Bÿllè bèr hÿqèqÿtdèr kè, rus dèlèndÿn edèlÿn bÿdèè tÿrcömÿlÿr (dègÿr ÿcnÿbè xalqlarûn dèllÿrèndÿn edèlÿn tÿrcömÿlÿrÿ nèsbÿtÿn) hÿr bèr zaman sèyasè-èdeolojè, sosèolojè proseslÿrÿ daha ÷evèk reaksèya kèmè möøahèdÿ olunmuødur. Azÿrbaycan teatrû þz repertuar sèyasÿtèndÿ Øekspèrÿ, Molyerÿ, Øèllerÿ vÿ hÿtta Qoqola möracèÿt edÿrkÿn he÷ vaxt sèyasè-èdeolojè mÿsÿlÿlÿrè rÿhbÿr tutmamûødûr: onlarû, èlk nþvbÿdÿ, tÿrcömÿ mÿtnènèn bÿdèè sèqlÿtè maraqlandûrmûødûr. Hÿr÷ÿnd bu fèkèr daha ÷ox Azÿrbaycan teatrûnûn tÿøÿkkölö dþvrönÿ aèddèr. Nÿdÿn kè, sonrakû mÿrhÿlÿlÿrdÿ klassèklÿr dÿ èdeolojè tÿzyèqÿ mÿruz qalûrdûlar.

       Hÿtta XX ÿsrèn ÿvvÿllÿrèndÿ Azÿrbaycan peøÿkar teatrûnû yaradanlarû tÿrcömÿnèn dèlè mÿsÿlÿsè dÿ bèr o qÿdÿr narahat etmÿmèødèr. ßsas nèyyÿt, mÿram bu olmuødur kè, bèzèm dÿ baøqa xalqlarda olduüu kèmè teatrûmûz var vÿ bu teatra dönya teatr mÿdÿnèyyÿtènèn dahèlÿrè dÿ þz ÿsÿrlÿrè èlÿ «qonaq gÿlÿ bèlÿrlÿr», bèz dÿ o dahèlÿrèn pyeslÿrènè oynaya bèlÿrèk, þyrÿnÿrèk, sÿrèøtÿmèzè artûrarûq. Repertuarûn sèyasèlÿømÿsè vÿ èdeologèyaya xèdmÿt etmÿsènèn èlk sèmptomlarû Azÿrbaycan Demokratèk Respublèkasû dþnÿmèndÿ þzönö zÿèf bèr øÿkèldÿ gþstÿrmÿyÿ baølayûr. Teatr rÿsmè olaraq mèllèlÿøèr, dþvlÿtèn hèmayÿsè altûnda tÿøkèlatlanûr. Azÿrbaycanda boløevèklÿr hakèmèyyÿtÿ gÿldèkdÿn sonra, daha doürusu, èmperèalèst Rusèyasûnûn sèyasÿtènèn davamû kèmè qûrmûzû Rusèya Azÿrbaycanû yenèdÿn anneksèya etdèkdÿn sonra Azÿrbaycan teatrûnûn sèyasèlÿømÿsè, èdeolojèyÿ qatûlmasû prosesè sörÿtlÿnèr vÿ tÿrcömÿ èøè èdeolojè maraqlara uyüun aparûlûr. Tÿbèè kè, bu èdeolojè dönya klassèklÿrènÿ qèsmÿn øamèl edèlmèrdè: rus klassèklÿrè èsÿ èdeolojè ÷ÿnbÿrèn ÿhatÿ daèrÿsènÿ döøördölÿr; o rus klassèklÿrè kè, onlarûn dönyagþröøö, ÿqèdÿlÿrè kommunèst èdeologèyasûna uyüun gÿlmèrdè, onlarûn yazdûqlarûna «mörtÿce ÿdÿbèyyat» adû verèlèrdè. Bu èsÿ onlarûn tÿblèüènèn, dèldÿn dèlÿ ÷evrèlmÿsènèn sonu demÿk èdè. Rus klassèklÿrènèn vÿ ÷aüdaø rus yazarlarûnûn tÿrcömÿsè planlû øÿkèldÿ aparûlûrdû: uøaq ÿdÿbèyyatûndan tutmuø Aleksandr Sergeyevè÷ Puøkènÿ qÿdÿr, A.S.Puøkèndÿn tutmuø Vladèmèr Vladèmèrovè÷ Mayakovskèyÿ qÿdÿr, V.V.Mayakovskèdÿn tutmuø Konstantèn Mèxaylovè÷ Sèmonova qÿdÿr, K.M.Sèmonovdan tutmuø Aleksey Nèkolayevè÷ Arbuzova qÿdÿr (bu sèntaqmanû èstÿnèlÿn hÿddÿdÿk genèølÿndèrmÿk mömköndör) rus ÿdÿbèyyatûnda kèm vardûsa vÿ kèm partèyanûn möÿyyÿn etdèyè èdeolojè cÿdvÿlÿ döøördösÿ, onu ayrû mèllÿtlÿrèn dèllÿrènÿ aktèvcÿsènÿ tÿrcömÿ edèrdèlÿr.

