Г.ГАРАЙЕВИН БИРИНЖИ СИМФОНИЙАСЫ ВЯ С.ПРОКОФЙЕВИН ИКИНЖИ СИМФОНИЙАСЫ: ЙАРАДЫЖЫЛЫГ “ДИАЛОГУ” ПРОБЛЕМИНЯ ДАИР
Лаля КАЗЫМОВА
 

Гара Гарайевин Биринжи симфонийасы Азярбайжан симфоник мусигисинин ян парлаг нцмуняляриндяндир. Бу симфонийайа мараг яввяляр олдуьу кими йеня дя йцксяк сявиййядядир. Тядгигатчылар бу эцн дя сюзцэедян бянзярсиз ясярин дярки вя бядии интерпретасийасынын йени-йени аспектлярини ашкар етмякдядирляр. Бу бахымдан классик бястякарларын вя мцасир дюврцн бюйцк устадларынын йарадыжы ирси иля мящсулдар баьлылыьын тядгиги мцщцм ящямиййят кясб едир. Мцтяхяссисляр бу симфонийада Дмитри Шостакович вя Серэей Прокофйевин симфоник принсипляринин эцжлц фярди, дяйишдирижи тясирини хцсусиля гейд едирляр. Е.Аббасова йазыр: “Юз еркян ясяриндя Гарайев щадисялярин фажиявилийини онларын кяскин, цмумиляшдирилмиш щисси дяркиндя ашкарламаьа, мцсбят щяйати идеалларла гара вя шяр гцввяляри гаршы-гаршыйа гоймаьа мейл етмякля ачыг-айдын Д.Шостаковичин давамчысы кими чыхыш етмишдир. Бястякар юз ясяриндя щяр бир щиссянин монолит бцтювлцйц, дахили баьлылыьы гайьысына галмышдыр. Ейни заманда симфонийанын мусигисиндя билаваситя ясас фикирдян тядрижян иряли эялмяйян, анжаг мцстягил, тамамланмыш мцхтялиф характерли образларын бир-бириня гаршы дурмасы вя бунунла ващид бцтовлцк йарадараг прокофйевсайаьы тоггушмасы юзцнц эюсрярир (симфонийанын контраст вариасийалар силсилясини тяшкил едян икинжи щиссяси)” (1,с.96).

        Н.Ялийеванын фикринжя, “симфонийанын неоклассик симасыны мцяййян едян мусиги дилинин полифоник консепсийасы Гарайевин полифоник симфонизм принсиплярини ян ардыжыл шякилдя ифадя едян сяняткарлар Хиндемит иля Шостаковичин полифоник тяфяккцрцня мцражиятини” ирялижядян шяртляндирмишдир; бурада, Гарайеви Шостакович иля мусиги материалынын “даим интонасийа йениляшмясинин” илкин шярти кими “вариант йаратма”, Хиндемит иля - имитасийа техникасынын приоритет ролу, “сярт линеаризм” вя мцхтялиф политонал гатлар доьмалашдырыр (3,с.11). Даща узаг “сясляшмяляря” дя раст эялмяк олур (мясялян, И.С.Бахын тематизмин структур тяшкили иля), лакин бунунла да сюзцэедян проблем ясла тцкянмир. Фикримизжя, Г.Гарайевин Биринжи симфонийасы иля С.Прокофйевин Икинжи симфонийасынын елми ядябиййатда индийядяк гейд едилмямиш ачыг-айдын йахынлыьы даща ятрафлы тядгиг олунмаьа лайигдир.

        Мцасир тядгигатчы цчцн сюзцэедян симфонийалар арасында мейдана чыхан ян мцщцм паралелляр щансылардыр? Илк юнжя, эюстярилян силсиля ясярлярин консептуал сявиййядя йахынлыьы ирялижядян бир сыра обйектив вя субйектив амиллярин гаршылыглы ялагяси иля мцяййян едилир. Мялум олдуьу кими, Икинжи симфонийаны С.Прокофйев 20-жи иллярдя ясасян Франсада йаратмышдыр. Щямин вахтадяк “Йер юмрцнц” йарыламыш ХХ ясрин ян бюйцк бястякары йеэаня (“Классик”) симфонийанын мцяллифи олараг галырды вя мцасир тарихин эюзлянилмяз щадысялярини жанландыран монументал симфоник лювщянин йарадылмасынын важиблийини дуйурду. Мцасирлийин гавранылмасы ися Прокофйев вя о доврцн бир чох сяняткарлары цчцн есхатолоъи вя щятта апокалиптик мотивлярля сых баьлы иди: мигйасына эюря мисли эюрцнмямиш Дцнйа мцщарибяси бир чох юлкялярдя ингилаби катаклизмлярин анжаг башланьыжы олмушдур ки, бу да “гийамят” вя бяшяриййятин щяйатында щансыса эюрцнмямиш йени бир дюврцн яввяли иля ассосиасийа едилирди. Динляйижинин тяхяййцлцнц юзцнцн мяна вя онун тяжяссцмцнцн “бяшяри” мющтяшямлийи иля щейрятляндирян гейри-ади ясярин идейасы мящз бурадан мейдана чыхырды. Бунунла йанашы, Прокофйев инструментал мусиги сащясиндя дя юз новатор фикирляринин щяйата кечирилмясинин лабцдлцйцнц кяскин шякилдя щисс едирди. Тясадцфи дейилди ки, эяляжяк симфонийа о заманкы мусиги модернизминин мяркязи олан Парисдя лазыми тяяссцрат йаратмалы олан актуал рус инжясянятинин юсцнямяхсус “манифести” кими нязярдя тутулмушду.

