ШИРВАН АШЫГ АНСАМБЛЛАРЫНДА ИНСТРУМЕНТАЛ ИФАЧЫЛЫГ СЯНЯТКАРЛЫЬЫ
Ящлиман РЯЩИМОВ
 

Ширван ашыг мцщитиндя сянятин инкишафыны алят ифачылыьындан кянарда тясяввцр етмяк мцмкцн дейил. Тябии ки, бурада илк йери бцтцн ашыг мцщитляри цчцн ящямиййятли щесаб едилян саз аляти тутур. Сонра ися балабан, зурна, гавал, гошанаьара кими мусиги алятляри эялир. Ширван ашыгларында ансамбл ифачылыьынын оппонентляринин ясас аргументляриндян бири ансамбл ифа заманы саз алятинин кюлэядя галмасы, беля бир чох функсийалы алятин им­канларындан лазымынжа истифадя олунмамасы иля баьлыдыр. Бурада мцяййян гядяр щагг газандырыласы мягамлар да тапмаг олар, амма онлар ансамбл ифасынын юзцнямяхсус хцсусиййятлярини дя эяряйинжя гиймятляндирмирляр. Диэяр тяряфдян Ширван ашыглары ичярисиндя дя саз алятинин профессионал ифачылары чох олмушдур. Бу мцбащисяни давам етдирмяк дя олар, лакин бир тякзибедилмяз факт вардыр ки, Азярбайжанын бцтцн ашыг мцщитляриндя (кечмишдя дя, мцасир дюврдя дя) саз алятиня чох бюйцк гайьы вя щюр­мятля йанашылмышдыр. Чцнки ашыг дейиляркян, ону сазсыз тясяввцр едя билмирик. Тябии ки, саз алятинин функсийалары чохдур вя имканлары юзцнцн мцхтялиф формаларда тязащцр етдирир.

        Синкретик бир сянят сащяси олан ашыг сянятиндя хцсуси йери олан саз аляти ашыьын мусиги тяфяккцрц вя габилий­йятинин ифадячисидир. Саз бу йарадыжылыьын атрибуту, ашыг охумаларынын мцшайиятчиси вя мцстягил ифа алятидир. Саз мизрабла (тязяня) чалынан симли вя пярдяли алят олуб, чанаглылар аилясиня аиддир. Онун армудшякилли чанаьынын “йемиши” вя “гарпызы” нювляри вар. Алят ял ямяйи иля тут вя гоз аьажындан дцзялдилир. Ашыг терминолоэийа­сында сазын ашаьыдакы нювляри вар: бюйцк саз (ана саз), жцря саз (голтуг саз) вя ян эениш йайылмыш тавар саз. Ашыг щаважатынын сялис, кейфиййятли ифасы тякжя ашыьын сяси вя ифачылыг имканларындан дейил, щям дя сазын сяслянмя кейфиййятиндин асылыдыр. Тясадцфи дейил ки, ашыглар саз щазырла­йан сяняткарлара - сазбяндляря бюйцк щюрмятля йанашыр, онлара “уста” дейирляр. Саз устасы - сазбянд юз ишиня йарадыжылыгла йанашан бир шяхсдир. О, щям дцлэяр, щям тяртибатчы-ряссам, щям мусиги сяслянмясинин билижиси, щям дя саз-сюз сянятиня йахшы бяляд олан чальычыдыр. Сазы сядяфля бязямя иши дя ян мащир сазбяндляря тапшырылыр. Ашыглар кими сазбяндляр дя юз сянятини йашатмаг цчцн саз дцзялтмяйин сирлярини шаэирдляриня юйрядирляр.