       Azÿrbaycanda XX ÿsrèn 20-cè èllÿrènèn ortalarûndan etèbarÿn, demÿk olar kè, mèllÿtèn bötön zèyalûlarû rus dèlèndÿn tÿrcömÿlÿrlÿ mÿøüul olurdular. Bunun bèr ne÷ÿ sÿbÿbè vardû: Bèrèncè sÿbÿb bu èdè kè, rus dèlèndÿn tÿrcömÿ edèlÿn, èstÿr elmè, èstÿrsÿ dÿ bÿdèè ÿdÿbèyyata respublèkanûn, xalqûn, hÿqèqÿtÿn, bþyök ehtèyacû vardû vÿ bu kötlÿvè aksèyanûn baølanüûcû bèr tÿrÿfdÿn maarèf÷èlèk, dègÿr tÿrÿfdÿn èsÿ sèyasè tÿblèüat ayaüûna yozulmalûdûr. Èkèncè sÿbÿb kèmè onu gþstÿrmÿk olar kè, rus dèlèndÿn olunan tÿrcömÿlÿr mÿfkurÿvè, sèyasè-èdeolojè xarakter daøûyûrdû vÿ onlarûn ger÷ÿklÿømÿ èntensèvlèyè arxasûnda bèr mÿcburèyyÿt prènsèpè dayanûrdû: hamû rus ÿdÿbèyyatûnûn, rus mÿdÿnèyyÿtènèn mþhtÿøÿmlèyènè, ÿzÿmÿtènè alècÿnab humanèst èdeya vÿ emosèyalardan qaynaqlandûüûnû gþrmÿlèdèr. Tÿsadöfè deyèl kè, tÿrcömÿ èøè dþvlÿtèn (Mÿdÿnèyyÿt Nazèrlèyènèn) bèrbaøa nÿzarÿtè èlÿ hÿyata ke÷èrèlèrdè: xösusèlÿ pyeslÿrèn tÿrcömÿsènÿ dèqqÿt yetèrèlèrdè. Rusluüa, rus èdeyasûna zèyan vurasû ùå÷ áèð øåé tÿblèüat maøûnûnûn aüzûna döømÿmÿlèdèr. Ö÷öncö sÿbÿb dÿ bu èdè kè, tÿrcömÿ èøènèn möqabèlèndÿ yaxøû qonorarlar verèlèrdè vÿ mèllÿtèn zèyalûlarû hÿvÿslÿ tÿrcömÿ èøènÿ gèrèøèrdèlÿr. Peøÿkar tÿrcömÿ÷èlÿrlÿ (Èslam Èbrahèmov, Tÿlÿt ßyyubov, ßzèz Øÿrèf, Èsaq Èbrahèmov kèmè) yanaøû Mrzÿ Èbrahèmov, Söleyman Röstÿm, Sÿmÿd Vurüun, Mehdè Höseyn, ßnvÿr Mÿmmÿdxanlû, Sabèt Rÿhman vÿ dègÿr ÷oxsaylû Azÿrbaycan zèyalûlarû tÿrcömÿ÷èlèk fÿalèyyÿtènÿ qÿdÿrèncÿ vaxt ayûrûrdûlar. Dþrdöncö sÿbÿb kèmè dÿ onu gþstÿrmÿk mömköndör kè, azÿrbaycanlûlar rus dèlènè mökÿmmÿl vÿ kamèl bèr øÿkèldÿ þyrÿnmÿyÿ ÷alûøûrdûlar vÿ tÿrcömÿ÷èlèk onlara èmkan verèrdè kè, maddè tÿmènatla baülû darûõqanlûq hèssè ke÷èrmÿdÿn ruscanû daha dÿrèndÿn mÿnèmsÿsènlÿr. Bu da ÿlavÿ stèmul kèmè qÿbul oluna bèlÿr. Daha bèr sÿbÿb dÿ ondan èbarÿtdèr kè, bötön ke÷mèø sovet respublèkalarûnda (Prèbaltèkanû, Görcöstanû vÿ Ermÿnèstanû ÷ûxmaq øÿrtèlÿ) hegemon, domènant vÿ rÿqèbsèz dèl rus dèlè èdè vÿ bu, onun ÿzÿmÿtènè xösusè olaraq vurüulayûrdû. Bu èsÿ o anlama gÿlèrdè kè, hÿtta tÿrcömÿ faktûnûn olmasûna baxmayaraq, rus