«СEВИЛ» ОПЕРАСЫНЫН ЪАНР ВЯ ЦСЛУБУ ЩАГГЫНДА
Инара МЯЩЯРРЯМОВА
 

Фикрят Ямиров юзцнцн мяшщур ясяри олан «Севил» операсы иля Азярбайжан милли мусиги тарихиндя илк лирик-психолоъи опера ъанрынын ясасыны гоймушдур. Амма гейд етмяк лазымдыр ки, бунунла йанашы ясярдя тарихи опера яламятляри дя яйа­ни шякилдя мцшащидя олунур. Демяк олар ки, «Севил»дя синтетизмин, йяни чохъанрлылыьын мцяййян хцсусиййятляри гейд олунмушдур. Бу ися юз нювбясиндя, операнын драматурэийасына да тясир етмишдир.

        «Севил», ейни заманда мцасир эерчяклийи илк дяфя юзцндя тяжяссцм етдирян лирик-психолоъи операдыр. Операнын ъанры вя Ямировун субйектив цслубу мцяллифин диггятини тябии олараг, сурятлярин фярдиляшдирилмясиндя вя бурадан йаранан композисийа васитяляриндя жямляшдирир. Бу ися лейтмотивлярдян, речитативлярдян эениш истифадя олунмасындан, ансамблларда ясас мязмунун полифоникляşмясиндян вя бир чох башга хцсусиййятлярдян ибарятдир.

        Операнын йени мязмуну мусигили театр сящнялярини даща да зянэинляшдирди. Бунунла ялагядар, артыг мялум олан кющня формалар милли операмыза яввялляр аид олмайан йени формаларла явяз олунду.

        Бу жящятдян ilk нювбядя Мцгяддимянин функсийасыны гейд етмяк лазымдыр. Мцгяддимя бядии-мяналы форманын (цмумиляшдирилмиш) Азярбайжан операсы цчцн йени нювц иди. Халгын ясрин яввялиндяки щяйатыны тяжяссцм етдиряряк, Мцгяддимя онун цмумиляшмиш характеристикасыны йаратмышдыр. Мцгяддимя вокал-инструментал характерлидир. Бурада тязадлы-тяркиб форманын яламятлярини дя эюрмяк мцмкцндцр. Мцгяддимядя щямчинин интонасийа жящятдян муьам парчаларына уйьун олан бир нечя габарыг фрагментляр, бюлмяляр дя вардыр. Ямиров репризлик принсипиндян истифадя етмякля «халгын талейи», азан охун­масы мювзуларыны, Севилин вя Эцндцзцн лейтмотивлярини бир-бириня уйьунлашдырыр.

        Мцгяддимянин яввялиндя верилмиш мелодийа юзцндя цмумавропа щомофон яламятляри иля муьам мювзусуну бирляшдиряряк диггяти жялб едир.

        Классик типли, дягиг юлчцлц халг мюзусунун тезиси бир чох халг мащны формасы ьзьn дя сяжиййяви олан гейри-квадратлыг структуруна уйьунлашдырылмышдыр.

        а + б

        3Т – 3Т

        Nцmunя:

       

        Лакин Щажыбяйlinin цслубунда цстцнлцк тяшкил едян бюлцнмя принсипиндян фярги олараг, бурада мювзунун структуру щомофон мювзуйа сон дяряжя сяжиййяви олан йекун принсипиня табе олур.

        Тящлил ясасында айдын олур ки, Ц.Щажыбяйlinin гануна-уйьунлугларынын вя щомофон мювзунун тяшкилинин структур принсипляринин йарадыжы шякилдя щяйата кечирилмяси (синтези) Ямировун сырф мелодик цслубуна уйьун олараг синтаксис сявиййясиндя, цзви шякилдя цмумиляшдирилмишдир.

        Мцгяддимянин яввялиндя бястякар халгы мелодик муьам дюнмяляриня йахын олан мювзу вя муьамын инкишафлы хцсусиййяти иля сяжиййяляндирир (мяс: Шур, Раст, Сеэащ-Забул кими).