        Азярбайжан ашыг сянятинин, о жцмлядян Ширван ашыгларынын гцдрятли голларындан бирини саз ифачылыьы сяняти тяшкил едир вя ифачылыг ашыг сянятинин мющтяшямлийини саз васитясиля даща язямятля якс етдирир. Бу бахымдан ашыг ифачылыьы устад сяняткарлар цчцн эениш фяалиййят мейданыдыр. Буна эюря дя, ашыг ифачылыьы бу улу сянятин гцдрятини халг нязяриндя мцгяддяслик зирвясиня ужалда, йахуд да яксиня бу сянятя олан цмумхалг мящяббятини сюндцря дя биляр. Ашыг сянятинин фяалиййяти ифачылыг сяняти иля баьлыдыр. Чцнки ифачылыг заманы бу сянят юз язямятини нцмайиш етдиря билир. Ифачылыг щабеля бу сянятин мяна вя мащиййятинин тязащцр формасыдыр. Гцдрятли ашыг сяняти саз-сюз ифачылыьына ясасландыьы цчцн халгымыз тяряфиндян щяр заман бу гядяр севилмиш, она йцксяк гиймят верилмишдир. Ашыг сянятинин няляря гадир олдуьуну дярк етмяк цчцн ифа мяга­мында ону садяжя динлямяк йох, эюрцб ешитмяк, дуйуб щисс етмяк, рущян бу ифайа гапылмаг, ону мянян йашамаг лазымдыр. Йалныз бу щалда азман ашыг сяняти юз сещри, юз алями, мяна вя мащиййяти иля дярк олуна биляр. Ифачылыг сянятини садяжя эюзял саз чалыб, сюз охумаг кими дярк етмяк сящв оларды. Ифачылыг щямчинин мусигинин ритминя уйьун, щаванын ащянэиня вя ящвал-рущиййясиня, характериня мцнасиб щярякят, манера демякдир. Бцтцн бунларла йанашы ифачылыг сяняти дастан вя рявайятин мяна вя мащиййя­тини бир актйор мящаряти иля, эюзял нитгля щадисялярин йерли-йатаглы айдын шярщ едилмяси бажарыьыдыр. Ифачылыг щям дя, ужа сясля, тясирли бир ащянэля охунмуш сюзц интонасийалы диксийа иля динляйижиляря там айдынлыгла чатдырмаг усталыьыдыр. Йяни сюзцн йаранма тарихинин, мянасынын, мязмунунун изащ едилмясидир. Ян нящайят, ифачылыг сюзцн юз ящвал-рущиййясиня мцнасиб вя характерли щавалар иля ифа олунмасыдыр.

        Азярбайжан халгынын мянявиййатыны, арзу-амалыны ашыг щавалары васитясиля ифадя едя билян йеэаня бир алят варса, о да саздыр. Саз гядяр мцхтялиф характерли щаваларын рущуну юзцндя йашада билян икинжи бир мусиги аляти тапмаг гейри-мцмкцндцр. Саз улу кечмишимиздян бизя йадиэар галмыш мцгяддяс тарихи абидямиздир. Бу чальы алятинин мцщафизячиляри ися устад ашыглар олмушлар (6, с. 57-63; 4, с. 75-76).

        Тябии ки, сазын сещри онун гейри-ади сясиндя вя бир дя ифачысындадыр. Бунунла баьлы устад саз ифачыларынын чох дяйярли фикирляри вардыр. Бцтцн бу гянаятляри цмумиляшдирян И.Имамвердийевя (4; 6) эюря, саз аляти йалныз устад яллярдя мюжцзяляр йарадыр. Щяр бир сазын юз дилини билян, бу дилдя данышмаьы бажаран мащир сяняткары эярякдир. Жошгун сясли саз нашы кимсялярин ялиндя нашы да сясляняр. Устадларымыз бу сянятин мцгяддяслийини, сафлыьыны сазын гейри-ади щейрятамиз сяси иля нцмайиш етдирмякля халга севдирмишляр. Саз мцдрик ашыгларымызын ялиндя тут аьажындан дцзялдилмиш ади чальы аляти дейилдир. О ейни заманда халгымызын дцнйаэюрцшцнцн зянэинляшмясиндя, ящвал-рущиййясинин йцксялдилмясиндя, щабеля мяняви аляминин сафлашмасы вя тярбийя едилмясиндя, ян нящайят инсанларын естетик зювгцнцн формалашмасында мцщцм рол ойнамыш мцгяддяс бир мусиги алятидир. Саз щямчинин улу тцрк дцнйасынын тязяня иля чалынан чохсясли, чохсимли мусиги алятидир. О диэяр халг чальы алятляриня нисбятян мцстясна имканлара маликдир. Сазын сяс диапазону, чохсясли динамика зянэинлийи, ифадяли реэистрляри бу ежазкар алятин юзцнямяхсуслуьундан хябяр верир. Саз щавалары йалныз бу алятдя ифа олунмаг цчцн йаранмышдыр.

        Ашыьы, онун ясас чальы аляти олан сазсыз тясяввцр етмяк мцмкцн дейилдир. Лакин Ширван ашыгларын йанында адятян балабанчалан да олмушдур. Яслиндя ашыгларын балабанчы иля чыхыш етмяси онларын сяси, ифачылыг манерасы иля ялагядардыр. Бир гисим тядгигатчылар бу фикирдядирляр ки, зянэин, йцксяк мялащятли сяся малик ашыглар щеч заман балабанын мцшайияти иля охумамышлар. Мясялян, Паша Яфяндийев йазыр ки, Жилли Ашыг Мцсейиб (Нясибов) щямишя балабансыз охумушдур. Онун кюнцлляри рам едян мялащятли сяси, бцлбцлляри сусдуран, йахыб-йандырыжы зянэуляляри гаршысында балабан диня билмямишдир. Ашыг Мцсейиб щям дя тяк охумушдур. Чцнки онун мцгабилиня чыхан олмамышдыр. Беля ифачылыг бажарыьына малик олмайан ашыглар ися щямишя балабан васитясиля чыхыш етмишляр. Онларын йанында щятта зурна вя наьара чаланлар да олмушдур. Бязян онлар ансамбл дцзялдяряк хорла да охумушлар. Бу, мцасир дюврдя дя белядир (3, с. 169). Тябии ки, беля йанашманын мцбащисяли тяряфляри дя вардыр вя бу, даща чох ашыг мцщитляринин спесифик хцсусиййятляри иля изащ едилмялидир.

