ГЯЩРЯМАНЛЫГ ЕПОСУНУН ТЯШЯККЦЛ ДЮВРЦНЦН АРАШДЫРЫЛМАСЫНЫН СИНЕРЭЕТИК АСПЕКТЛЯРИ
Камиля ДАДАШ-ЗАДЯ
 

Щяр бир халгын гящряманлыг епосунун тяшяккцлц просесинин арашдырылмасы бир чох сащяляри ящатя едян мцряккяб елми проблемдир. Шцбщясиз ки, бу проблемин чюзцлмяси йоллары чаьдаш елми парадигмайа хас олан фянлярарасы тялимлярдян кечир. Бу, илк нювбядя тядгигат обйектинин онтолоэийасынын мцряккяблийи, онун екзистенсиал мащиййятинин инжясянят сащясиндян даща чох бяшяриййят тарихинин еркян мярщяляси цчцн хас олан ментал, сакрал синкретизмя аид олмасы иля изащ олуна биляр. Гядим тцрклярин йарадылыш - космогоник эюрцшляриндя чеврядяки мцщитин универсал ганунауйьунлуглара табе олан бир варлыг кими гябул едилмясини вя бу азман мяканда еркян епик дцшцнжянин дя йер алмасыны нязяря алараг гящряманлыг епосунун тяшяккцлц иля баьлы проблемлярин сырф сянятшцнаслыг аспектиндян юйрянилмяси, зяннимизжя, кифайят дейил.

        Дцшцнцрцк ки, еркян епик тяфяккцрцн формалашмасынын юзцнцтяшкил принсипляри кодунун ачылмасы гисмян дя олса синерэетиканын методолоэийасынын тятбиги нятижясиндя мцмкцн ола биляр. Лакин гящряманлыг епосунун тяшяккцлц просесинин тящлилиня кечмяздян яввял синерэетиканын эениш методолоъи платформасындан тядгигат обйектимизя уйьун олан конкрет принсиплярин мцяййянляшдирилмясини мягсядяуйьун сайырыг. Синерэетика юзцнцтяшкил принсипи ясасында инкишаф едян мцряккяб системляри юйрянян елм сащясидир. Синерэетиканын ясас тядгигат обйектляри-мцряккяб структурлар ятраф мцщитля даим енеръи мцбадиляси вязиййятиндя мювжуд олан ачыг системлярдир. Гейд етмяк лазымдыр ки, мцбадиля просесляри йалныз бцтюв систем сявиййясиндя дейил, щям дя онун айры-айры гатлары сявиййясиндя мцшащидя едилир. Бир мцщцм мягама диггят йетиряк ки, юзцнцтяшкил принсипи ясасында гурулан системляр йалныз ачыг вязиййятдя фяалиййят эюстяря биляр.

        Синерэетик парадигманын фундаментал принсипляриндян бири гейри-хяттилик анлайышы иля баьлыдыр. Щятта беля бир фикир сяслянмякдядир ки, синерэетик тяфяккцр тярзинин юзцлц илк нювбядя “мящз гейри-хяттилик парадигмасы” иля мцяййянляшир1. Эениш мянада гейри-хяттилик идейасынын мащиййяти ашаьыдакы принсиплярля ифадя едиля биляр: а) тякамцл просесинин инкишаф йолларынын мцхтялифлийи (чохвариантлыьы); б) мцяйян алтернативляр арасындан сечимин апарылмасы; ж) тякамцлцн лабцдлцйц; д) тякамцл сцрятинин ятраф мцщитдян асылылыьы.

        Синерэетиканын ана хяттини тяшкил едян гейри-хяттилик парадигмасы чох сых шякилдя бу елми истигамят цчцн юнямли олан флуктуасийа, бифуркасийа вя фазаларарасы кечид анлайышлары иля баьлыдыр. Бу мяфщумлар билаваситя тябиятдя, елмдя, инжясянятдя вя диэяр сащялярдя мцшащидя олунан гейри-сабитлийин тязащцрц иля баьлыдыр. Детерминизм ясасында гурулан кечмиш елми парадигмада формал тящлил методлары иля изащ олунмайан гейри-сабитлик анлайышы И. Пригоъин, Г. Хакенин вя д. алимлярин сяйляри нятижясиндя мцасир елми дцшцнжянин ясасыны тяшкил етди. Апарылан арашдырмаларын нятижясиндя мялум олмушдур ки, бцтцн сащялярдя баш верян дяйишикликляр гейри-сабит просеслярин нятижясиндя мейдана эялир вя щяр бир материйанын юзцнцтяшкил механизминин сябяби дя мящз еля бу жцр критик дурумлардан асылыдыр. Щямин истигамятдя апарылан арашдырмалара ясасян, материйанын инкишаф просесинин илкин мярщялясиндя мцшащидя олунан кичик фяргляр тякамцлцн сонракы фазаларында ясаслы дяйишикликляря эятириб чыхара биляр.

