ЗЕМФИРА СЯФЯРОВАНЫН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА МЦАСИР МУСИГИШЦНАСЛЫЬЫМЫЗЫН АКТУАЛ ПРОБЛЕМЛЯРИ
Зцмрцд ДАДАШЗАДЯ
 

Йарадыжылыгда, сянятдя, елмдя йени йоллар арайыб ахтармаг, йени сюз демяк щяр кяся нясиб олмур. Бурада истедад, тяжрцбя вя чох заман иллярин эярэин вя аьыр зящмяти, мяьлуб олуб гялябя язмини итирмямяк, бцдрясян дя галхыб ирялилямяк бажарыьы тяляб олунур. Ялялхцсус елмин щуманитар сащясиндя чалышанлар мцяййян нятижя ялдя етмяк цчцн фяалиййятляриндя даща ардыжыл вя дюзцмлц олмалыдырлар.

        Бцтцн бу кейфиййятляр АМЕА-нын мцхбир цзвц, профессор, Ямякдар инжясянят хадими, Ямякдар Елм Хадими Земфира ханым Сяфяровайа хасдыр. Тясадцфи дейил ки, бу эцн о, бир сыра фундаментал тядгигатларын, 30 китаб, 200-дян артыг мягалянин мцяллифидир. Елми ахтарышларынын щядяфини дягиг мцяййянляшдирмяк, ян актуал, ян юнямли оланы тядгиг етмяк ниййяти онун фяалиййятини еля илк аддымлардан сяжиййяляндирирди. Нядянся бу мягамда мяним йадыма бир Чехов кяламы дцшцр. Дащи драматург юз “Гаьайы” пйесиндя персонаъларындан биринин - доктор Дорнун дили иля сюйлямишдир: “Йалныз важиб вя ябяди оланы тясвир един”. Бу сюзляр Земфира ханымын щяйат девизи ола билярди. Нечя илдир ки, о, арашдырмаларынын стратеъи хяттини усталыгла гурашдырыб, тактики мясяляляри щялл едя-едя мцщцм елми нятижяляря эялмяк игтидары сярэиляйир.

        Ону да дейим ки, алимин ящатя етдийи мювзулар заман чярчивяси, елми ящямиййят бахымындан валещ едир. Ня аз - ня чох 13 яср: мусиги тарихимизин ян гядим гатларындан чаьдаш мядяниййятимиздя авангард тямайцлляря кими, “Дядя Горгуд”ун мусиги дцнйасындан Г.Гарайевин елми-публисистик ирсиня, Ф.Ялизадянин йарадыжылыьына кими. Беля бир эениш диапазонда ахтарышлар апармаг цчцн, ялбяття, бюйцк ерудисийа, мцхтялиф методолоэийалара йийялянмяк, бир сыра елм сащяляриня бяляд олмаг тяляб олунурду. Яввялжядян бир мягамы вурьулайардым. Чешидли щадисяляри гаврамаг, тящлиля мяруз гоймаг, емал едиб, мяхсуси “гийафядя” - елми йозумда тягдим етмяк хцсуси бир бажарыгдыр. Бу бахымдан мян Земфира ханымын бцтюв бир тялими щаггында данышмаьы лазым билириям: бу тялим нязяри, тарихи аспектлярля йанашы, фялсяфи, естетик аспектляри дя юзцндя ещтива едир. Мян щятта дейярдим ки, алим дягиг елмлярдян дя аэащ олдуьуну сярэиляйир. Чцнки сющбят орта яср рисаляляриндян эедярся, бурада сяс, акустика, интервалларын гурулушу иля баьлы мясяляляри шярщ едяркян мцвафиг мягамларда физикайа да, рийазиййата да цз тутмалысан. Хатырладым ки, С.Урмяви мящз дягиг елмляр сащясиндя мцкяммял биликляря маик олдуьу цчцн юз мянтигли, бичимли нязяриййясини ярсяйя эятирмиш, “системчилик мяктяби”нин баниси З.Сяфярова мусиги елминдя бир сыра “илк”ляря имза атан хошбяхт алимлярдяндир.

        Илк дяфя Ц.Щажыбяйлинин естетик консепсийасыны арашдыран, мусигиси иля естетик эюрцшляри арасында сых баьлылыьы ашкарлайан алим. Юзц дя онун бу елми иши (1973-жц илдя Москвада няшр олунан “Ц.Щажыбяйовун мусигили-естетик эюрцшляри” китабы нязярдя тутулур) цмумиййятля бцтцн совет мусигишцнаслыьында естетик мясяляляря щяср олунмуш илк тядгигатлардандыр.