        Адятян, беля йцксялишин ардындан тоникайа енмя баш верир. Ямиров щямин принсипи тякрар едир, йяни кулминасийа нюгтясиня чатмаг цчцн мелос бир нюв йени мяна кясб едяряк шахялянир. Мараглыдыр ки, Ямиров бурада мювзунун импровизасийалы тярзини дягиг юлчцлц щомофон яламятляри иля, жям принсипиня табе олан структуру ися мювзунун инкишаф мярщялясиндя бюлунмянин гапанма гурулушу иля уйьунлаш-дырыр.

        Ямировун мусигисиндя тез-тез тясадцф олунан лад семантикасынын (халг мювзусунун эиришиндя) ифа яняняляриндян фярглянмяси фактыны да гейд етмяк лазымдыр. Бурада Шур, експрессив-дольун, фажияли сяслянмя иля ифа тяжрцбясиндяки лирик-психолоjи Шурдан олдугcа фяргляняир. Ямировун щямин мягсядя чатмаг цчцн истифадя етдийи васитялярдян бири, даща эярэин сяслянян лад интонасийаларынын шцурлу сурятдя ириляшдирмясидир. Бунлар – арт. 2 (c-дис) вя арт.4 (c-фис)-дир. Ямиров, щямчинин ифачылыг янянялярини позараг, мювзунун ифадясини лад-алтерасийалы вя хцсуси вурьуланмыш пилля иля башлайыр. Бу алтерасийалы (ашаьы) II пилля IV йцксялдилмиш пилля иля мцгайисядя верилир вя бюлцнмяйя мяруз галараг, тякрарын ясасына чеврилир.

        Nьmunя

       

        Мелодийанын експрессивлийини, дольунлуьуну онун ашаьы ЫЫ пиллядян йухары ЫВ пилляйя доьру вя нятижядя цчтон интервал ямяля эятирян мягсядйюнлц щярякяти (до бекар- фа дийез) эцжляндирир. Ямиров чалышыр ки, ифа яняняляриндя тез-тез тясадцф олунан йухары унисонла щярякят цсулуну йенидян эюстярсин; бунун да мащиййяти, мелодийанын сон сяслярини сахлайараг, муьам шюбясинин дайаг сяси олан бас симляриня вурмагла, фикрин мянасыны нязяря чатдырмагдан ибарятдир. Йамб айаьы ясасында тягдим олунмуш пунктир нювц дя бу жящятдян жялбедижидир.

        Диггят етмяк лазымдыр ки, Мцгяддимянин халг мювзусундан сонра эялян даща бир фрагменти (азан) щям ъанр цслубу, щям дя лад-тонал планда муьам фрагменти олмагла, бу мянада биринжини (йеня дя шуру) давам етдирир. Лакин бунларын арасында Ямиров юзцнцн дяст-хяттинин, романтик цслубунун яламятлярини якс етдирян Алларэандо, Фортиссимо Тутти йерляшдирир. Мелодийанын експрессив икили сяслянмяси, онун паралел секстаккордлары, реэистрдя динамиканын мцхтялиф дяйишикликляри дя ейни заманда романтик цслубу хатырладыр.

        Романтиклярин вя мцасир бястякарларын йарадыжылыьында тясадцф олунан тязадлы-тяркибли формалы Мцгяддимянин структур формасы да диггятялайигдир.

        Ямиров операда мювзуларын ики групуну тяшкил едян лейтмотив характеристикаларындан эениш истифадя едир. Бу груплардан бири Севил суряти, Севилин вя онун ятрафынын, йя­ни операнын гящряманларынын психолоъи вязиййяти иля, о бири ися онлара гаршы дуран сурятлярля баьлы мювзулардыр.

        Ясас идейанын дашыйыжылары олан лейтмотивлярин биринжи групу фяал сурятдя драматурэийа инкишафына гошулур, дярин шякилдяйишмяляря мяруз галыр. Бу лейтмотивлярдя, щямчинин ифадя васитяляриндян нязяря чарпажаг дяряжядя эениш истифадя олунур. Икинжи груп – гыса, ясасян юзцнцн илкин вязиййятини тамамиля сахлайан вя портрет шякилли мювзулардан ибарятдир.