        Юз нювбясиндя, Гарайевин Биринжи симфонийасы бцтцн дцнйа сивилизасийасынын башынын цстцнц алмыш фялакят вахты - 1943-жц илдя йарадылмышдыр. Фашизмля силащлы гаршыдурманын илк илляринин нящянэ итки вя даьынтылары призмасындан дуйулан милли фажия, бунун бяшяр мядяниййятиня нязярян бцтювлцкдя сон щядд олмасы щиссиййаты иля дяринляширди. Бу мювзунун тяжяссцмц цчцн эянж бястякар-симфонист яввялляр мцщарибя дюврцндя йаранан шащ ясярлярин (щеч олмаса Д.Шостаковичин Йеддинжи симфонийасыны хатырламаг кифайятдир) цзцнцн кючцрцлмяси кими асан йолу сечмяйяряк юз йанашма цсулуну тапмалы иди. Ейни заманда, Гарайев юзцнц там мянада милли симфонизмин бцнюврясини гойан вя Азярбайжан сяняткарларынын бу ъанрда эяляжяк бядии консепсийаларына лазыми гядяр тон верян, илк йол ачан шяхслярдян бири кими щисс едирди.

        С.Прокофйевин Икинжи симфонийасы вя Г.Гарайевин Биринжи симфонийасынын мцяллиф идейасынын ашкар мцряккяблийини эюстярян амилляр ашылайырды. Йарадылан “сясляр каинатынын” мигйасы тякжя образлы-емосионал гурулушун спесификасыны вя мусиги ифадялилийинин сечилмиш васитялярини дейил, щям дя сюзцэедян “каинаты” тяшкил едян вя динляйижи иля дольун “диалогу” тямин едян композисийалы вя драматуръи мянтигин хцсуси ролуну нязярдя тутурду. Прокофйевин юз етирафына эюря, о, Л.ван Бетщовенин сон шащ ясярляриндян олан фортепиано цчцн оп.111 ж-молл 32 №-ли сонатасынын композисийа моделиня мцражият едяряк, классик яняняйя архаланмаг гярарына эялмишди. Бу сечим юз-юзлцйцндя олдугжа эюзлянилмяз эюрцнцрдц. Лакин нязяря алмаг лазым иди ки, Прокофйеви Авропа симфоник классикасы иля щяр щансы бир сясляшмядян “йайынмаьа” мяжбур едян мцяййян ясаслы сябябляр вар иди. Биринжиси, бястякар юнжядян симфонийаны ири мигйаслы вариасийалар силсиляси иля битирмяк ниййятиндя иди вя бунунла да Цчцнжц фортепиано консертинин орта щиссясиндяки нязярдя тутулан бязи композисийа идейаларыны инкишаф етдирирди. Икинжиси, башланьыж Аллеэро Прокофйевин о вахта гядяр ясасян фортепиано мусигиси (хцсусиля сонаталар) иля баьлы олмуш йарадыжылыг наилиййятлярини соната формасы сащясиндя эюстярмяли иди. Нящайят, Бетщовенин шащ ясяри консептуал планда да Прокофйевин йени симфонийасында тяжяссцмцнц тапмалы олан “бизим эцнлярин апокалипсиси” иля лап ашкар шякилдя сясляширди.

        Бунунла баьлы гейд олунан классик моделя Прокофйевин “васитячилийи” олмадан мцражият едян Гарайевин щипотетик тяшяббцсцнцн принсипиал мцмкцнлцйц щаггында ганунауйьун бир суал мейдана чыхыр. Принсип етибариля бу имканы инкар етмяк цчцн ясас йохдур; беля ки, щяр щалда бу жцр тяшяббцс аз ещтимал олунур. Мясяля тякжя онда дейил ки, Гарайев, симфоник ясярляр дя дахил олмагла кассик фортепиано репертуарыны юз йарадыжылыьы цчцн бядии “импулсларын” универсал гайнаьына чевирмиш Прокофйевдян фяргли олараг даим консертляр верян пианочу олмамышдыр. Соната-симфоник силсилядя Бетщовен моделинин Гарайев тяряфиндян щяйата кечирилян фярди тятбиги юз ясасларында ачыг-ашкар Прокофйев вариантына мейллидир.