        Ашыг ансамбллары вя инструментал ифачылыг сяняткарлыьы иля баьлы диэяр халгларын нцмайяндяляринин ясярляриндя вя хатиряляриндя дя мялуматлара раст эялинир. Мясялян, вахтиля Эорус мяктяб нязарятчиси олан П.Востриков да бу щагда йазмышдыр: “Ашыглар, адятян, кяндлярдя олурлар. Онлар халгын ичярисиндян чыхмыш адамлардыр. Чыхыш едян ашыгларын сайы икидян яскик олмур, бириси сазда чалыр, охуйур, о бириси ися дяфдя ону мцшайият едир. Бязян ялляриндя саз чалан ики ашыг эюрцрсян, онлар нювбя иля чалыб охуйур, дейиширляр. Бязян ися ашыглар оркестри зурна, балабан вя дяфдян ибарят олур. Ашыг Загафгазийа даиряси кяндляриндя бюйцк щюрмят вя шющрятя маликдир” (3, с. 169-170).

        Ширван сянят мяктябинин ясас хцсусиййятляриндян бири дя еля ашыгларын ел шянликляриндя ансамблла охумаларыдыр. Бир гисим тядгигатчылара эюря ансамблын формалашмасы мядяниййятлярин инкишафындан вя интеграсийасындан иряли эялмишдир. Тяк сазла мяжлиси идаря етмяк щяддиндян зийадя чятин вя динляйижи аудиторийасы цчцн жансыхыжы вя йоружу ола биляр. Мусигичи щейятинин олмадыьы щяр щансы бир мяжлиси йола вермяк цчцн тяк сазла да кечинмяк олар. Мусигишцнаслар бир амили ясас эютцрцрляр ки, бу да ритмдир. Ашыг сазда чалыр, яэяр ону балабанда мцшайият едирлярся мцтляг ритмин ащянэдарлыьы цчцн наьара лазымдыр. Вя беляликля дя ансамбл формалашмаьа башлады, даща сивил, даща мцтяшяккил мяжлисляр щяйата кечирилди. Бу мясяля иля баьлы Азярбайжанын габагжыл маариф хадими А.Гямбяров щаглы олараг беля гейд едир: “Дейин эюрцм, тойу биржя саз ашыьы иля идаря етмяк олармы? Ахы, тойа эялянляр щям дя ойнамаг, шянлянмяк истяйирляр. Эялини эятирмяк юзц дя хцсуси мящарят тяляб едир вя бурада зурна-гавалсыз кечинмяк олмаз. Бундан ялавя, тойда рягс едянляр ня етсин? Ахы, ашыг ясасян той апарыр. Той ися филармонийада вя йа щяр щансы бир хцсуси шянлик мяжлисиндя верилян ашыг консертиндян ясаслы сурятдя фярглянир” (7, с. 10-11).

        Ширван ашыглыг мяктябиня мяхсус ашыг ифачылыьы сянятинин юзцнямяхсус хцсусиййятляриндян бири дя мцшайиятли саз ифачылыьыдыр. Бу мцшайиятли саз ифачылыьы цслубунда балабан даща чох солист функсийасында чыхыш едир. Бурада саз йалныз мцшайиятчи ролуну ойнайыр. Йяни бу ифа цслубунда ашыг щярдян сазын симляриня тязяняни чякмякля санки балабана дям сахлайыр, бир нюв ону мцшайият едир. Бязи мцтяхяссислярин фикринжя Ширван ашыг мяктябинин бу ифачылыг яняняляриндя сазла балабанын ролу дяйишик дцшцб. Чцнки ашыг ифачылыьынын бу хцсусиййятиндя саз инструментал ифа сявиййясиня йцксяля билмир. Йалныз ашыьа вя балабана дям сахламагла юз функсийасыны мящдудлашдырыр. Щал-щазырда Ширван ашыг ифачылыьы сянятиндя апарыжы ролу балабан ойнамагдадыр. Бу да щямин мяктябин ифачылыг яняняляриня хас олан мцщцм хцсусиййятдир. Оппонентлярин фикринжя Ширван ашыглыг мяктябиндя сазын мцшайиятчи кими чыхыш етмясинин бир сыра мцщцм сябябляри вардыр ки, онлардан бири дя бу мяктябин нцмайяндяляринин сазда мцкяммял чала билмямяси иля ялагядардыр. Бизжя, бу мювгейи бирмяналы гябул етмяк олмаз, чцнки Ширванын щям дя чох эюзял саз ифачысы олан устад ашыглары олмушдур ки, бунларын сон нцмайяндяляри ичярисиндя Ашыг Шакирин адыны чякмяк кифайятдир.