        Бу ики групу тяшкил едян мювзулардан ян мцщцмлярини йада салаг; Севлилин лейтмотиви, онун бцтцн партийасынын лейтинтонасийа мяьзи, онун аьыр рущи сарсынтысы иля ялагядар щцзнлц лейтмотиви («изтираб» мювзусу):

       

        Эцлцшцн Севили мцбаризяйя сяслядийи ариозосунун мотивиня ясасланан лейтмотив:

       

        Севилин вя Балашын шяхси фажияляринин лейтмотиви:

       

        Эцндцзцн лейтмотиви бу суряти характеризя едир, даща доьрусу, Севилин юз оьлуна олан мящяббятини, оьлундан айры дцшяряк кядярлянян ананын язабларыны ифадя едир.

        Мисал:

       

        Гейд олунанлардан башга, операда иштирак едян сурятлярин хцсусиййятлярини якс етдирян даща он лейтмотив вардыр.

        Севилин ясас лейтмотиви илк дяфя Прологда сяслянир. Бу лейтмотив актив - динамик шякилдя тягдим олунур. Емосионал-образда сяслянян лейтмотив Севилин эяляжяк монологундан хябяр верир.

        Севилин лейтмотиви операда ясас рол ойнайыр. Лейтмотив ики лаконик мотивдян тяшкил олунмушдур. Биринжи – ясас, енеръили мотив, санки Севилин дахили эцжцнц, онун яминлийини ифадя едир. Бу лейтмотив, щямчинин Севилин арийасынын яввялиндя дя сяслянир («Айры дцшдцм»).

        Лейтмотивин икинжи йарысы эениш, мащнываридир.

        Операда Севилин даща бир лейтмотивини эюстярмяк олар. Бу лейтмотив Севилин дахили алями, онун вя йахынларынын кядяри, наращатлыьы иля баьлыдыр. Мусигидя лейтмотивин характери яксилдилмиш кварта вя ЫЫ бямляшмиш пиллянин вурьулу интонасийалары иля гейд олунмушдур.

        Операда Севил суряти чох эениш вя динамикдир. Бу образын динамик инкишафы, щяр шейдян яввял, онун кейфиййят жящятдян дяйишилмясиндя юзцнц бцрузя верир. Севил образы илк нюмрялярдя мащны мусигиси иля тяряннцм олунур. Яввял, биринжи шякилдя о, гямли ариозо охуйур. Артыг ариозойа эиришдя гям, гцсся щисс олунур. Севил кядярлдир, тянщалыг ону цзмцшдцр. Бу ящвал-рущиййя орган пункту вя гямли мелодийа иля якс олунур. Ариозонун мащны мелодийасы кичик диапазонла гейд олунур вя халг мащны-аьылары хатырладыр.

       
Севилiн лайлайы да характер вя рущу етибариля белядир. Онун кядяри санки Севилля бирэя дует охуйан кларнет тембриля гейд олунур. Даща сонра кларнет Севилин партийасында онун лейтмотивиня чевриляряк тез-тез сяслянир. Мясялян, икинжи щиссядя, Севил щушуну итирян заман кларнет импровизасийалы, гямли мелодийа ифа едир.

        Севилин характеристикасында онун арийасы бюйцк ящямиййят кясб едир. (Бурада операнын гящряманы сящнйя эялир, ондан эцжля айырдыглары оьлуна олан щясряти щаггында охуйур). Арийа – Севил образынын инкшафында лирик кулминасийаны тяшкил едир. Арийанын кянар щиссяляринин тематик ясасыны Севилин Шцштярдяки лейтмотиви тяшкил едир. Арийа ариозонун орта щиссясинин мювзусу иля (Ы шякил) тамамланыр. Ейни заманда бурада халгын лейтмотиви дя сяслянир.

        Севил оьлу иля эюрцшяндян сонра санки Балашла мцнасибятлярини айдынлашдырыр вя бу сящнядя онун Монологу сяслянир. Монолог – кющня дцнйайа гаршы етираз едян, цсйан едян гящряман гадын образыны тясвир едир. Мусигидя ардыжыллыгла бир нечя «дальа» кечир. Бу «дальаларда» Севилин емосионал вязиййятинин дяйишмяси якс олунур.

        Ян емосионал зирвядя, драматик ифадядя Эцлцшцн ариозосундан Севили ойанмаьа, цсйан етмяйя, щяйатыны дяйишмяйя чаьырдыьы мювзу сяслянир.