dèlènè bèlmÿdÿn, rus dèlènè mökÿmmÿl þyrÿnmÿdÿn, rusca yazûb-pozmadan nÿ èrÿlè getmÿk, nÿ dÿ mÿdÿnèyyÿtdÿ, ÿdÿbèyyatda uüur qazanmaq mömköndör. Qûrüûz yazarû ×èngèz Aytmatovun prozasû vÿ onun dönya ÿdÿbèyyatûnda ÿldÿ etdèyè naèlèyyÿtlÿr buna aøkar bèr þrnÿkdèr. Rus tÿblèü maøûnû ×èngèz Aytmatovu gþylÿrÿ qaldûra bèldè; hÿtta bèr yazû÷û kèmè onun þz bÿdèè rus dèlè olmasa belÿ, bu yazar ruslar tÿrÿfèndÿn sevèldè, dÿstÿklÿndè, Nobel mökafatûnacan gedèb ÷ûxdû. Gþrÿsÿn, o, ÿsÿrlÿrènèn bþyök ÿksÿrèyyÿtènè rusca yox, qûrüûzca yazmûø olsaydû, hÿmèn tÿqdèrdÿ nÿ baø verÿrdè? Maraqlûdûr kè, rus yazû÷ûsû Valentèn Rasputènèn ruscasû èlÿ ×èngèz Aytmatovun ruscasû he÷ bèr vÿchlÿ möqayèsÿlÿr möstÿvèsènÿ gÿlmèr. Belÿ olan halda rus dèllè ÿdÿbèyyatda ×èngèz Aytmatov Valentèn Rasputèndÿn necÿ östön ola bèlÿr? Bu faktûn þzö dÿ rus sèyasÿtènèn bèr tÿzahörö kèmè yozulmalûdûr. Bu yþndÿ bèz yazû÷û El÷ènèn (ßfÿndèyev) dedèklÿrènè bötþvlökdÿ dÿstÿklÿyèrèk: o, belÿ bèr fèkèr èrÿlè sörör kè, Sovetlÿr Bèrlèyèndÿ yazû÷û, øaèr, tÿrcömÿ÷è olmaq da yuxarûlarûn gþstÿrèøè èlÿ ger÷ÿklÿøèrdè. Bu vÿzèyyÿtè dèssertasèya sÿhèfÿlÿrènÿ ÷ûxarmaqda mÿqsÿdèmèz tÿrcömÿ èøènèn sovet èdeologèyasûnûn, sovet tÿblèüatûnûn, hÿtta beyènlÿrèn yuyulmasû prosesènèn (oxuyun, bèzdÿn vÿ ruscadan yaxøûsû yoxdur) ayrûlmaz bèr hèssÿsè olduüunu gþstÿrmÿk èdè. Rus möÿllèflÿrènèn (hansû sahÿdÿ olursa olsun) mèllè dèllÿrÿ tÿrcömÿ edèlmÿsè sovet maarèf÷èlèyènèn ÿsas vÿzèfÿlÿrèndÿn bèrè kèmè respublèkalarda mÿdÿnè hÿyatûn ènkaøafûna yardûm÷û olan tÿøkèlatlar qarøûsûnda bèr nþmrÿlè vÿzèfÿ kèmè qoyulmuødu. ßdalÿt namènÿ bèr faktû da þtÿrè qeyd etmÿk lazûmdûr kè, Stalènèzm dþvröndÿ Qÿrb möÿllèflÿrènè, xösusèlÿ dÿ, Qÿrbèn tanûnmûø øaèr vÿ yazû÷ûlarûnû, fèlosof vÿ tÿdqèqat÷ûlarûnû hÿtta rus dèlènÿ ÷evèrmÿk belÿ möøköl mÿsÿlÿ sayûlûrdû. Mÿhz bu dþvrdÿ Avropa þlkÿlÿrè èlÿ Rusèya arasûnda aüûr «dÿmèr pÿrdÿ» endèrèldè vÿ sovet èdeologèyasû èlÿ möxalèf olan hÿr bèr möÿllèfèn ÿsÿrè «zèyanverècè hal» kèmè dÿyÿrlÿndèrèldè, onlarûn rus dèlènÿ ÷evrèlmÿsènÿ ya rÿsmè, ya da qeyrè-rÿsmè øÿkèldÿ qadaüa qoyuldu.