        Гейри-хяттилик анлайышынын сянятшцнаслыг сащясиндя тятбиги хцсуси юням дашыйыр. Синерэетик йанашма тярзиня эюря, инсан бейни гейри-сабитлийя йахын вязиййятдя фяалиййят эюстярян мцряккяб структурдур. Хцсуси арашдырмаларын нятижяляриндян айдын олдуьу кими2, бейнин беля критик вязиййятдя сахланылмасынын ясас васитяляриндян бири мящз инжясянятдир. Бундан ялавя мялум олду ки, йарадыжылыг акты заманы бейиндя баш верян чохсайлы просеслярин тябияти чох мцщцм дяряжядя мцряккяб системлярин юзцнцтяшкил нязяриййяси ясасында дярк едиля биляр.

        Гейд етдийимиз кими, гейри-хяттилик парадигмасынын ясас анлайышларындан бири флуктуасийадыр. Гейри-сабитлийин тязащцрц олан флуктуасийалар мцряккяб системлярин микросявиййясиндя баш верян хаотик просеслярин тяркиб щиссясидир. Рийази анламда флуктасийалар кямиййятин орта гиймятдян, йяни нормадан кянара чыхмасы нятижясиндя мейдана эялир. Гейд етмяк лазымдыр ки, даим инкишафда олан системлярин кечид вязиййятляриндя флуктуасийаларын ролу хейли артыр.

        Юзцнцтяшкил просесляринин тябии ахары материйанын бир вязиййятдян диэяриня кечиди (буна фазаларарасы кечид дя дейилир) васитясиля баш верир. Фазаларарасы кечиддя низам кямиййяти чох юнямли тяшкиледижи функсийалар йериня йетирир. Бу бахымдан бцтцн мцряккяб системлярдя, о жцмлядян дя епик тяфяккцрдя, юзцнцтяшкил просесляринин низам кямиййятинин дцзэцн тяйин едилмяси бюйцк ящямиййятя малик олан методолоъи проблемдир.

        Бцтцн мцряккяб системлярдя фазаларарасы кечидин ики нювц мювжуддур. Йени фазанын рцшеймляринин илкин фазанын дярин гатларында йаранмасы просесляри фазаларарасы кечидин биринжи нювцня аид едилир. Бунун яксиня олараг, фазаларын кяскин шякилдя бири-бирини явяз етмяси фазаларарасы кечидин икинжи типини тяшкил едир. Сонунжу нювдя фазаларарасы кечидин баш тутдуьу мягам “критик (бющран) дяряжя” ады алтында танынмышдыр. Гейри-сабит вязиййятдя олан системдя бу мягамда флуктуасийаларын (бу гябилдян олан флуктасийалар критик флуктасийалар адланыр) сайынын артмасы мцшащидя олунур. Гейд етмяк лазымдыр ки, йени фазайа кечид мящз критик флуктасийаларын амплитудасынын артмасы нятижясиндя мейдана эялир. Тябии ки, бу бахымдан критик дяряжяйя чатмыш системин флуктасийаларын тясири алтында щансы истигамятдя инкишаф етдийини яввялжядян тяйин етмяк мцмкцн дейил.

        Синерэетик методолоъи йанашмада юнямли йер тутан бифуркасийа анлайышы йухарыда тясвир етдийимиз фазаларарасы кечид вязиййяти иля сых сурятдя ялагядардыр. Бифуркасийа мягамы мцряккяб системлярин тякамцлцнцн инкишаф едя биляжяйи истигамятлярин йолайрыжы мягамынын эюстярижисидир. Бу бахымдан гейри-сабит системин юзцндя бифуркасийа мягамларыны жямляшдирян гурулуш кими тяйин едилмяси кифайят гядяр сяжиййяви фактдыр.

        Гейри-сабит вязиййятдя мювжуд олан системлярин тякамцлцнцн мцмкцн инкишаф истигамятляринин цмуми мянзяряси синерэетикада фаза мяканы анлайышы иля гейд олунур. Юзцнцтяшкил принсипи ясасында гурулан ачыг системлярдя тякамцл просеси аттрактор (латын сюзц аттращере - жялб етмяк) адланан мцяййян сабит гурулушлардан бириня тяряф инкишаф едир. С. Курдйумов ачыг системлярдя мювжуд олан бу сабит сегментляри гурулуш-аттрактор адландырмаьы тяклиф етмишдир.