        Ифачылыг ашыг сянятинин ясас бир компоненти, айрылмаз тяркиб щиссясидир. Ифачылыг дедикдя илк юнжя чалыб-охумаг аьыла эялир. Доьрудан да ашыг ифачылыьы сяняти ики мювгедян юзцнц даща чох эюстярир: Вокал-инструментал ифада вя инструментал ифада.

        Вокал-инструментал ифа иля инструментал чальы ашыг ифачылыьы сянятинин ики мющтяшям бцнюврясидир. Ифачылыг сяняти мящз бу ики саьлам тямял ясасында инкишаф едиб зянэинляшмишдир. Поетик нцмунялярин вокал тярздя охунмасы иля сазын чалынмасынын бир мягамда говушмасындан ашыг ифачылыьы сяняти йаранмышдыр. Бу эюрцш аны ашыг ифачылыьынын бцтюв, там щалыдыр. Тябии ки, ашыг ифачылыг сянятиндя ян юндя эюрцнян саз чальысы иля бирэя вокал ифадыр. Ифачылыг сяняти ашыглыьын ачыг-ашкар олан фяалиййят бюлэясидир. Мящз бу сащядя ашыг юз мющтяшям эцжцнц нцмайиш етдирир. Бу фяалиййят ашыьын сянят аляминдя олан сынаг мейданыдыр. Бу сянят мейданында ашыг юз гцдрятини, билик вя бажарыьыны, истедад вя габилиййятини, няляря гадир олдуьуну халгын эюзц юнцндя яйани эюстярмяк имканына сащибдир. Ашыг бу ифачылыг просесиндя мцгяддяс сянятини сазсевяр халгына тягдим едир. Ашыг сянятинин язямятини олдуьу кими эюстярян йеэаня имкан ифачылыгдыр. Ифачылыг сяняти ашыглыьын айнасыдыр. Бу ежазкар сянят мящз бу эцзэцдя даща тябии вя жанлы эюрцнцр.

        Ашыг ифачылыьыны тяшкил едян ясас сащяляр вя жящятляр бунлардыр: дастан ифачылыьы; ашыг дейишмяляри; сазын мцхтялиф кюк принсипляри; диксийа; дует ифа гайдасы; ансамбл ифа; дует инструментал чальы (сон илляря аид олан ифа тярзи); сазын соло ифачылыьы; чешидли вя зянэин олан тязяня вурушлары (5, с. 665-666). Чохчешидли эцлляр вя халлар саз щаваларынын ясас компонентляриндян, тяркиб щиссяляриндян бири щесаб олунур. Саз ифачылыьында олан мелизмляр, мянсуб олдуьу ашыг щавасыны тямсил едир. Характерик эцлляр вя халлар ашыг мусигисинин нцвяси, эени вя юзяйидир. Ашыг щаваларынын бир-бириндян айрылыб фярглянмясиндя эцллярин мцщцм ролу вя халларын башлыжа ящямиййяти вардыр. Ашыг щаваларыны устад сяняткарлар бястялядикляри кими зянэин эцллярин, халларын вя щашийялярин йарадыжылары да ифачы ашыглардыр. Ашыг сяняти тарихиндя щяр бир саз щавасынын юз мцяллифи олдуьу кими, фяргли вариантларда юзцнц тязащцр етдирян эцллярин, халларын да юз сащибляри вардыр. Она эюря дя ейни бир щаваны айры-айры сяняткарларын тяфсириндя динлядикдя юзцнямяхсус эцлляр вя халларла зянэинляшдийини мцшащидя едирик.