        Илк дяфя Цзейир бяй ирсинин академик няшрини эерчякляшдирян редаксийа щейятинин цзвц. Бу иши щяйата кечирмяк мягсядиля щямкарлары иля бирликдя йени методолоэийаны ишляйиб ярсяйя эятирян бярпачы-алим. Биз бястякарлыг мяктябимизин тарихини щаглы олараг 1908-жи илдян - “Лейли вя Мяжнун” операсынын илк тамашасындан башлайырыг. Лакин бу факты сянядляшдирмяк бахымындан опера партитурасынын няшри чох зярури иди ки, буну да З.Сяфярованын (о щям дя юн сюз вя шярщлярин мцяллифидир) дахил олдуьу редколлеэийа 1983-жц илдя реаллашдырыр.

        Илк дяфя мусигимизин гаранлыгда галан сящифяляриня ишыг сачан, истифадясиз галан дяйярли хязинянин гыфылына ачар тапан алим. Азярбайжан мусиги елминин тарихини йазмаг мящз З.Сяфяровайа нясиб олмушдур.

        Илк дяфя Жаббар Гарйаьдыоьлу кими сяняткарын Азярбайжан мусигиси тарихиндя ролуну дягиг мцяййянляшдирян дя Земфира ханым иди.

        Мян З.Сяфярова тядгигатларынын ижтимаи, щятта сийаси ящямиййяти щаггында данышмаг истярдим. Бу эцн Азярбайжан халгынын мяняви ирсинин горунуб сахланылмасы, тяблиьи, эяляжяк нясилляря мцмкцн гядяр там шякилдя чатдырылмасы ян актуал мясялялярдяндир. Мядяниййятимизин “интеллектуал гарятя” мяруз галдыьы индики шяраитдя щямин гарятин ясас щядяфляриндян бирини - зянэин мусигимизи, Ц.Щажыбяйлини мцщафизя етмяк, сянят сащясиндя якс-тяблиьаты эцжляндирмяк эярякдир. З.Сяфярованын тядгигатлары, илк яввял харижи диллярдя ишыг цзц эюрян китаблары мящз бу мягсядя хидмят едир.

        Яслиндя З.Сяфярованын бцтцн фяалиййяти Азярбайжан мусигисинин эениш мигйасда танытдырылмасына щяср олунуб. О, мягаляляриндян бириндя йазыр: “Щяр бир халгын мусиги мядяниййятиндян, ирсиндян йалныз о вахт данышмаг олар ки, о халг илк нювбядя юзц юз ирсини гиймятляндириб йашатмаьы бажарсын”. Башга бир йердя Азярбайжан мусигисинин дярин кюкляри вя гядим тарихинин арашдырылмасынын индики шяраитдя - Азярбайжанын мцстягиллик вя суверенлик газандыьы дюврдя лабцдлцйцнц гятиййятля бяйан едяряк юз кредосуну беля ифадя едир: “Йалныз зянэин ирсин дяриндян юйрянилмяси нятижясиндя халгын мадди мядянййятинин демократийа, сосиал вя игтисади тякамцл йолу иля эяляжяк щяртяряфли инкишафы мцмкцндцр”.

        Мян З.Сяфярованын елми мядяниййятини, бцтцн гянаятлярини ясасландырмаг бажарыьыны, шярщляринин обйектив вя тямкинли тонуну гейд ермяк истярдим. Алимин ясярляриндя онсуз да бюйцк вя шанлы яняняляри олан Азярбайжан мусигисинин тарихини даща да гядимляшдирмяк, кимяся мядщнамя охумаг, бу вя йа диэяр сяняткарын хидмятлярини шиширтмяк жящдляри дя йохдур. Чцнки о, контекстуал анализ методолоэийасына цстцнлцк верир, эенезис бахымдан мцхтялиф олайлары мцгайися едиб обйектив гянаятляря эялир.