        Хцсусиля вурьуламаг лазымдыр ки, гейри-хятти фязада просеслярин мцхтялиф инкишаф вариантлары мювжуддур. ЩС реъиминдя жяряйан едян щадисялярин инкишафы тядрижян гурулушун даьылмасына эятириб чыхарыр. Бу инкишаф вариантынын яксиня олараг С реъиминдя просесляр кяскин шякилдя жяряйан едяряк мцяййян дальа щяжминдя локаллашыр. Щадисялярин кяскин инкишаф характери иля сечилян ЛС реъиминдя ися просесин максимум нюгтясиня йахынлашма мягамында даща интенсив шякилдя жяряйан етмя мцшащидя едилир. Гейд едяк ки, ЛС реъиминин ганунауйьунлуглары ясасында инкишаф едян гейри-хятти ачыг системлярдя мцхтялиф гурулуш-аттракторларын мювжудлуьу ашкар олунмушдур.

        Синерэетик парадигманын ясас тяркиб щиссяляриндян бири дя фракталлыг анлайышы иля баьлыдыр. Юзцнябянзярлик, йахуд эенишмигйаслы инвариантлыг принсипи ясасында гурулан обйектляря фрактал обйектляр дейилир. Фракталын юзцнямяхсуслуьу ондан ибарятдир ки, онун ян кичик тяркиб щиссяси мцхтялиф сявиййялярин сегментляри вя щятта бцтцн композисийанын гурулушу иля бянзярлик тяшкил едир. Гейд етмяк лазымдыр ки, эенишмигйаслы инвариантлыг принсипи цмумиййятля шярг мядяниййятиня, тцрк бядии тяфяккцр тярзиня хас олан бир жящятдир.

        Гящряманлыг епосунун тяшяккцлц вя инкишафынын еркян мярщяляляриня даир кифайят гядяр зянэин вя етираф едяк ки, зиддийятли елми ядябиййат мювжуддур. Бу мцряккяб елми проблемин чюзцлмясиня даир чешидли нязяриййялярин вя эюрцшлярин ижмалына кечмяздян яввял гейд едяк ки, биз илк нювбядя мцхтялиф дюврлярин вя юлкялярин тядгигатчыларынын гящряманлыг епосларынын юзцнцтяшкилетмя принсипляри иля баьлы арашдырмаларында юз яксини тапмыш принсиплярин шярщини вермяк ниййятиндяйик. Ейни заманда гейд едяк ки, епик тяфяккцр тярзинин имманент хцсусиййятлярии сайыла билян юзцнцтяшкилетмя вя гейри-хяттилийин тязащцр формалары кечмиш елми парадигманын нцмайяндяляри тяряфиндян, тябии ки, тамамиля башга контекстдя вя диэяр истилащлар васитясиля изащ олунмушдур. Лакин бу амил дцнйа елминдя епосун тяшяккцл дюврцня даир ялдя олунмуш дяйярли нятижяляри чаьдаш синерэетик парадигма контекстиндя тяфсир етмяйя манечилик тюрятмир.

        Ядябиййатшцнаслыгда мцгайисяли-тарихи методун эюркямли нцмайяндяси олан А. Веселовски юзцнцн мяшщур “Тарихи поетика” ясяриндя епосун тяшяккцлцнц билаваситя ибтидаи синкретизм дюврц иля ялагяляндирир. А. Веселовскинин тядгигатында синкретизм йалныз мцхтялиф инжясянят сащялярини дейил, ейни заманда щям дя поезийа нювлярини ящатя едян эениш анламлы мяфщумдур. Алимин елми консепсийасына эюря, епос вя лирика гядим мярасим хорунун даьылмасы нятижясиндя мейдана эялмишдир. Гядим айинлярин тяркибиндян мащнынын тяжрид олунмасы ейни заманда поезийа нювляринин айрылмасы цчцн дя шяраит йарадырды: илк яввял мярасимдян епос, сонра ися лирика вя драм тюрямишдир. А.Веселовскинин фикринжя, епосун илкин формаларынын лирик-епик характер дашымасы ибтидаи синкретизмин нишанясидир: “Тядрижян пяракяндялик мцяййян низам иля явяз олунмушдур вя (...) епик схематизмин яламятляри, цчгурулушлу цнсцрляря мейли иля сечилян баллада цслубу мейдана эялмишдир” 3. Тябии ки, мцасир елми парадигма А. Веселовскинин консепсийасыны вя хцсусиля дя онун епосун тяшяккцлцня даир щиссясини нязярдян кечиряряк, онда мцяййян тясщищляр апармышдыр. Беляликля мялум олмушдур ки, “ лирика иля мцгайисядя епос мяншя етибариля даща аз дяряжядя айин синкретизми иля баьлыдыр. Авропа вя Асийа халгларынын классик епик абидяляри ясас етибариля шеирля йазылса да, епосун архаик нцмуняляриндя (мясялян, Гафгаз халгларынын дастанлары, Сибирдя йашайан тцрк-монгол халгларынын бащадырлыг поемалары, ирланд епосу вя с.) нясрин хцсуси чякиси даща чохдур. Чох вахт няср вя нязмин вящдятиндян йаранан гарышыг формалара да раст эялинир. (...) Гящряманлыг епосунун мащны формасы мяншя етибариля, чох эцман ки, ибтидаи мярасим-лирик мащны иля баьлы олса да, гядим заманлардан башлайараг фолклорун тящкийя ъанрлары няср вя йа ясас етибариля нясрдян ибарят олан гарышыг формалара маликдир. Гарыышыг формада нясрин вя нязмин (мащнынын) вящдяти, тябии ки, А. Веселовскинин тядгиг етдийи лирик-епик мащныдан фярглидир”4