        Щягигятян, ики симфонийанын гейд олунан “паралелизми” композисийа сявиййясиндя даща ачыг-айдын эюрцнцр. Хатырлатмаг лазымдыр ки оп.111 32 №-ли Сонатанын ики щиссяли силсиля композисийасы барокко вя еркян классик дюврлярля “диалога” йюнялир: “...тящлил, Бетщовен сонатасынын биринжи щиссясиндя - язямятли аьыр эириш щиссяси иля ифадяли пунктир ритмик фигурлар вя сонракы жялд, динамик, фуга кими бир сясля башланан ясас мювзунун гаршы-гаршыйа гойулмасында франсыз увертцрасы ъанрынын излярини ашкара чыхарыр. Сонатаны битирян аьыр Арийеттанын ися яввялки йцзиллийин италйан клавир сонаталарында узаг прототипляри вардыр. Бир тяряфдян, арийаларла тамамланан икищиссяли сонаталары мисал чякмяк олар. Диэяр тяряфдян ися, вариасийалы менует шяклиндя йазылмыш икищиссяли сонаталарын финалларыны йада салмаг олар. Яэяр нязяря алынса ки, Бетщовен Арийеттасынын формасы да вариасийалыдыр, онун мювзусунун метроритмик симасы ися менуетин сяжиййяви хцсусиййятлярини эюсрярир,” -онда бу щеч дя аз ящямиййятли дейил (3,с.14).

        Яксиня, С.Прокофйевин Икинжи симфонийасында вя Г.Гарайевин Биринжи симфонийасында эиришин вя соната аллеэро’сунун гейд едилмиш “антитезасы” йеткин классик-романтик тяфяккцр принсипляриндян чыхыш едиляряк йенидян мяналандырылыб. Эюстярилян эириш щяр ики мцяллиф тяряфиндян эяляжяк ясас партийада мювзунун интенсив кристаллашмасынын башланьыж нюгтяси кими шярщ едилир. Сюзцэедян щиссялярин йалныз интонасийа-мювзу дейил, щям дя темп-ритм бахымындан вурьуланан йахынлашмасы мящз бурадан иряли эялир. Мцасир бястякарларын Бетщовенин “зцлмят”(Ы щисся) вя “ишыг”(ЫЫ щисся) гцтбляшмясиндян фяргли олараг силсилянин лад-тонал бирлийиня риайят етмяси дя яламятдардыр. Беля ки, Гарайевин симфоник силсилясинин щяр ики щиссяси дя (ясас тоналлыг - щ-молл) ейниадлы маъорун тясдиг олунмасы иля тамамланыр.

        Даща сонра, Прокофйев вя Гарайев йекун вариасийайа “хцлася-финал” хцсусиййятляри веряряк, ейни дяряжядя щям инкишафын драматик “кяскинляшмясиня”, щям дя вариасийа формасынын реприз биткинлийиня чалышырлар. Соната аллеэро’сунун шярщиндя бцтцн фярди мцхтялифликлярля бярабяр щяр ики бястякар ири щяжмли ишлямя шюбясинин “чохфазалы”гурулушуна (Бетщовенин Сонатасында бу шюбя анжаг 20 ханядян ибарятдир!) вя динамикляшмиш репризанын мягсядйюнлц “сыхылмасына” мейил эюстярир. Беляликля, нязярдян кечирилян бу симфонийаларын ян важиб композисийа хцсусиййятляри йа цст-цстя дцшцр, йа да щеч шцбщя доьурмайан йахынлыг нцмайиш етдирир.