        З.Сяфярованын елми консепсийасынын дайаг нюгтяси Цзейир Щажыбяйли олмушдур. Алим мящз Цзейир бяйдян тякан алыб нящянэ заман машыныны ишя салараг, тарихин янэинликляриня дя баш вурур, бюйцк сябир вя сяриштя иля щямин тарихин башлыжа мярщялялярини цзя чыхарараг, щалгабащалга тарихи зянжири бярпа едир. Ютян ясрин 70-жи илляриндя мусиги естетикасы иля баьлы арашдырмалар йох дяряжясиндя иди. Буну З.Сяфярованын “Ц.Щажыбяйлинин мусигили-естетик эюрцшляри” тядгигатына ряй верян танынмыш алимляр - А.Дмитрийев, И.Рыъкин, Ф.Кароматов да гейд едирдиляр. Цстялик вурьулайырдылар ки, Земфира ханыма дащи бястякарын естетик консепсийасыны йарадыжылыьы иля сых тямасда арашдырмаг мцйяссяр олмушдур. Щямин тядгигат яслиндя бир сыра мцщцм гянаятлярин ясасландырылмасына йардым едир. Мян З.Сяфярованын И.Рыъкинля йаздыьы “30-жу иллярдя совет мусигисинин естетикасы” мягалясинин бязи мягамларыны хатырлатмаг истярдим. Бурада, о жцмлядян, мусиги тядгигиндя авропосентрист мювге, Гярб вя Шярг мядяниййятляринин гярязли шякилдя гаршы-гаршыйа гойулмасы - бири алидир, о бири ибтидаи - гятиййян пислянир. Алимляр йазырлар ки, инсанын эетдикжя мцряккябляшян мяняви дцнйасыны якс ердирмяк истяйи Авропада “чохпланлы вя эенишщяжмли мелоса, полифоник, даща сонра полифоник -щармоник чохсяслилийя эятириб чыхардыса, Асийа вя Африка халгларынын бир чохунда бу, мелосун интонасийа-ритм бахымындан зянэинляшмясиня, онун гялиз дифференсиасийасы иля нятижялянди. Мусиги-естетик терминолоэийадан истифадя етсяк, дейя билярик ки, композисийа, ифадя васитяляри бахымындан бцтцн фяргляря бахмайараг, щяр ики щалда мусиги йарадыжылыьынын образ композисийасынын ващид типи - мусиги образынын яйани шякилдя щяртяряфли ачылышы типи мянимсянилмишдир”.

        Мараглыдыр ки, З.Сяфярованын бу тядгигатына башга сащялярин мцтяхяссисляри дя диггят йетирмишляр. Мясялян, мяшщур културолог, философ Э.Гачев “Дцнйанын милли образлары. Гафгаз. Русийадан Эцржцстана, Азярбайжана, Ермянистана интеллектуал сяйащят” китабында (М., 2002) бир чох мясяляляри културолоъи аспектдя хырдалайараг, о жцмлядян милли характер вя мусиги ганунауйьунлуглары арасында ортаг нюгтяляр ахтарыр вя бу заман З.Сяфярованын китабындан айры-айры мцлащизялярдян бящрялянир. Йяни Ц.Щажыбяйлинин цзя чыхардыьы ганунауйьунлуглара Земфира ханымын эюзц иля бахыб, онлары (мясялян, мусигинин кяскин сычрайышлардан кянар ряван инкишафыны, ритмик хцсусиййятлярини) азярбайжанлыларын дцнйадуйуму, темпераменти иля ялагяляндирир.

       
З.Сяфярова еля бир эениш тарихи-мядяни контекст йарадыр, дцнйа мусигиси тарихиня еля мараглы екскурслар едир, еля эюзлянилмяз паралелляря ял атыр ки, сон нятижядя “Цзейир Щажыбяйли” мювзусу онун тягдиматында полифоник сяслянмя ялдя едир. Цзейир бяй юз дащи сяляфляри - Урмяви, Мараьаи, Няввабла диалога эирир, мцасирляри Зярдаби, Мирзя Жялил, цмумян “молла нясряддинчиляр”ля фикир мцбадиляси апарыр, хяляфляриня - тялябяляриня, эяляжяк нясилдян олан мусигичиляря мцдрик тювсийялярини едир.

        Алимин ясас наилиййяти “Азярбайжанын мусиги елми” тядгигаты олду. Бу тядгигат цзяриндя о, 20 илдян артыг ишлямишдир. Сирр дейил ки, орта ясрляря аид материалларын арашдырылмамасы Азярбайжан мусиги тарихинин йазылышында бюйцк янэял йарадырды. Гядим рисаляляри, мясялян, Урмявини тяржцмя едиб мцфяссял тящлиля мяруз гоймаг кими юнямли иши алим мящарятля щяйата кечирмишдир.