        Чаьдаш елми парадигма контекстиндя апарылан арашдырмаларда щям дя сцбут олунмушдур ки, А. Веселовскинин елми консепсийасында айин вя мифин семантик вящдяти нязяря алынмамышдыр, щалбуки “ибтидаи мядяниййятдя синкретизмин ясасыны мящз миф тяшкил етмишдир”5. Зяннимизжя, бу мягам хцсуси юням дашыйыр, чцнки “гящряманлыг епосунун архаик формалары билаваситя ибтидаи мифолоъи тящкийянин янянялярини давам етдирмишдир”6 .

        Апардыьымыз арашдырма контекстиндя гейд етмялийик ки, А. Веселовскинин елми консепсийасынын бязи мцддяалары еркян епик формаларын, даща доьрусу, онларын рцшеймляринин гейри-хяттилик хцсусиййятляти щаггында тясяввцр йаратмаьа имкан верир. Беля ки, алимин “тядрижян пяракяндялийин мцяййян низам иля явяз олунмасы” барядя мцлащизяляри ибтидаи синкретизмдя хаосун йарадыжы, креатив ролуну ачыглайыр. Бюйцк ещтималла гейд етмяк олар ки, синкретик мярасимлярин микросявиййясиндя баш верян ани дяйишикликляр, флуктуасийалар нятижя етибариля мцяййян отурушмуш гялиблярин, гурулушларын мейдана эялмяси иля нятижялянмишдир. Гядим айинлярин ачыг, гейри-хятти мцщитиндя, диссипатив просеслярин фонунда мцяййян локаллашма просесляри дя жяряйан едирди ки, бу да айры-айры сянят нювляринин формалашмасына эятириб чыхармышдыр.

        Гящряманлыг епосунун тяшяккцл вя еркян инкишаф мярщяляляриня даир проблемляр комплекси В. Ъирмунскинин ясярляриндя дя юз ориъинал тяфсирини тапмышдыр. Мялум олдуьу кими, мцгайисяли-типолоъи метода ясасланан тядгигатчынын ясярляринин яксяриййяти епосун тарихи морфолоэийасына щяср олунмушдур. Гящряманлыг епосунун имманент хцсусиййяти кими “тарихилик” принсипини гейд едян В. Ъирмунски айры-айры епик абидялярин бичимлянмясиня мцяййян тарихи щадисялярин тясирини эюстярмяйя наил олмушдур. Ейни заманда алим епосун эенезисиндя мифолоъи гайнаглара ясасланан “бащадырлыг наьылы”нын да ролуну гейд етмишдир. Дцшцнцрцк ки, В. Ъирмунскинин бу елми гянаятляри илк нювбядя епик сянятин ятраф мцщитля даим мцбадиля вязиййятиндя олан ачыг систем кими тясяввцр олунмасына имкан йарадыр. Бцтцн гейри-хятти системлярдя олдуьу кими, еркян дюврцн епик йарадыжылыьы да ону ящатя едян диэяр сащялярля мцтямади мцбадиля апаран вя бу просесляри тянзимляйян гайнаглара вя ахарлара малик олан мцряккяб гурулуш олмушдур. В. Ъирмунскинин епосун тарихи морфолоэийасына даир ясярляриндя епик абидяляр щям яски заманларын чешидли мифолоъи эюрцшлярини, щям дя мцхтялиф тарихи олайлары юз бядии системляриндя якс етдирмиш ачыг гурулушлар кими тясвир едилмишдир.


1. Князева Е., Курдюмов С. Основания синергетики. М, 2005, с. 43.

2. Хакен Г. Принципы функционирования мозга. М, 2001.