       Bununla da Qÿrb möÿllèflÿrènèn bþyök ÿksÿrèyyÿtè þzönÿmÿxsus bèr øÿkèldÿ qèyabè olaraq «repressèya»ya uüradûlar. Onlarûn ÷oxusu XX ÿsrèn sonlarûna qÿdÿr rus ÿdÿbèyyatûna vÿ rus sÿhnÿsènÿ yol tapa bèlmÿyÿcÿk vÿ rus sÿhnÿsènèn yaøamadûüû mÿrhÿlÿlÿrdÿn bèrè sayûlacaq. XX ÿsrèn 70-80-cè èllÿrèndÿ Pol Klodel, Jan Anuy, Alfred Jarrè, Tennessè Uèlyams, Jan Pol Sartr, Alber Kamyu vÿ dègÿr bu kèmè möÿllèflÿr rus sÿhnÿsènÿ gÿldèkdÿ onlarûn bÿzèlÿrè artûq hÿyatda yox èdè, bÿzèlÿrè èsÿ artûq þz dþvrönö yaøamûø klassèklÿr hesab olunurdu. Tÿbèè kè, XX ÿsrdÿ mÿdÿnèyyÿtlÿrèn sörÿtlÿ bèr-bèrènÿ qarûødûüû bèr dþvrdÿ sovet ÿdÿbèyyatû vÿ sovet teatrû öföqlÿrèndÿ Qÿrb ÿdÿbè nömunÿlÿrènèn boø yerè gþrönördö. Sovet teatrû þz Qÿrbdÿkè möasèrlÿrèndÿn sèyasè èntrèqalar, èdeologèya möbarèzÿsè ucbatûndan gerè qalûrdû. Øöbhÿsèz kè, bèzèm sþylÿdèklÿrèmèz Moskva vÿ Sankt-Peterburqun ÿdÿbèyyat vÿ sÿnÿt daèrÿlÿrènÿ aèd èdè. Bu boøluüu èsÿ hþkmÿn doldurmaq gÿrÿkèrdè. Dedèklÿrèmèz, ÿlbÿttÿ kè, èlk nþvbÿdÿ, teatrlara øamèl olunmalûdûð. Bu zaman èsÿ tam normal olaraq «boøluüu nÿ èlÿ doldurmaq» sualû ortaya ÷ûxûrdû. Tÿbèè kè, sovet dramaturgèyasû èlÿ, rus dramaturgèyasû baøda olmaqla qardaø respublèkalarda yaranan dramaturgèya nömunÿlÿrè èlÿ. Elÿ mÿhz bu dramaturgèya da ruscadan (hÿr bèr babat mèllè dramaturgèya nömunÿsè hþkmÿn ÿvvÿlcÿ ruscaya ÷evrèlèrdè vÿ yalnûz sonradan dègÿr sovet xalqlarûnûn dèlènÿ tÿrcömÿ edèlèrdè) möxtÿlèf dèllÿrÿ ÷evrèlèb möttÿfèq respublèkalarûn teatrlarûnda oynanûlmûðdû. Bu èñÿ a÷ûq øÿkèldÿ bÿyan edèlmÿyÿn gèzlè kulturolojè dèktat anlamûna gÿlèr. Ona gþrÿ dÿ mèllè respublèkalarda ÷aüdaø repertuarla baülû möÿyyÿn problemlÿr yaøanûrdû. ×önkè teatrlarûn sÿrbÿstcÿsènÿ pyes se÷mÿk èmkanlarû mÿhdudlaødûrûlmûødû.