        Беля бир йахынлыг С.Прокофйевин Икинжи симфонийасы иля Г.Гарайевин Биринжи симфонийасынын драматуръи сявиййясиндя дя юзцнц эюстярир. Бу силсилялярдя чох бюйцк емосионал эярэинликля вя фялсяфи жящятдян бир нюгтядя жямляшян лирика иля долу мющтяшям, драматик, эюзлянилмяз щадисялярин нязярдя тутулмуш “есхатолоъи антитезасы” тякжя мцвафиг щиссялярдя дейил, щятта соната аллеэро’ларынын ишлямяляриндя дя фяал истифадя олунан ъанр-характеристик вариасийаларын вя бунунла ялагядар контрастлы гаршылашдырмаларын кюмяклийи иля дяринляшир. Полифоник инкишафын шярщиндя дя охшар мейлляр яламятдардыр: Гарайев, йухарыда эюстярдийимиз кими, щаглы олараг имитасийа контрапунктуна цстцнлцк вердийи щалда, Прокофйев контрастлы полифонийанын даща фяал ролуна мейл эюстярир, лакин драматик эярэинлийин эетдикжя артмасы иля Гарайевдя “прокофйевсайаьы” полифоник прийомларын ящямиййяти дя щисс олунан дяряжядя чохалыр. Бязи щалларда консептуал идейаларын вя образлы дяйишикликлярин “паралелизми” щятта тематизм сявиййясиндя дя “сясляшмялярин” йаранмасына сябяб олур, щярчянд ки, бу аспектдя Гарайевин Биринжи симфонийасы Прокофйевдян даща чох Шостаковичя мейл едир. Дейилянин яйани тясдиги олараг Биринжи симфонийанын ясас партийасы Аллеэронун вя Прокофйевин Икинжи симфонийасынын Аллеэро бен артиколато эириш мювзусу арасындакы интонасийа, ритм вя щятта лад-тонал охшарлыьы - йалныз аналитик шякилдя дейил, щям дя ешитмя гаврайышы просесиндя гейд едилян охшарлыьы эюстярмяк мцмкцндцр.

        Ялбяття, эюстярилян симфоник силсилялярин арасында олан бу гядяр чохшахяли баьлылыьы Гарайевин бядии-естетик бахыш вя цстцн фикирляринин цмуми контекстиндя нязярдян кечирмяк лазымдыр. Тясадцфи дейил ки, артыг 1960-жы иллярдя, Биринжи симфонийанын тамамланмасындан ийирми ил сонра о, Прокофйев щаггында йазырды: “Мян ону дярщал, бцтювлцкля, “шцбщясиз” вя “зиддиййятли”йя айырмадан там шякилдя гябул етдим. Йадымдадыр, мяни бу мусигидя гейри-ади йенилик щисси, бир вахтлар ачыг-айдын тяглид етмяйя чалышдыьым ишыг вя жясарятин щансыса хцсуси бир вящдяти валещ етди. <…> Ялбяття, мяним... - Прокофйевин демяк олар бцтцн партитураларыны юйрянмяк тяжрцбям вар. Мян узун мцддят вя диггятля онун драматурэийасына, портретлярин щейранедижи лаконик интонасийа ишлямясиня, форма хцсусиййятляриня “баш вурмушам”. (5,с.89). Вя бу етираф хцсусиля она эюря сяжиййяви эюрцнцр ки, Гарайев щятта еркян симфоник ясяриндя беля Прокофйев йарадыжылыьындан эялян эцжлц дяйишдирижи тясирлярин гаршысында йцксяк дяряжядя юз фярдилийиня наил ола билмишдир.

        Тядгигатчылар Гарайевин 1940-жы иллярдяки симфоник йарадыжылыьыны щаглы олараг “...онун щям йарадыжылыг цслубунун тяшяккцлц, щям дя о илляр Азярбайжан мусигисинин... инкишафы цчцн зярури олан (бядии - Л.К.) вязифялярин... сямяряли щялли мювгейиндян сяжиййяляндирирляр. Мящз о заман Азярбайжан мусигисинин гятиййян вя йа демяк олар ки, щеч тохунмадыьы кечмишин вя мцасирлийин бястякар йарадыжылыьындакы мцхтялиф гатларынын мянимсянилмяси. Щалбуки онда да янянялярин Гарайев тяряфиндян мянимсянилмяси - онларын йенидян фяал дярк едилмяси характери дашыйырды” (2,с.315). Бу мягаля дя эюстярилян просеслярин дярин мащиййятинин дярк олунмасына кюмяклик эюстярмяк мягсяди дашыйыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1.Абасова Э. Азербайджанская музыка в годы Отечественной войны // Абасова Э., Касимов К. Очерки музыкального искусства Советского Азербайджана: 1920-1956. Баку: ЭЛМ, 1970. С.88-113.

2.Абасова Э. К вопросу национального своеобразия тематизма Кара Караева // Кара Караев: Статьи. Письма. Высказывания. М.: Сов. композитор,1978. С.314-341.

3. Алиева Н. Азербайджанская симфония (1930-1960-е годы): Автореф. дис…. канд. иск. Киев: КГК, 1991. С.18.

4.Бочаров Ю. Двухчастная соната: век восемнадцатый // Старинная музыка. 2003. №2-3.с.9-14.

5.Караев К. Мысли о Прокофьеве // Сов. Музыка. 1961. №4. С.89-90.












Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70