3. Веселовский А. Историческая поэтика. Л, 1940, с. 264.

4. История всемирной литературы, т. 1, М, 1987, с. 28.

5. Мелетинский Е. Введение в историческую поэтику эпоса и романа. М, 1986, с. 6.

6. Мелетинский Е.
Gюst. яsяri, с. 7.


Тящлил етдийимиз мювзу контекстиндя В. Ъирмунскинин тцрк гящряманлыг епосунун тяшяккцл дюврцня даир мцлащизяляри хцсуси мараг кясб едир. Тядгигатчынын ижтимаи инкишафын еркян мярщяляляриндя шаман вя рявайят ифачысынын функсийаларынын цст-цстя дцшмяси, онларын мцряккяб просесляр нятижясиндя тядрижян дифференсасийа олунмасы, епик тяфяккцрцн гядим айинлярдян пярвяриш тапмасы вя эениш тарихи материаллара ясасланан буна бянзяр диэяр мцлащизяляри епосун гейри-хятти инкишафында фазаларарасы кечидляр щаггында мцяййян тясяввцр йаратмаьа имкан верир.

        “Тарихилик” принсипини епосун ясас яламяти щесаб едян В. Ъирмунскидян фяргли олараг В. Пропп епик абидялярин репрезентатив хцсусиййятляри сырасында илк нювбядя онун мащны формасында олмасыны вя гящряманлыг сяжиййясини гейд едир. Гящряманлыг епосунун тяшяккцл проблемлярини ишыгландыран В. Пропп илк яввял онун ясас гайнаьы кими шаман янянялярини, сонра ися мцбаризя мювзуларыны якс етдирян мифляри эюстярмишдир.

        Бюйцк Британийада Кембриж мяктябинин нцмайяндяляри тяряфиндян иряли сцрцлмцш вя тезликля эениш интишар тапмыш “айин нязяриййяси”нин мцддяаларына эюря, епик ъанрларын кюкляри билаваситя мярасимлярля баьлыдыр. “Айин нязяриййяси” иля паралел олараг Бюйцк Британийада тарихи поетикайа даир тядгигатлар (Жщадwижк К. М., Жщадwижк М. К., Боwра Ж. М., Щатто А.) да мейдана эялмишдир. Апардыьымыз арашдырма контекстиндя хцсусиля гейд етмяк лазымдыр ки, бу мяктябин нцмайяндяляринин тядгигатларында еркян епик йарадыжылыьында мцяййян модусларын (аьы, мядщиййя вя с.) формалашмасына даир мараглы мцлащизяляр сюйлянилмишдир. Мясялян, К. Жщадwижк вя М. Жщадwижк “Ядябиййатын тяшяккцлц” китабында мцхтялиф функсийалар (нясищят, мядщиййя, яйлянжя вя с.) дашыйан ясярляр арасында диахроник ялагяляри излямишляр. Гящряманлыг епосунун инкишаф тарихиня щяср олунмуш тядгигат ясяриндя академик Боwра Ж. епик тяфяккцрцн тяшяккцлцнц щям ибтидаи шаманизм, щям дя аьы вя мядщиййя ъанрлары иля баьлайыр. Синерэетик нюгтейи-нязярдян гящряманлыг епосунун тяшяккцл дюврцндя формалашан мцяййян модуслары аттрактор - гурулушларла мцгайися етмяк олар. Епик ифачылыьын еркян дюврцндя гейри-хятти принсип цзря инкишаф едян системдя бядии тяхяййцлцн тядрижян гялибя дцшян гурулушлара - аттракторлара тяряф инкишаф етдийини ещтимал етмяк олар. Бу бахымдан дцнйа епосшцнаслыьында епик йарадыжылыьын илкин мярщяляляриндя модусларын формалашмасына даир мцлащизяляр бюйцк мараг кясб едир.