        Ширван ашыг мцщити цчцн характерик олан муьам ифачылыьы сянятиндя айаг вермя, ханяндя вя ону мцшайият едян цчлцк (тарзян, каманчачы, дяфчи) тяряфиндян олур. Щяр щансы муьамын шюбясиндян диэяриня вокал шякилдя олан кечидя ханяндялик сянятиндя айаг вермя дейилир. Вокал ифадакы айаг вермя заманы ханяндя юз усталыьыны эюстяряряк сяси, зянэуляси, авазы вя боьаз хырдалыгларынын йардымы сайясиндя айры-айры сясляря тохунараг, импровизасийа иля эязишиб, муьамын нязярдя тутулан нювбяти шюбясиня эялиб чыхыр. Муьам ифачылыьы сянятиндя вокал айаг вермя ики функсийа иля диггяти жялб едир:

        - Муьам дястэащына вокал айаг вермя. Бу айаг вермя иля муьам дястэащ щалында тамамланмыш, битмиш щесаб олунур;

        - Айаг вермянин икинжи функсийасы юзцнц бир шюбядян диэяр бир шюбяйя вокал шякилдя кечяркян - импровизасийа заманы эюстярир. Бир шюбяни диэяр бир шюбя иля баьлайан, санки кюрпц ролу ойнайан щиссяйя айаг вермя дейилир. Айаг вермя, муьамын бир шюбясинин тамамланмасы, диэяр йени бир шюбянин ися эириш щиссяси, башланьыж функсийасы щесаб олунур. Йяни охунмуш шюбянин тамамланмасы иля ифа олунажаг йени шюбя башланмыш олур. Айаг вермя битдикдян сонра сазяндя щейяти йени шюбянин ачылышына инструментал шякилдя муьама мяхсус эириш мусиги парчасы чалырлар.

       
Гейд етмяк лазымдыр ки, муьам ифачылыьы сянятиндя ханяндяляр вокал тярздя рянэарянэ айаг вермяляр етдикляри кими, ону мцшайият едян мусигичи щейяти (тарзян, каманчачы) дя бу просесдя инструментал айаг вермя иля диггяти чякир ки, бу айаг вермя инструментал формада олур.

        Муьам дястэащ ифачылыьында олдуьу кими ашыг ифачылыьы сянятиндя дя айаг вермяляр мювжуддур. Ашыг ифачылыьы сянятиня мяхсус хцсусиййятлярдян бири дя мусигинин йекунлашмасынын нишаняси олан чешидли айаг вермялярдир. Ашыг ифачылыг сянятиндя айаг вермянин юз функсийасы, мцщцм ролу вардыр. Мцхтялиф ащянэли ашыг щаваларыны йекунлашдырмаг, мелодийаны тамамламаг цчцн конкрет бир мусиги айаьы мювжуддур. Щяр бир сяняткар юзцня мцнасиб цслубда щаваны йекунлашдырыр. Буна эюря дя, бир-бириндян фярглянян айаг вермяляр арасында вариантлылыглар йаранмыш олур. Ашыг ифачылыьы сянятин­дя айаг вермянин ясас ики нювц вардыр: вокал айаг вермя вя инструментал айаг вермя.

        Ашыг вокал ифачылыьына мяхсус олан айаг вермянин ики фяргли гайдасы вардыр:

        - Сяс-аваз васитясиля едилян айаг вермя. Бу гайдайа ясасян ашыг сяняткар саит сяслярин йардымы иля мцхтялиф авазлардан, зянэулялярдян, щяр жцр боьаз гайнатмалардан еляжя дя чешидли хырдалыглардан, бир сюзля вокал техники ифа имканларындан йерли-йериндя вя усталыгла истифадя едир;

        - Сюз васитясиля олан айаг вермя. Ашыг ифачылыьы сянятиндя сюз васитяси иля олан айаг вермянин ики цсулу вардыр: 1) Бяндин ифасы заманы шерин рядифинин мелодийайа уйьун ики, цч бязян бир нечя дяфя тякрар едилмяси. Бу гайданын тялябиня ясасян ифачы ашыг охудуьу шеирдя олмайан щеч бир ялавя сюзлярдян артырыб истифадя етмир; 2) Бу цсулда ашыг сяняткарлар бяндин ифасы заманы шеирин рядифиндян сонра бязи гафийяли сюзляр артырмаг ещтийажы дуйур. Шеири мелодийайа уйьунлашдырмаг бахымындан ялавя едилян эцллц гафийяляр щям дя мусигийя эюзяллик эятирир вя ифа олунан бянди тамамламагда мцщцм бир васитя ролу ойнайыр. Мелодийайа эюря охунажаг шеирлярин мювзусу иля баьлы олан сюзляря уйьун бязи поетик кялмялярин ялавя едилиб артырылмасына ашыгларын ифадяляриндя йедяклямяляр дейилир.

