindən daha yüksəkdir.
T. M.: Belə operayapatmaya, yəqin ki, ilk dəfədir ki, rast gəlirik. Indiyədək buna bənzəri haqqında eşitməmişik. Bununla yanaşı, yeganə çıxış yoludur ... Daha hansı əsərlər yazmısınız?
F. H.: Yaponiyada olarkən yapon solistin sifarişi ilə A.S. Puşkinin sözlərinə, - yaponcaya tərcüməsinə 4 romans bəstələdim. Lakin müğənni mənə dil çevrəsində kömək etdiyindən, həmin iş daha asanlıqla ötüşdü.
Sonra səs və simli kvartet üçün «Stabat mater» və latın dilində daha bir əsər yazdım və hər ikisi Isveçrədə ifa olundu. Nəhayət, Paraqvay musiqisi əsasında «Quarani kapriççiosu» əsərim də UNESKO-nun mükafatına layıq görülüb. Mənə lap öncədən əsərin ritmi tapşırılmışdı. Musiqini yazmaqda sərbəstdim. Sonralar sifarişçilər və münsiflər məni Latın Amerikası bəstəkarı kimi təqdim edirdilər. Üslubca musiqi Vila-Lobos və Çavesi xatırladır. Nə isə, dedilər ki, «sən azərbaycanlı olsan da, Paraqvayın milli bəstəkarısan».
T. M.: Bəlkə «BMT-nin bəstəkarısan» demək daha yaxşı olar?
F. H.: Mən Azərbaycan bəstəkarıyam, lakin peşəkar bəstəkar hər bir üslubda musiqi yazmalıdır.
T. M.: Bəs gələcəkdə səndən hansı «qocaqlıqlar» gözləyək?
F. H.: «Quarani kapriççiosu» noyabrda Asunsyon və Buyenos-Ayresdə ifa olunacaq. Ispaniyada kamera əsərlərim ifa olunmalıdır. Və mən artıq Türkiyə üçün balet yazıram. Librettosu Antoni və Kleopatra zamanlarına aparır.
T. M.: Fərhəng, hər halda hansısa üslub Sizin yaradıcılığınızda digərlərindən üstün olmalıdır?
F. H.: Xeyr, əsil bəstəkar üçün üslub qadağası qoyula bilməz. Musiqi mədəniyyəti səviyyəsi peşəkaplığın özülüdür. Mən həmişə keyfiyyətli, yüksək arzu və məqsədlərə xidmət edən əsərlər yazmağa çalışıram. Soruşanda isə deyirəm ki, «mən mühafizəkaram».
Ümumiyyətlə, bir söz demək istərdim. Bizim «müasir bəstəkarlarımız» yaxud «avanqardçılar» özlərini elə qələmə verirlər ki, guya musiqi sənətinin vuran nəbzi onlardır. Əsində onların yaratdıqları çox da tutumlu olmayan zallar üçündür. Hər bir ölkədə hətta 2-ci ifa soyuqluqla qarşılanır. Bəşəriyyət hay-küydən yorulub, insantara insan hərarətli musiqi lazımdır. Bu baxımdan mən mühafizəkaram. Istəyirəm ki, əsərlərim dinləyicinin qəlbinə yol tapsın. Bunun üçünsə bəstəkarın yaradıcılığında dar dünyagörüşə, mövhumatçılığa, çoxsaylı «izmlərə» yer olmamalıdır. Incəsənəti qanadlandıran ilhamdır, bunu özümə də, digər bəstəkarlara da ürəkdən arzulayıram. Azərbaycanlı da, amerikalı da insandır və bir insan kimi musiqi dinləmək istəyir. Artıq dünya köklü şəkildə dəyişib, cərəyan anlayışı keçmişin qalığına çevridib.
«Musiqi Dunyası» curnalı redaksiyasının qonaqlarından biri, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti, violaçı Çingiz Məmmədov hazırda Meksikada yaşayır və işləyir. Biz onu, uzun zamandır ki, görmürük, eşitmirik və dinləmirik. Məhz bu səbəbdən onu dəvət etdik ki, özü haqqında, musiqiçi fəaliyyəti haqqında söhbət açsın.
Tariyel Məmmədov: Çingiz, Sizin son dövrünüz hansı şəraitdə keçir?