       Bura qèsmÿn dönya klassèklÿrènèn ÿsÿrlÿrè, rus klassèk dramaturgèyasû vÿ sovet dramaturgèyasû (onun bötön regèonal tÿzahörlÿrèndÿ) nömunÿlÿrè daxèl èdè. Qÿrb dramaturgèyasû èsÿ sovet teatrlarûnûn repertuarûnda yalnûz o möÿllèflÿrlÿ tÿmsèl oluna bèlÿrdè kè, onlar ÿqèdÿcÿ (mÿsÿlÿn, èngèlès Bernard Øou, alman Bertolt Brext kèmè) kommunèst döøÿrgÿsènÿ, sosèal-demokratlar döøÿrgÿsènÿ yaxûn olsunlar. Bax, sovet teatrlarû þz repertuarlarûnû bu gþstÿrèlÿn hödudlardan kÿnara ÷ûxmamaq øÿrtèlÿ qura bèlÿrdèlÿr.

        ßDßBÈYYAT

1. Mehdè N.M. ×ÿtèn vÿ dolaøûq durumlarûn kulturolojèsè: Qÿrb vÿ Øÿrq mÿdÿnèyyÿtlÿrèndÿ vèrtual þrtöyön «kosmoqonèyasû». B: Qanun, 2001, 300 s.

2. Mustafayeva R.D. Tÿrcömÿ ÿsÿrlÿrè vÿ mèllè teatr estetèkasû (1940-1980). - B: Nurlan, 2003, 158 s.

3. Rÿhèmlè E.A. Adekvatlûq vÿ uyüunluq; èmkan vÿ hödudlar (Øekspèrèn Azÿrbaycan tÿrcömÿlÿrèndÿ ekvèvalentsèz leksèka vÿ frazeolojè adekvatlûq problemè) / Elmè xÿbÿrlÿr (ADU). Bakû, 2005, ¹ 7 s.117-121.

4. Rÿhèmlè È.ß. Azÿrbaycan teatr tarèxè. Bakû: ×aøûoülu, 2005, 861 s.

Ìàòåðèàëëàðëà áöòþâëöêäÿ òàíûø îëìàã ö÷öí úóðíàëûí ÷àï âàðèàíòûíà ìöðàæèÿò åäÿ áèëÿðñèíèç.