        Гящряманлыг епосунун тяшяккцл вя еркян инкишаф мярщялялярини диахроник нюгтейи-нязярдан бярпа едян тядгигатчылар арасында Й. Мелетинскинин хцсуси хидмятляри вардыр. Сюз сянятинин епик нювцнцн мяншяйини ибтидаи ритуал-мифолоъи комплексля баьлайан алим ейни заманда онун мярасимлярдян кянарда да инкишаф етдийини гейд едирди. Беля ки, ясатирлярдя (мифлярдя) ятраф мцщит, хаос вя космос, дцнйанын гурулушу, илк яждадлар вя с. щаггында тясяввцрляр тящкийя шяклиндя ифадя олунурду. Сяжиййявидир ки, илк яждадлар, демиурглар щаггында мифолоъи силсиляляря йарыяфсаняви, йарыэерчяк биографик мялуматлар, трикстерлярин мажяралары щаггында сцъет хятляри дя дахил иди. Й. Мелетинскинин эялдийи гянаятя эюря, беля типли силсиляляри епосун ян гядим нювц щесаб етмяк олар7. Тядгигатчынын гядим мярасимлярдя мусигинин йериня йетирдийи юнямли семантик функсийалара даир мцлащизяляри бюйцк ящямиййятя маликдир. Мифолоъи символика иля зянэин олан айинлярдя щятта бир сюздян (тотем вя йа топонимдян) ибарят олан охумалар мцяййян сакрал мяна дашыйырды: “Сюзлярин вя сятирлярин тякрары садяжя ритмик-мелодик цнсцр дейил, о, илк нювбядя мифолоъи символиканын вя сюзцн сещрли гцввясинин тязащцрцдцр”. Мярасим контекстиндя ифа олунан бу охумалары епосун мусиги цнсцрц цчцн зямин йарадан ясас тарихи-эенетик амиллярдян бири щесаб етмяк олар.

        Гящряманлыг епосунун тяшяккцлц дюврцня даир елми ядябиййатын гыса ижмалындан айдын олдуьу кими, бу бядии феноменин еркян мярщялясинин инкишафыны гейри-хяттилик принсипиндян тяжрид олунмуш щалда тясвир етмяк гейри-мцмкцндцр. Сон елми арашдырмалардан айдын олдуьу кими, мядяниййятин ян дярин гатлары цчцн гейри-хяттилик дцшцнжя тярзи хасдыр. Тяфяккцрцн гядим, архаик формалары эюзлянилмядян мцасир елмин ян йени идейалары иля охшарлыг ашкар едир. Синерэетик феноменляри тядгиг едян алимляр чох вахт гядим мядяниййятлярин мифолоъи образларына мцражият едирляр: Космос вя Хаос, Ин вя Йан вя с.

        Гейд етмяк лазымдыр ки, тцрксойлу халгларын гядим айинляриндя, мифолоъи-ритуал фялсяфясиндя вя илк епик абидяляриндя гейри-хяттилик тяфяккцр тярзинин нишаняляри, ишартылары ачыг-айдын эюрцнмякдядир. Онларын системли шякилдя арашдырылмасы вя комплекс щалында тягдим едилмяси сянятшцнасларын ющдясиня дцшян актуал проблемлярдян биридир. Бизим ясас мягсядимиз ися еркян чаьларын тцрк епик тяфяккцрцндя юзцнцтяшкилетмя механизминин вя гейри-хяттилийин бязи тязащцр формаларыны ишыгландырмагдан ибарятдир. Тцрк гящряманлыг епосунун мусиги дилинин арашдырылмасы цчцн бу сон дяряжя юнямли бир мясялядир, чцнки синкретизмин бариз нцмуняси олан епик абидялярин юзцнцтяшкилетмя механизминин цмуми шифрясини ачмадан онларын мусиги гатыны тядгиг етмяк гейри-мцмкцндцр.

        Гядим тцрклярин инанж системи олан Тенгричиликдя (Танрычылыг вя йа “Эюй Танры” дини дя адландырылыр) синерэетиканын бир чох мцддяалары иля сясляшян мягамлар сезилмякдядир. Бу хцсусиля яски тцрклярин заман вя мякан категорийалары щаггында натурфялсяфи эюрцшлярини якс етдирян системдя юз яксини тапмышдыр. Цфги нюгтейи-нязярдян щеч бир мящдудиййятя мяруз галмайан заман вя мякан анлайышлары тцрк архетипик тядяккцрцнцн шагули гурулушунун ясасыны тяшкил едирди. Артыг хцсуси елми ядябиййатда дяфялярля гейд олундуьу кими, “шаманизмин фундаментал консепсийасыны тяшкил етмиш тенгричиликдя” (Ш. Бира) Дцнйа модели цч гатдан ибарят олан шагули схем шяклиндя тягдим олунурду. Макроскопик сявиййядя мещвяр (аьаж, даь, гцлля) образында тягдим едилян бу космолоъи консепсийанын ясасында щяр цч гат арасында рабитя йаратмаг идейасы дурурду. Бу ялагяни йаратмаг габилиййяти ися йалныз шамана мяхсус иди.