Çingiz Məmmədov: 1990-ci ilin sentyabrından mən Meksikadayam. Mexiko ştatının 20 milyon əhalisi var, onun mərkəzi Toluka şəhərinin 2 milyon. Toluka şəhəri isə simfonik orkestrində violalar qrupunun konsertmeysteriyəm. Toluka şəhəri ölkənin paytaxtı Mexikodan 50 kilometr aralı yerləşir. Orkestrimiz ölkədə çox sayımlı kollektivdir, 95 nəfərlik heyəti var. Demək olar ki, Meksikanın 1-ci orkestriyik. Heyətdə keçmiş SSRI-dən 15 musiqiçi çalışır. Moskva və Kiyevdən ən yaxşı musiqiçilər. Mən hələ də violalara rəhbərlik edirəm. Doğrudur, məni tanıdıqdan sonra kamera ansamblları və solo konsertlərə də dəvət edirlər. Bədii rəhbərimiz maestro Enrike Battiskempbeldir.
T. M.: Çoxlu konsert verirsiniz?
Ç. M.: Orkestrlə həftədə 2 dəfə. Cümə günü Toluka və bazar günü paytaxt Mexikoda, özü də Mexikonun ən məşhur teatrında. Kosertlərimiz 2 saat çəkir, proqramlarımız olduqca zəngindir. Bütün üslublarda əsərlər ifa olunurlar, hətta ən müasir üslublarda. Düzünü desək, dirijorumuz orkestr musiqiçilərinin solo çalğısına, yəni kənarda çıxışlarına imkan verməməyə çalışır. Buna baxmayaraq neçə dəfə solo çalmışam. Bizim orkestrlə dünyanın ən adlı-sanlı musiqiçiləri çıxış edirlər, o cümlədən Korsakova və Ivan Monigetti. Demək olar ki, hər həftə tanınmış solistlər dəvət alıb, bizimlə məşq və çıxış edirlər.
T. M.: Deməli, ancaq orkestrlə işləyirsiniz?
Ç. M.: Xeyr, artıq yarım ildir ki, dərs verirəm, özü də təkcə viola üzrə yox, həm də violino yaxud skripka üzrə. Məndən öncə konservatoriyada Pyotr Vodopyanov kimi tanınmış violaçı dərs deyirdi. Mexikodan gəlib-gedirdi. Sonra nəsə alınmadı və məni dəvət etdilər. 16 tələbəm var, amma zəifdilər, çünki lap başlanğıcdan gərək əsasını düzgün qoyasan.
T. M.: Meksikada musiqi təhsili haqqında nə deyə bilərsən?
Ç.M.: Mənim dərs dediyim konservatoriyada aylıq təhsil haqqı 10 dollardır. Baha deyil, lakin səviyyə və tələblər şərtidir. Zəif yaxud təhsilə davam etmək istəməyənlər çıxıb gedə bilərlər. Binamız da yığcamdır, çəmi 50 müəllim işləyir.
T.M.: Meksika bəstəkarları haqqında məlumat versəydin, pis olmazdı.
Ç.M.: Requyeltas çox məşhur bəstəkardır, hələ 30 il öncə zamanla səsləşən əsərlər yaradıb. Ponse fransız olsa da, meksikalılaşmış bəstəkardır. Ximenes də yaxşı bəstəkardır. Meksikada bəstəkarların hörməti çoxdur, dinməz-söyləməz ifa edirlər.
T. M.: Folklor da ki, yüksək səviyyədə ...
Ç. M.: Folklor Meksikada çoxçalarlıdır. Quzey Meksika ilə Güney Meksika folklorları arasında böyük fərqlər var. Ansambllar da kefin istəyən heyətlərdə, özü də çoxsaylıdırlar.
T. M.: Azərbaycanla musiqi əlaqələri qurmaq fikirləri yoxdur ki?
Ç. M.: Meksikalılar özgə mədəniyyətlərə böyük hörmət və maraqla yanaşırlar. Və maliyyə baxımından çətinlikləri yoxdur. Lakin əlaqələr ikitərəfli olmalıdır. Əgər onlar Azərbaycandan hansısa musiqiçini dəvət etsələr, ona böyük qonorar verəcəklər, - haradasa 5 min dollar və daha artıq, gediş-gəliş və qalmaq haqqı da öz yerində. Lakin Azərbaycan onların, məsələn, dirijorunu həmin səviyyədə qəbul etməz.
Mən öz tərəfimdən bizim bəstəkarlarımızın yayımlanmasında bacardığımı əsirgəmirəm. Q. Qarayevin əsərlərindən ibarət konsert vermişəm. Əlbəttə ki, konservatoriyada. Hazırda A. Məlikov və X. Mirzəzadənin əsərlərini səsləndirməyə hazırlaşıram. Digər bəstəkarları da ifa edəcəyəm. Təki, ömür imkan versin.