        Инструментал айаг вермя дя ики хцсусиййяти иля сечилир:

        - Айрыжа бир бяндин вокал ифасы тамамландыгдан сонра олан инструментал айаг вермя. Бу инструментал айаг вермя йалныз щяр щансы бир бяндин ифасынын битмясини билдирир;

        - Инструментал айаг вермянин диэяр икинжи бир характерик хцсусиййяти юзцнц там щалында ифа олунан ашыг мусигисинин баша чатмасында эюстярир. Инструментал айаг вермянин бу формасында мелодийа тамамланмыш, саз щавасы сона чатмыш олур. Гейд етмялийик ки, мцяййян бир ашыг щавасынын айрыжа соло шякилдя чалынмасы, о мусигинин бир кяря инструментал тярздя тамамланмасы иля нятижялянир (5, с. 733-735).

        Тябии ки, Ширван ашыг ансамблларында инструментал ифачылыг сяняткарлыьындан бящс едяркян ифачылыг сяняткарлыьы сащясиндя шющрят газанмыш айры-айры устадлар йада дцшцр. Мясялян, бир вахтлар няинки Ширван зонасында, бцтцн Азярбайжанда Ашыг Шакир, Щясрят Щцсейнов вя Ейнулла Жябрайыловдан ибарят мусиги цчлцйц бюйцк шющрят газанмышды. Бунунла баьлы Щясрят Щцсейнов щямин ашыг ансамблыны беля хатырлайыр: “Яслиндя, цч йох, дюрд няфяр идик. Эюзял муьам устасы Ялийусиф Гянийев дя тез-тез бизя гошулурду. Бу цчлцк ялли цчцнжц илдя йаранды. О иллярдя Ашыг Шакирин шющряти йаман артмышды. Еля мян юзцм дя пис чалмырдым. Ейнулланы да бир тойда биз кяшф елядик, еля бил, мейдан ахтарырды сясийнян жянэя эирсин. Ийирми ил беляжя - тойларда, ел шянликляриндя, консертлярдя бир-биримиздян айрылмадыг. Яэяр тойа Ашыг Шакири апармаг истяйирдилярся, о, бизи ахтарыб тапыр, бирликдя эедирдик. Йа да Ейнулланы ахтарсайдылар, бизи нишан верирди. Инди тясяввцр един ки, о той нежя кечирди. Бакыда консертляримиз щямишя эур оларды, бязян ики эцн-цч эцн давам едярди” (2, с. 16).

        Щясрят Щцсейновла олан сющбятляримиздя ян чох хатырланан инсан Ашыг Шакир олмушдур. Шакирин юлцмцндян сонра Щясрят киши чох сарсынтылар кечирмишдир. Щятта истяйиб ки, зурнаны, балабаны йеря гойсун. Дейир ки, Шакир Ширван ашыг сянятинин зирвясийди, ондан сонра еля эцжлц бир сяняткар йетишмяди. Йетишмядийи цчцн дя сянятдя йарымчыглар мейдан суламаьа, ат ойнатмаьа башладылар. Ашыг сянятиндя ки эцжлц шяхсиййят олмады, о заман бир щярж-мяржлик, йийясизлик баш верир...

        Ширван тойларында инструментал ифачылыг сяняткарлыьынын тарихян мцщцм ролу олмушдур. Ширван ашыг ансамблларында инструментал ифачылыг сяняткарлыьы иля баьлы Рафаел Щцсейнов йазыр: “ХХ ясрдя Азярбайжанда цч мяшщур балабанчы танынды: Яли Кяримов (Калвалы Яли), Щясрят Щцсейнов, Яляфсяр Шякили. Бунларын да арасында даща чох хидмяти олан Щясрят олуб. Яляфсярин юмрц тез гырылды. Яли Кяримов кющня мяктяби тямсил едирди. Щясрят Щцсейнов ися кющня мяктябин яняняляри иля йени сянят цслубуну бирляшдирирди, сянятдя йени бир йол ачды (2, с. 31-32).

        Ширван ашыг мцщитиндя инструментал ифачылыьын зирвяляриндян бири, зурна-балабан чальысында юзцндян сонракы бцтцн ифачы сяняткарлар цчцн мяктяб щесаб едилян Калвалы Яли Кяримовдур. Ашыг Билалын Ширван бцлбцлц Мирзя Мяммядщясянля достлуьу, Мащмуд аьанын мусиги мяжлисиндя вахташыры иштиракы узун илляр бир ансамблда чалышмыш балабанчы Яли Калвалынын сянятини даща да пцхтяляшдирмишдир. Ялинин балабанда ифа етдийи “Шур”, “Раст”, “Щцмайун”, “Чащарэащ”, “Забул-Сеэащ”, “Шцштяр” муьамлары барядя доьмаларынын, мцасирляринин истянилян гядяр хатиряляри бу эцн дя йашайыр.