        Тцрк Тенгричилик системиндя каинатдакы 99 дцнйадан бири олан дцнйанын йухары, орта вя ашаьы гатлары арасында синерэетик нюгтейи-нязярдян коэерентлик мювжуддур. Гядим тцрк мифолоъи системинин тямял дашыны тяшкил едян йарадылыш дастанларында бу юзцнц айдын шякилдя бцрузя верир. Антропоэенез вя космоэенез мясялялярини ишыгландыран бу дастанларда дцнйанын цч гатында баш верян мцряккяб просесляр бир-бири иля ялагяляндириляряк санки ващид сцрятя табе олур. Йарадылыш дастанларында Дцнйанын моделинин айры-айры гатларында баш верян дяйишикликляр (флуктуасийалар) бцтцн системя юз тясирини эюстярир. Гейд едяк ки, “гурулушун мцряккяблийи коэерентлик анлайышы иля баьлыдыр. Коэерентлик дедикдя биз хаосун макроскопик сявиййядя тязащцрц олан диффуз вя диссипатив просесляр нятижясиндя айры-айры гурулушларын инкишаф сцрятляринин узлашдырылмасыны нязярдя тутуруг. Мцряккяб гурулушларын йаранмасы цчцн онларын тяркиб щиссяляринин тякамцл сцрятляринин уйьунлашдырылмасы ясас амилдир. Бу бирляшмя нятижясиндя гурулушлар ващид сцрят-мякан мцстявисиндя узлашараг ейни сцрятдя инкишаф етмяйя башлайырлар”8 .

        Гядим тцрклярин космолоъи консепсийасы онларын епик мядяниййятинин бцтцн тяркиб щиссяляриня, о жцмлядян халгын “сяс идеалыны” (Ф. Бозенин истилащыдыр) якс етдирян вя епик ясярлярин ифасында юнямли семантик функсийалар йериня йетирян чальы алятляриня дя эцжлц тясир эюстярмишдир. Алятляин гурулушу вя диапазону, динамик имканлары вя тембри мусиги мядяниййятинин мцяййян тарихи мярщяляляринин юзялликлярини тязащцр етдирян гиймятли мянбядир. Бу бахымдан тцрксойлу халгларын етник чальы алятляринин систем - етнофоник цсуллары контекстиндя юйрянилмяси тцрк халгларынын мифик - фялсяфи эюрцшляр системи, ментал юзялликляри вя бядии дяйярляриня даир бир чох мягамларын арашдырылмасы цчцн зямин йарада биляр.

        Мялум олдуьу кими, мцасир етноорганолоэийа халг ифачылыьында тятбиг едилян терминолоъи апарата хцсуси юням верир. Заман-заман бичимлянмиш бу истилащлар топлусуну нечя-нечя халг ифачылары няслинин нязяри эюрцшляринин цмумиляшдирилмяси вя систем щалына салынмасы кими гябул етмяк олар. Диэяр тяряфдян, шифащи яняняли мусигидя тяк-милляшмиш терминолоъи апаратын мювжудлуьу щямин сянят нювцнцн профессионал сяжиййя дашымасына да дялалят едя биляр.

        Тцрксойлу халгларын ян гядим сянят яняняляринин дашыйыжылары олан ашыгларын ифа етдийи саз алятинин бязи морфолоъи юзялликляринин семантик йозуму апардыьымыз арашдырма контекстиндя бюйцк мараг кясб едир. Алятин еркян инкишаф мярщяляляриндян бящс едян етномусигишцнас Я. Елдарованын фикринжя, “ещтимал олунан ян илкин сясгатарындан бири дюрд пиллянин (...) ардыжыллыьы цзяриндя гурулан сясгатарыдыр. Бу пиллялярдян биринжиси ачыг симин йцксяклийи иля (...) бир арайа дцшцр, галан цчц ися ашаьыдакы адлар алтында сазын цч пярдяси иля цст-цстя дцшцр: баш пярдя - ясас пярдя (пилля), орта пярдя - орта пилля, айаг пярдя - сон пярдя (пилля)” 9. Я. Елдарованын гянаятиня эюря, мювжуд терминолоэийадан истифадя етмякля сазын сясгатарынын тядрижян мцряккябляшмя просесини, йяни онун илкин минор тетрахорддан натамам хроматик сясгатарына эялиб чатмасыны излямяк мцмкцндцр. Синерэетик нюгтейи-нязярдян илкин сясгатарынын формалашмасынын фаза мяканыны сяжиййялян-диряркян, онун ЛС-реъимдя инкишаф етдийини гейд етмяк олар. Ещтимал етмяк олар ки, эюстярилян дюрд ясас пярдянин обертонларынын флуктуасийасы нятижясиндя диссипатив жяряйан сянэимиш вя локаллшма, тямяркцзляшмя просеси баш вермишдир.