Nəhayət, Meksikada yaşayıb-işləyən digər bir həmyerlimiz Spartak Babayevdir. Sözü ona veririk.
Spartak Babayev: Mən çox şadam ki, Vətənimdə musiqişünas jurnal çap olunur. Heç də dünya ölkələrinin çoxusunda belə nəşrlərə rast gəlinmir. Əlbəttə, mən çox təəssüf edirəm ki, Azərbaycanda yaşamıram, bu məni son zamanlar olduqca ağrıdır. Bizi yalnız dolanacaq dərdi ölkəmizdən didərgin salıb.
Mən, daha doğrusu biz, 1993-cü ildən Meksikadayıq.
Tariyel Məmmədov: Biz dedikdə, kim i nəzərdə tutursunuz?
Spartak Babayev: Həyat yoldaşım Liliya Perşina da mənim kimi, Bakı konservatoriyasını bitirib. Mən də, yoldaşım da, hətta qızımız da skripkaçıyıq.
Sözün qısası, 1993-cü ildə biz Moskvadan Bakıya gəlmiş meksikalı dirijorun yoxlama imtahanından keçdikdən sonra dəvət aldıq. Ilk öncə Meksikanın Keretaro ştatının eyniadlı şəhərində işə başladıq. Bir ildən sonra mən artıq simfonik orkestrdə skripkaçıların konsertmeysteri təyin olundum. Mən Keretaroda ikinci müsabiqədən keçməli oldum. Və keçdim də.
Onu da deməliyəm ki, mən Azərbaycan Dövlət simfonik orkestrində də 1992-1993-cü illərdə konsertmeystr işləmişəm və A. Zeynallı adına Bakı musiqi texnikumunda skripka sinfinə rəhbərlik etmişəm. Bütün bunlar mənə sonralar çox gərəkli oldu.
T. M.: Bəs daha sonra?
S. B.: 1997-ci ildə məni Mexiko ştatına dəvət etdilər. Və burada da biz Azərbaycan musiqiçiləri aparıcı mütəxəssis kimi özümüzü göstərdik. Çingiz Məmmədov bir az təvazökarlıq etdi. Mexiko ştatının simfonik orkestri Meksikada ən aparıcı kollektivlərdən bir yox, mən deyərdim, Latın Amerikasının ən güclü, ən birinci simfonik orkestridir.
T. M.: Bunu deməyə nə əsas verir?
S. B.: Birincisi, hər həftə orkestrimiz yeni proqramla çıxış edir. Ikincisi, lazım gəldikdə, - məsələn Q. Malerin yaxud R. Ştrausun əsərlərini ifa etdikdə, - 120-25- nəfərlik heyət çıxış edə bilir. Yəni, əlavə musiqiçilər dəvət etməyə maliyyə imkanları var. Nəhayət, xarici ölkələrdən ən tanınmış musiqiçiləri – solistləri dəvət edir. Belə gərgin rejimdə işləyən simfonik orkestri, çətin ki, taparsan. Hətta SSRI-də BSO onunla bir cərgədə duruş gətirə bilməzdi.
T. M.: Bəs dolanışıq necədir?
S. B.: Əlbəttə, təkcə dövlətə bel bağlayan orkestr belə göstəricilərlə öyünə bilməz. Mexiko ştatı orkestrinin çox sayımlı sponsorları var: «Koka-kola», «Folksvagen», «Kraysler», «Bayern» və digər şirkətlər. Məhz onların yardımı sayəsində orkestrdə orta əmək haqqı 1200 dollardır. Əslində əmək haqqının 2/3-ni onlar verir, solistləri dəvət edir, qastrollara ayrıca pul ayırırlar. Hələ üstəlik həvəsləndirici mükafatlar da olur.
T. M.: Deməli, yalnız orkestrdə işləyirsiniz?
S. B.: Xeyr, solo konsertlər də veririk, mən trio və kvartetlərdə də iştirak edirəm. Qızım da çıxış edir.
T. M.: Bəs Çingiz kimi müəllimlik edirsinizmi?
S. B.: Xeyr, hamısını çatdırmaq olmur. Yoruluram. Orkestr vaxtımı çox alır, biz özümüz də ayrı-ayrılıqda və qruplarla məşq edirik.
T. M.: Azərbaycanla daim əlaqəniz varmı?
S. B.: Azərbaycanla əlaqələrim həmyerlilərimdir. Mexiko və başqa şəhərlərdə alimlərimiz işləyir. Onlarla görüşürəm. ABŞ-da səfirimiz Hafiz Paşayev həm də bizim ölkənin Meksikadakı səfiridir. O da bizi nəzarətə götürüb. Bəzən görüşürük də.