        Важибдир ки, Азярбайжан мусиги елми Йахын вя Орта Шяргин мусиги тарихинин тяркиб щиссяси кими тядгиг олунур. Буну танынмыш мусигишцнас Л.Караэичева да дягиг вурьулайыр: “Сон дяряжя ящямиййятлидир ки, Урмявидян башлайараг, Мараьаидян Нявваба гядяр Азярбайжан мусиги елминин ясасларыны гоймуш сонракы мяшщур нязяриййячилярин ясярлярини дя арашдырараг Урмяви хяляфляринин йашадыглары вя йаратдыглары тарихи-мядяни мцщитя ясасланараг З.Сяфярова бизим бюйцк мцасиримиз Цзейир Щажыбяйлинин бу сяляфлярля дярин ялагялярини вя елми кяшфляринин давамлылыьыны дялиллярля сцбута йетирир вя бунунла да мусиги щаггында Азярбйжан елми-естетик фикрини цмуми Йахын Шярг инкишаф просесиня дахил едир”.

        2008-жи илдя Москвада эюркямли алим Р.Груберин хатирясиня итщаф олунмуш топлу ишыг цзц эюрмцшдцр. Орада мусигишцнас В.Йунусова мядяниййятин унудулмуш кодларыны ачыгламаг наминя трактат ядябиййатынын эенишляндирилмяси зярурилийиндян бир дя сюз ачыр.

        Мян рисалялярдя иряли сцрцлян бязи мясялялярин бу эцн цчцн ящямиййятиндян данышмаг истярдим. Биринжиси, мянжя, эянж ханяндяляримиз З.Сяфярованын китабларыны чох диггятля юйрянмялидирляр. Ясрлярля муьам мистик йол, медитасийанын мусигидя тяжяссцмц олмушдур. Тяяссцфляр ки, бу эцн муьамын ифасында бу тяряф - мистик тяряф кюлэядя галыр, виртуозлуьа, защири еффектляря цстцнлцк верилир.

        Мян бястякарларымызын да диггятини “Азярбайжанын мусиги елми” китабына йюнялтмяк истярдим. Бяллидир ки, авангардын бир чох кяшфляринин кюкц еля Шярг мусигисиндя, фялсяфясиндядир. Мясялян, рягямля баьлы символика авангардчылары сон дяряжя марагландырмышдыр. Йени адландырылан бу жящят яслиндя гядим Йананыстанда да, Шярг мусиги елминдя дя бялли иди. Одур ки, ахтарышда олан бястякарлар Урмявини, Мараьаини даща диггятля юйряниб юз ясярляринин мусиги консепсийасыны гурашдыраркян бу алимлярин идейаларындан бящряляня билярляр.

        “Азярбайжанын мусиги елми” китабынын ящямиййяти тякжя мусиги сяняти иля мящдудлашмыр. Онун ярсяйя эялмясини тарихчыляр, филологлар, философлар да йцксяк гиймятляндирмишляр. Тарихчи Огтай Яфяндийев чохжилдлик Азярбайжан тарихини щазырлайаркян, мцвафиг бюлмялярдя мусигишцнасын материалларындан бящрялянмяк зяруриййятини вурьулайырды. Филолог Тофиг Щажыйев ися бу китабын Университетин филолоэийа факцлтясиндя ихтисас курсу кими тядрис олунмасыны мяслящят эюрцрдц.

        Земфира ханымын мцщцм хидмятляриндян бири дя одур ки, онун тядгигатлары сайясиндя Азярбайжан мусигисинин дащи нцмайяндяляринин адлары билэи даирямизя ясаслы шякилдя дахил олмушдур. Щяр бир азярбайжанлынын ушаглыгдан таныдыьы астроном Туси, мемар Яжями, миниатцр устасы Султан Мящяммяд, шаирляр Низами, Фцзули ... иля бир жярэядя инди С.Урмяви, Я.Мараьаи кими сянят корифейляри дя дурур.

        Йери эялмишкян, Мараьаинин мусиги ясярляринин тапылмасы, сясляндирилмяси дя Земфира ханымын ады иля баьлыдыр. Ахы беля бир фикир вар иди ки, бу бюйцк алим вя бястякарын ясярляри бизим эцнляря эялиб чыхмамышдыр. Алимин тапынтылары щямин гярарлашмыш фикри тякзиб етди. Артыг нечя илдир ки, Мяжнун Кяримовун рящбярлик етдийи Дювлят Гядим Мусиги Алятляри ансамблы Мараьаинин ясярлярини мцнтязям ифа едир. Мяжнун мцяллим щабеля Урмявинин ижад етдийи нцзщя алятини дя З.Сяфярованын тясвирляриня ясасян бярпа етмишдир.