        Операда Балаш башга бир планда тясвир олунмушдур. Операнын яввялиндя о, шян, гайьысыз, Дилбярля эюрцшдян щяйяжанланан, сонра ися гямли, тянща бир инсан образы кими якс олунмушдур. Биринжи пярдядяки шян, жошьун мащны сонра гям чякян, тянщалашмыш бир инсанын арийасына чеврилир. Операнын драматурэийасында Эцлцшцн (Балашын бажысы) ролу мцяййян ящямиййят кясб едир. Онун ариозосунун мювзусу («Ойан, Севил») йени щяйата чаьырышын ясас лейтмотивиня чевриляряк, операнын идейасынын ачылмасына кюмяк едир.

        Сурятлярин характеристикаларыны йарадан мусиги мювзуларынын ики ясас комплекси жанлы емосионал, еляжя дя, интонасийа жящятдян тязадлыдыр. Гящряманларын гаршылыглы ялагясиня, фяалиййятляринин гаршылыглы шяртляндирилмясиня бахмайараг, онларын щяр бири юзцнцн ифадя васитяляри чеврясиня вя юзцнцн бцтцн опера бойу сахланылан мцщитиня маликдир. Бунунла беля, Севили вя онун достларыны характеризя едян мювзу комплексляринин зянэинляшмяси, Балаш вя онун ятрафындакыларла ялагядар олан икинжи групун биринжиляр тяряфиндян сыхышдырылараг таразлашдырылмасы фактыны да эюстярмяк лазымдыр. Беля ки, Севилин, Атакишинин, Эцлцшцн, башга сюзля, «щяртяряфли гцввялярин» партийасы икинжи актдан башлайараг, кцтляви мащныларын интонасийалары иля зянэинляшир, «щяртяряфли гцввяляря гаршыларын» партийасы ися дяйишилмяз шякилдя галыр. Бунунла йанашы, операнын мцсбят сурятляринин тякамцлц бир гядяр юзцнямяхсусдур (бу, ясасян Севиля аиддир). О, «щяртяряфли гцввяляря гаршы» групла гаршылыглы интонасийа ялагяляриндян дейил, бир мювзунун диэяр бир зянэинляшдирижи мювзу иля явяз олунмасы сайясиндя щяйата кечирилир. Беля ки, Севилин тядрижян Балашдан вя онун мцщитиндян айрылмасы нятижясиндя онун партийасынын, Балашын партийасына даща чох сяжиййяви олан муьам ъанры иля интонасийа ялагяси зяифляйир.

        Биринжи пярдядя Севилин садя мащны ъанрында верилмиш характеристикасы, тядрижян даща мцряккяб вокал формалары иля дольунлашыр (арийа, монолог, драматик декламасийа интонасийалары); башлыжасы ися онун партийасынын мцасир кцтляви мащнылар иля зянэинляшмясидир.

        Лейтмотивлярин, мювзу-хатырламаларын, лейтмотив техникасынын бюйцк ящямиййяти вя ролу онда симфониклийя доьру мейллярин мювжудлуьуну эюстярир.

        Операнын ян мцщцм наилиййятляриндян бири онун парлаг мелодиклийидир. Иштиракчыларын йаддагалан мцхтялиф планлы, парлаг мелодик вокал нюмряляри онларын мусигили характеристикасыны эюстярмякля ясас щалга ямяля эятирир.

        Операнын баш гящряманы олан Севилин образы эениш вокал хцсусиййятляриня маликдир. Икинжи пярдяйя гядяр Севил гямэин, щязин мусиги иля сяжиййяляндирилмякля, язаб чякян бир гадын образыны тяжяссцм етдирир.

        Икинжи пярдянин икинжи шякли гящряманын образынын инкишафында кулминасийаны тяшкил едир, цчцнжц ися йени Севилин образыны тямсил едир.

        Чохпланлылыг баш гящряманы даща да там вя чохжящятли шякилдя сяжиййяляндирмяйя имкан верир, образын кейфиййят дяйишикликляри ися, ясасян мусиги ъанрында арийаларын, онун даща мцряккяб формаларындан олан монологла явяз едилмяси нятижясиндя реал бир шякил алыр.