Sonda deməliyəm ki, gediş-gəlişin bahalığına baxmayaraq, mən hər il yayı Azərbaycanda keçirirəm. Çünki başqa cür alınmır. Biz çox darıxırıq.
Ən nəhayət, bizim sonuncu müsahibimiz gənc skripkaçı, öncəki qonağımız Spartak Babayevin qızı Nanadır.
Tariyel Məmmədov: Nana, Siz konservatoriyanı nə zaman bitirmisiniz?
Nana Babayeva: Hələ bitirməmişəm, Meksikada Toluka konservatoriyasında təhsil alıram.Müəllimim haqqında söhbət gedən simfonik orkestrin konsertmeysteridir. Dərslər, əlbəttə ki, ispan dilində aparılır.
T. M.: Eşitdiyimizə görə, beynalxalq müsabiqə laureatı olmusunuz. Bu haqda nə deyə bilərsiniz?
N. B.: Iştirak etdiyim müsabiqə 4-cü dəfədir ki, keçirilir. Dahi skripkaçı HenrixŞeringin adını daşıyır ki, XX yüzillikdə onun adı Y. Xeyfets, D. Oystrax kimi skripkaçılarla bir sıradadır. Şerinq Polşada anadan olsa da, Meksika vətəndaşı olmuş, orada və Fransada yaşamışdır. 10-a yaxın dil də bilirmiş.
Müsabiqə hər iki ildən bir keçirilir və 1 həftə davam edir. Arasıkəsilmədən. Bu dəfəki qalib 15 yaşlı ispaniyalı qız Letisiya Munyos oldu. Onunla 1-ci yeri Moldaviyadan Patrisiya Kopaçinska adlı qız bölüşdürdü. 2-ci yeri Venesuelalı bir oğlan götürdü ki, o da Paris konservatoriyasının yetirməsidir. 3-ci yer heç kimə verilmədi. 4-cü yeri isə mən götürdüm. 5-6-cı yerlər də varıydı və daha bir neçə mükafat nəzərdə tutulmuşdu.
T. M.: Çıxış proqramınız çətin idimi?
N. B.: Müsabiqə 4 turda keçirildi: I tur – Izainin sonatası və N. Paqanininin kaprislərindən biri; II tur – Motsartın konsertlərindən birinin hansısa hissəsi, Şerinqin etüdü və şıdırğı bir pyes; III tur – Bethovennin VII sonatasından münsiflərin arzusu ilə hansısa bir hissə və I. S. Baxın Çakonası və IV turda – orkestrlə hansısa konsert.
T. M.: Konservatoriyada hansı fənnlər hansı səviyyədə keçirilir?
N. B.: Musiqinin tarixi, harmoniya, solfecio və bir sıra digər fənnlər. Əlbəttə, atam istərdi ki, mən Bakı konservatoriyasında təhsil alım və daha sonra tanınmış müəllimlərdən məsləhətlər alım. Lakin alınmır.
T. M.: Yaxşı, bəs gələcək planlarınız nədir?
N. B.: Toluka konservatoriyasında tanınmış müəllim və musiqiçilər az deyil. Lap elə Rusiyanın özündən. Hələlik Zaxar Bronnla tanış olmuşuq. Müsabiqənin gedişində o məni dinlədi və bəyəndi. Yeri gəlmişkən, deməliyəm ki, məni ABŞ-a, Mayamiyə də dəvət ediblər.
Zaxar Bronn vaxtilə Novosibirskdə dərs verirmiş və bir sıra tanınmış skripkaçı yetişdirib. Hazırda çox dəyərləndirilən pedaqoqlardan biri sayılır. Özü Almaniyada yaşayır və atamla məni Almaniyaya dəvət edib. Z. Bronn ən sayımlı müsabiqələrin münsiflər heyətinin üzvüdür. Lakin mən konservatoriyanı bitirməliyəm və bunun üçün bəlkə də orkestrdən getməli olacağam
T. M.: Yaxın gələcəkdə çıxışınız gözlənilirmi?
N. B.: Bəli, oktyabrda musiqi festivalı keçiriləcək və orada iştirak etmək fikrindəyəm. G. Venyavskin «Skertso-tarantella», Paqanininin bir neçə kaprisı və Izainin 2¹-li sonatasını solo konsertində ifa edəcəyəm. Ilin sonunadək bu qədər. Orkestrdə isə işimi hələlik davam etdirirəm.
T. M.: Sizə uğurlar diləyirik.
N. B.: Çox soğ olun.
Materialları hazırladı: Tariel MƏMMƏDOV