        Яли Кяримов ашыглардан ян чох Ашыг Билалла йолдашлыг етмишдир. Бу илляр ярзиндя достлар бир-бириндян чох юйрянмишляр. Ширван ашыг сянятини 40 ил ярзиндя ян ужа зирвяляря галдырмышлар. Демяк олар ки, бу ики дащи сяняткарын 1900-1937-жи илляр ярзиндя Ширван ашыг мцщити цчцн етдикляри - классик саз щаваларынын йенидян дирилдилмяси, жанланмасы, гядим дастанларын щамысынын репертуарларына салынмасы, саз щаваларына йени няфясляр ялавя едилмяси, ХВЫЫЫ-ХЫХ ясрлярдя йашамыш ашыгларын ифасы, нятижядя Ашыг Гурбанхан, Ашыг Аббас, Ашыг Аьалар, Ашыг Солтан, Ашыг Ящмяд, Ашыг Шакир, Ашыг Шамил, Ашыг Мяммядаьа кими ашыгларын; Щясрят Щцсейнов, Иззяталы Зцлфцгаров, Аьасяф Сейидов, Фикрят Ялийев кими балабанчаланларын йетишмясини, щеч бир ихтира, щеч бир хидмятля юлчмяк мцмкцн дейилдир.

        Яли Кяримовун сянятини лайигинжя давам етдирян сяняткарлардан бири, сянят йолдашларынын дедийиня эюря биринжиси Щясрят Щцсейновдур. О дюврцн бцтцн сянятсевярляринин фикринжя Ашыг Шакири балабанда даща йахшы Щясрят Щцсейнов мцшайият едярмиш. Онлары динляйянлярин щамысы бу фикирдядирляр ки, Щясрят юзц дя чох мащир сяняткар иди. “Щисс едирдин ки, Щясрят оланда Шакир чох архайынлыгла охуйурду. Нежя дейярляр, Щясрятин “дилини” чох йахшы билирди. Щясрят бир ишаряйя бянд иди. Шакир саза бир мизраб вуранда Щясрят билирди ки, няйи нежя чалмаг, нядян башламаг лазымдыр. Онлар бир-бирини чох эюзял баша дцшцрдцляр. Она эюря эюзял дя гаршыланырдылар” (1, с. 68).

        Ширван ашыг ансамблларына вя еляжя дя бу ашыг мцщитиндяки инструментал ифачылыг сяняткарлыьына ян эюзял юрняк олан Ашыг Шакир, Ейнулла Жябрайылов, Щясрят Щцсейнов цчлцйц, еляжя дя Иззяталы Зцлфцгаровун щямишя онларын йанында олмасы мяжлис иштиракчыларына хцсуси зювг вермишдир. Бу мяжлислярин шащиди оланлар дейирляр ки, Иззяталы Зцлфцгаровун Щясрят Щцсейнову балабанда усталыгла мцшайият етмяси щамыда бюйцк мараг доьурурду. Цмумиййятля, Щясрят сянят досту Иззяталы иля бир оланда даща бюйцк щявясля, бюйцк шювгля чалырды. Чцнки Иззяталы чох усталыгла дям тутурду. Щясрятин чальыларына, нежя дейярляр эцж-гцввят верирди, онун чальыларыны даща да мяналандырырды. Еля буна эюря дя мян дейярдим ки, Щясряти Щясрят еляйян Иззяталы олуб. Бу гаршылыглы сянят истяйинин, сянят достлуьунун нятижяси иди ки, Щясрят Иззяталысыз ялиня балабан эютцрмязди, Иззяталысыз сящняйя чыхмазды.

        Ашыг ифачылыьы сянятиндя зярб алятляринин ролу вя ящямиййятини дя данмаг мцмкцн дейил. Азярбайжанда ханяндялярин охудуьу заман юзцня ритм сахламаг мягсядиля чалдыьы зярбли алятя бязян “дяф”, бязян дя “гавал” дейилир. Цмумиййятля, чешидли зярб алятляринин тядрижян сазла балабанын йанында гярар тутмасы, бир чох ашыг мцщитляриндя, о жцмлядян, Ширван ашыг мцщитиндя юзцнц эюстярмякдядир. Тябии ки, ашыг сянятинин мцщцм бир сащяси олан саз мусигисинин заман-заман метро-ритмик бахымындан инкишафында вя чешидли вязнлярля зянэинляшмясиндя зярб чалан шяхслярин ямяйи бюйцкдцр.