        Чох заман Земфира ханымы йалныз “милли ирсин тядгигатчысы” кими тягдим едирляр. Щалбуки о, мцасир йарадыжылыг просесини дя диггятля изляйир. Беля ки, Г.Гарайевин елми-публисистик ирсинин китаб щалында няшри алимин хидмятидир. З.Сяфярованын 1967-жи илдя “Ядябиййат вя инжясянят” гязетинин сящифяляриндя дярж етдирдийи “Цчцнжц симфонийа щаггында дцшцнжяляр” мягаляси онун Азярбайжан мусигисинин мцасир мярщялясиндя тюряйян проблемляря вармаг бажарыьыны, мцтяхяссис кими узагэюрянлийини ашкарлайыр. Земфира ханым гызьын мцбащися обйекти - Г.Гарайев симфонийасынын мусиги дилинин йенилийини чаьдаш щяйатын мцряккяблийи иля мцгайися едиб йазыр: “Цчцнжц симфонийанын мяркязиндя дайанан образ Азярбайжан милли характеринин мцасир мярщялясини якс етдирир. Мцасир азяри интеллектуал жящятдян зянэин, дцнйадуйуму, дцнйаэюрцшц етибариля мцряккяб бир характердир. Бу инсан юз йурдунун, юз вятянинин оьлу олмагла бярабяр, щям дя ясрин оьлудур”. Алим бизи ещкамлардан азад олуб сянятин динамикасыны дуймаьа сясляйир.

        Земфира ханым чох тялябкар бир алим вя педагогдур. Илляр узуну елмдядир, амма диссертантларыныын сайы о гядяр дя чох олмайыб, чцнки о щяр бир мясяляйя - мювзу сечиминдян, онун актуаллыьындан тутмуш, ишин ижрасына, мятндяки цслубиййат сящвляриня гядяр - чох жидди вя тялябкар йанашыр. Алим чыхышларындан бириндя щяйяжанла сюйляйирди: “Нядянся бястякар вя йа ифачыдан данышаркян дейирляр ки, онун истедады Аллащ верэисидир. Лакин мусигини арашдырмаг, тящлиля мяруз гоймаг, мцяййян елми нятижяляр ялдя етмяк - бцтцн бу кейфиййятляр дя истедада дялалят етмирми?” З.Сяфярова бизи, тялябялярини, эянж щямкарлрыны, Цзейир бяй, Гарайев кими сяняткарларын вясиййятлярини унутмамаьа, елмдя вижданлы олмаьа, юз сянятиня мясулиййятля йанашмаьа, мусигишцнаслыьын нцфузуну мцщафизя етмяйя сясляйир.

        “Шярг мусигисинин пейьямбяри” китабында Земфира ханым “Азярбайжан муьамы” мяфщумунун йаранышында бюйцк ролу олан Жаббар Гарйаьдыоьлунун мяфтунедижи образыны йаратмышдыр. Китабы охуйандан сонра беля бир гянаятя эялдим: Ж.Гарйаьдыоьлуну ХХ ясрдя тяшяккцл мярщялясини йашайан йени Азярбайжан мядяниййятинин ян юнямли фигурларындан бири адландырмаг олар. Зярдаби, Щагвердийев, Сабир, Мирзя Жялил вя илк нювбядя Цзейир бяйля бир сырада. Гарйаьдыоьлу Ц.Щажыбяйлинин мяслякдашы кими эюз юнцндя жанланыр: дюврцн чаьырышларына язмля жаваб верир, мусиги тящсилинин гуружулуьунда да, эянж няслин тярбийяси ишиндя дя жанла-башла иштирак едир.

        З.Сяфярованын китабларындан биринин чох сяжиййяви ады вар: “Билик, хейирхащлыг, ябядилик тохумларыны сяпмяк...” Рус ядябиййатындан бялли бир кяламдыр. Дцшцнцрям ки, алимин бцтцн йарадыжылыьы еля щямин али мягсядя хидмят едир: бизи биликлярля зянэинляшдирир, хейирхащ вя эюзял щиссляр ашылайыр, ябяди мятлябляр ятрафында дцшцнмяйя чаьырыр. Бу ишдя Земфира Сяфяровайа онун чохсайлы щямкарлары, достлары, тялябяляри адындан тцкянмяйян шювг вя дярин дахили гцввя арзуламаг истярдим.








Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70