        Икинжи пярдядяки арийа вокал партийасынын ритм-интонасийасыны цмумиляшдирян лирик кулминасийа олмагла, юзцндя Севил суряти иля ялагядар яввялки епизодларын мязмун елементлярини жямляшдирир.

        Монолог кющня дцнйайа гаршы цсйан едян гящряманын образыны ачыр. Балаш сурятинин ачылмасы ися башга планда верилир. Эцлцш вя Дилбярин характеристикалары фярдиляшдирилир. Атакиши, Бабакиши, Ябдцлялибяй, Мяммядялибяй сурятляринин шцурларында дяйишикликлярин йаранмасы jанр, мащны-рягс мязмун дяйишмяляри иля сяъиййяляндирилир.

        Бу гцввялярин мцнагишялилийи, юз нюбясиндя образ-мязмун, композисийа-мязмун тязадлыьыны йарадыр.

        Ики груп сурятляр – йени дцнйаны тяcяссцм етдирян Севил вя онун достларынын тяшкил етдийи биринcи груп вя кющня дцнйаны якс етдирян Балаш, Дилбяр вя онларын ящатяляриндякилярдян ибарят олан икинcи груп ики иcтимаи гцввя олараг цз-цзя гойуlмушдур.

        Сурятлярин характеристикасыны тяшкил едян мусиги мювзуларынын ики ясас комплекси дя емосионал образ вя интонасийа cящятдян тязадлыдыр.

        Мювзу-лейтмотивлярин интонасийа ялагяляри, мювзуларын йахынлыьы опера гящряманынын талейинин халгла ялагясини эюстярир. Онларын вящдяти лейтмотивлярин бир-бириня говушмасы иля нязяря чарпыр, ясас лейтмотивляр ися щяртяряфли инкишаф хяттиня маликдир.

        Ц.Щаcыбяйli янянялярини давам етдиряряк, Ямиров нитгин вя мусигинин, верилмиш сурятин данышыг вя фярди-сяъиййяви мелодийасынын бир-бириня сон дяряcя йахынлашмасына чалышыр. Артыг гейд едилдийи кими, мелодийа мусиги дилинин мцщцм компонентидир вя о, ифадянин айдынлыьы вя надир сямимилийи иля фярглянир.

        Ямировун башга ясярляриндя олдуьу кими операнын мелосунда да орнаментлярин ролу бюйцкдцр. Бунунла беля, гейд етмялийик ки, Ц.Щаcыбяйliдян фяргли олараг, Ямиров онун истифадясиндя башга принсипляря ясасланыр.

        Ц.Щаcыбяйli классикдир вя о, халг ифа тяcрцбясиндя эениш йайылмыш принсиплярдян тез-тез кянара чыхмагла, ифанын конкретляшдирилмяси йолу иля эедир; юз мелосунда даща сяcиййяви олан бир-ики ара-бир охуманы сечяряк, ясас кими эютцрцлмцш муьам-ладын бцтцн шюбяляри иля щярякят етмякля «иш просесиндя» онлардан истифадя едир.

        Ямиров ися Щаcыбяйliдян фяргли олараг, халг тяcрцбясиндяки мювcуд цсуллара истинад етмякля, арабир охумаларыны дяйишяряк, онлардан истифадя едир.

        Бир сыра башга ясярляриндя олдуьу кими, операда да Ямиров муьама йенидян субйектив-романтик мцнасибят эюстярир. О, операда муьамы башга тярздя дярк етмякля она емосионал чохмяналылыг верир. Ифа тяжрцбясиндя лирик щекайя формасында олан муьамын мелосу, операда даща чох субйектив бязянмиш експрессив, дольун, бир чох щалларда ися эенезисдян узаглашан мцхтялиф, дяйишик характер алыр.

        Ифадянин лирик щекайя нювц мащны вя цмумавропа опера цслубу яламятляри иля бирляшяряк, бястякарын йарадыжылыьына сяжиййяви олан сырф фярди хцсусиййят газанмышдыр. Операда муьам нювлц чохлу епизод вардыр. Муьам мювзусу III пярдянин оркестр епизодунун ясасыны тяшкил едир. Бурада ъанр бирляшмясинин ясасыны ися йцксяк симли вя няфясли аьаж алятляри оркестри тяшкил едир. Еляжя дя, модулйасийалы секвенсийанын ики щалгасы ясас йер тутур. Бунунла беля, биринжи щалга Азярбайжан ладлыьында тез-тез тясадцф олунан а-дис цчтон интервалыны, арт.5. (э-дис) мясафясиндя йерляшян икинжи щалга ися С-жис, Д-дис, Т-эис-я уйьунлашдырылыр. Бу фрагментин кянар тонал нюгтяляри 50-жи иллярин милли лад системи вя щармоник цслубу цчцн сяжиййяви олан (э-эис) йарымтон ялагяляри йарадыр. Бу фрагмент, санки ики истинад тоналлыьына малик олур (э- эис).