        Юз тяжрцбямиздян вя устад ашыгларла апарылан сорьу-суаллардан билирик ки, бир чох ашыглар бу мцгяддяс сянятя зярб аляти чалмагла эялмишляр. Бу гябилдян олан ашыглар щяля эянжлик чаьларында мяшщур ашыгларын йанында бир мцддят гавал чалдыгдан сонра саз-сюз аляминя гядям басмышлар. Гавалчылыгдан ашыглыг сянятиня эяляня гядяр бир нечя ил устад сяняткарларын йанында щяр мяжлисдя, щяр той-дцйцндя гавал чалараг бюйцк марагла мусигинин охунуш гайдасыны, ритмини, мелодийасыны, темпини юйрянир. Бунунла йанашы ифа олунан сюзляри язбярляйиб, сюйлянилян дастанлары йерли-йатаглы щафизясиндя сахламаьа сяй эюстярмякля, бир нюв щазырлыг курсу кечирляр. Беляляри саз-сюз аляминя гядям басдыьы заман бязи дастанлардан мцяййян парчалар билян, сюз охума­ьы бажа­ран, щазыр шаэирдляр олараг устадлар тяряфиндян шяйирдлийя гябул едилирляр. Бу вязиййятдя олан шяхсляри “йарымчыг шаэирдляр” кими дяйярляндирмяк мцмкцндцр. Чцнки онлар ашыглыг сянятиндя шаэирдлийин илкин мярщялясини артыг гавал чалдыьы иллярдя кечирмишляр.

        Эятирдийимиз бязи нцмунялярдян дя эюрцндцйц кими тарихян ашыг сянятинин варислийиндя устад-шаэирд янянясинин мцщцм ролу олмушдур вя бу янянянин излярини мцасир ашыгларын йарадыжылыьында вя ифа тярзляриндя эюрмяк мцмкцндцр. Ширван ашыьында илкин тамаша елементляриндян тутмуш мцасир театрал ифадя васитяляриня гядяр, еляжя дя орта чаь тясяввцф мусигисиндян тутмуш о дюврцн бязи поезийа елементляринядяк горунуб сахланылмагдадыр. Суфи рягсляринин галыглары да Ширван ашыьынын сящня давранышында мцщафизя едилмякдядир.

        Ширван ашыг мцщити цчцн ян сяжиййяви хцсусиййятлярдян бири вя бу мцщитин ифачылыг сяняткарлыьында габарыг мцшащидя едилян ян характерик жящятлярдян бири ашыг сяняти иля муьам сянятинин бир-бири иля гайнайыб-гарышмасыдыр. Ширван ашыглары муьамын ян йахшы яняняляриндян усталыгла бящрялянмишляр. Ханяндя сянятиндяки тар, каман, гавал цчлцйц иля Ширван ашыг мцщити цчцн характерик олан саз, балабан, наьара цчлцйц арасында охшарлыг, доьмалыг буну чох айдын эюстярмякдядир.

        Ширван мцщитинин ифачылыг мядяниййятиндя театр, мусaиги, рягс, пешякар ифачылыг, импровизаторчулуг вя озан йарадыжылыьына мяхсус милли щяйаты эениш якс етдирян диэяр формалар жямляшмишдир. Ширван ашыг ансамблынын тяркибиня дахил олан щяр бир ифачы сяняткарын ашыг мяжлисинин мараглы бир мейдан вя йа театр тамашасына чеврилмясиндя ролу вардыр ки, бу мянада “ойнадыьы ролун” мязмунундан асылы олмайараг бурадакы щяр бир сяняткарын ифасында театрал елементляр мцшащидя етмяк мцмкцндцр. Ширван ашыг ансамблындакы бу рол бюлэцсц, композисийа вящдяти, ашыг мяжлисинин мараглы сцъет хятти иля апарылмасы, дастан ифачылыьындакы рянэарянэ образлар вя щадисялярин али бир мягсяд ятрафында системляшдирилмяси кими юзцнямяхсуслуглар Ширван ашыг мяжлисини бахымлы бир кцтляви театр тамашасына чевирмяк эцжцндядир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1 Абдуллайев Тофиг. Ашыг Шакир. Бакы: Нурлан, 2005.

2. Бащадургызы Й. Щясрят. Бакы: Чашыоьлу, 1999.

3 . Яфяндийев П. Азярбайжан шифащи халг ядябиййаты. Бакы: Маариф, 1981.

4. Имамвердийев И.Ж. Азярбайжан ашыг ифачылыьы сянятинин сяжиййяви хцсусиййятляри (Гярб бюлэяси цзря). Бакы: Ширванняшр, 2004.

5. Имамвердийев И.Ж. Азярбайжан вя Иран ашыг сянятинин гаршылыглы ялагяляри. Бакы: Нафта-Пресс, 2008.

6. Имамвердийев И.Ж. Ашыг ифачылыьы сянятиндя вящдят мясяляляри. “Йени мядяни-маариф” ъурналы, 2008, № 3, с. 57-63.

7. Сайылов Г. ХХ яср Ширван ашыглары. Бакы: Араз, 2007.








Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70