        II пярдянин Эириши инструментал муьам вариантыны йенидян жанландырыр. Конструктив планда буну цмуми тематизм вя сеэащ лады иля мющкямляндирилмиш ики щиссяли тязадлы-тяркиб формасы щесаб етмяк олар. Биринжи бюлмя Сеэащ муьамынын инварианты олан арабир башланьыж охума иля аналоэийа йарадыр. Лакин бурада о, икили гапалы бюлцнмя принсипиня (2+2+1+1+1/2+1/2+1) табе олан сяжиййяви щомофон мювзунун сявиййясиня гядяр эялиб чатыр вя муьам мелосу иля щомофон мювзунун синтезиндя муьама хас олан унисон, остинатлыг кими бир сыра яламятлярин тякрарланмасыны йарадыр. Икинжи щиссядя (мено моссо) мювзу юз ифадялилийиня эюря икили аккорд диссонанты иля, йяни Ямирова сон дяряжядя хас олан тясирлилик шяклиндя верилмиш фактура вя «няфясин» хорей тярзли интонасийасы иля фярглянир. Бурада мащны интонасийа­лары­нын муьам мелосу иля синтези айдын эюрцнцр. Сонракы инкишаф (ж) башланьыж образын лирик-мащны трансформасийасыны, сонра ися муьам мелосуна дюнцшцнц эюстярир.

        Операда муьам вя инструментал епизодлар арасында бирбаша, ардыжыл ялагя мювжуддур. Бу, пярдялярин вя вокал нюмряляринин эиришиндя, шякиллярля нюмряляр арасындакы ялагялярдя вя с. юзцнц эюстярир.

        Севилин икинжи арийасына эириш (Щумайун) операнын оркестр епизодуна парлаг нцмунядир. Щумайунун дюнмяляри бурада опера типли тематизмля тябии шякилдя синтезляшдирилмишдир. Бу бахымдан биринжи ики ханя мараглыдыр. Бурада остинатлыьын милли хцсусиййятя малик олмасы сайясиндя мювзунун ящямиййяти артыр. Мювзунун инкишаф мярщяляляри, демяк олар ки, Щумайунун интонасийа моделини дягигликля тякрар едир. Бу тематизм ися, юз нювбясиндя, дягиг квадратлыьы (ики вя дюрд-ханяйя бюлцнмя) сайясиндя мащнынын структуруна тясир едир. Мелодийанын истинад нюгтяляри ики зянжирвари кварта системиня уйьунлашдырылыр (бу, артыг ашыг мусигиси принсипляриня йахындыр). Лакин Ц.Щажыбяйliniн мусигисиндян фяргли олараг (мясялян, Ашыг цчлцйцндя), бу фрагмент Шурда дейил, Щумайун ладындадыр.

        Мисал:

       

        Речитативлярин фярдиляшдирилмяси айры-айры сурятлярин тязадлы шякилдя гаршы-гаршыйа гойулмасына кюмяк едир. Беля ки, Балаш вя Дилбярин ифасында ясасян гуру, Севил вя Эцлцшцн дилиндя ися авазлы речитативляр сяслянир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Скребков С. Художественные принципы музыкальных стилей. Музыка, Москва, 1973 г.

2. Мазель Л. Статьи по теории и анализу музыки. Москва. Советский композитор, 1982 г.

3. Мазель Л. Строение музыкальных произведений. Москва. Музыка, 1980 г.

4. Касимова С., Абдуллаева З. Фикрет Амиров. Изд. «Нагыл-эви», Баку, 2004 г.

5. Касимова С. Азербайджанская музыкальная литература. Изд. «Адыльоглу», Баку, 2009 г.











Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70