        Бурада щашийя чыхараг гейд етмяк лазымдыр ки, гопуз-сазын инкишаф просесинин ясас мярщяляляринин дягиг хронолоъи сядлярини тяйин етмяк чятин олса да, ашыг Ялясэярин (1821 - 1926) йарадыжылыьына истинадян артыг ХЫХ ясрдя сазын 9 пярдяси олмасы щаггында фикир йцрцтмяк мцмкцндцр. Беля ки, дюврцнцн танынан саз-сюз устасы олан Эцллц Булаглы ашыг Нясибин баьламасына жаваб олараг ашыг Ялясэяр гейд едир:

        Доггузу щяр дилдя едир сющбяти, Он бармагды бурахмаз гяти. Доггуз габырьасы, доггуз пярдяси, Диндиряндя хош авазды габагда.

        Дцшцнцрцк ки, ашыг Ялясэярин шеириндя тясбит едилян 9 рягями бир тяряфдян саз алятинин морфолоъи юзялликлярини якс етдирирся, диэяр тяряфдян о, тцрк халгларынын архаик мифик эюрцшляр системиндя сакрал мащиййятя малик олан бир сайын нишанясидир. Сяжиййявидир ки, Эюй цзцня сяйащят едян шаман Дцнйа аьажынын (Йерин мещвяринин) 9 будаьына галхмалыдыр. Дцнйа мифолоэийасыны тядгиг едян М. Елиаде беля гянаятя эялмишдир ки, мистик мянасы олан 9 рягями “ 3 вур 3 кими олдуьундан о, даща гядим символик мяна дашыйыр”. Бу бахымдан сазын морфолоэийасында мцщцм йер тутан щямин рягями мцяййян космогоник эюрцшляри якс етдирян мифолоэема кими дя гябул етмяк мцмкцндцр.

        Фикримизжя, бязи саз пярдяляринин адларынын етимолоэийасы да билаваситя яски тцрк тяфяккцр тярзи иля баьлыдыр. Бу бахымдан сазын сясгатарында баш, орта вя айаг адлы пярдялярин мювжудлуьу кифайят гядяр сяжиййяви фактдыр. Мялум олдуьу кими, етноорганолоэийада бяргярар олмуш фикря эюря, халг чальы алятляри иля баьлы олан терминолоэийада зоо вя антропоморфик сюзлярин мювжудлуьу мцяййян мянада онларын еркян мяншяйиня дялалят едир. Бундан ялавя гейд едяк ки, сазын сясгатарынын ачыг шякилдя ики гцтбя (баш - айаг) айрылмасы илкин тцрк мифолоъи - фялсяфи эюрцшляр системиндя юнямли йер тутан дуал тяшкилетмя консепсийасынын тязащцрцдир. Мараглыдыр ки, кянар реэистрлярин гаршы-гаршыйа гойулараг “баш” вя “айаг” адландырылмасы диэяр тцрксойлу халгларын да яняняви инструментал мусигиси цчцн сяжиййяви бир щалдыр. Мясялян, газах домбра ифачылыьы иля баьлы олан терминолоъи аппаратда кянар реэистрляри тяйин едян “баш” вя “айаг” истилащлары мювжуддур. Етномусигишцнас А. Чекановсканын фикринжя, щямин терминлярдя кцй ифачыларынын фяза щаггында тясяввцрляри юз яксини тапмышдыр, лакин “онлар санки алт-цст едилмишдир, чцнки “баш” дейилян щисся ян ашаьы реэистрдя, “айаг” щисся ися ян йухары реэистрдя сяслянир (...). Бу жцр вахт-мякан консепсийасы газахларын дцнйа гурулушу щаггында тясяввцрляри иля баьлыдыр”10. Диэяр тяряфдян, гейд етмяк лазымдыр ки, щям Азярбайжан сазы, щям дя Газахыстан домбрасынын терминолоъи системиндя “айаг” вя “баш” истилащлары иля йанашы “орта” анлайышын да тятбиги, чох эцман ки, шаманизмя хас олан мякан консепсийасы иля баьлыдыр. Йухарыда гейд етдийимиз кими, тцрксой халгларынын епик йарадыжылыьынын гайнагларындан бири олан шаман мифолоъи-фялсяфи системиня эюря, каинат мцхтялиф башланьыжларын тязащцрц олан цч (баш - орта - айаг) гат цзяриндя гурулмушдур. Бу бахымдан мяншя етибариля гам - шаман айинляри иля баьлы олан гопуз - саз алятинин дцзцмцндя дя цч сявиййянин мювжудлуьу тясадцфи щал кими гябул олунмамалыдыр. Эцман етмяк олар ки, гопуз Танрычылыг моделинин цч гаты арасында рабитя йарадан Дцнйа аьажынын рямзи олмушдур. Гейд етмяк лазымдыр ки, шаман символикасында бюйцк юнямя малик олан Дцнйа аьажы синерэетик идейаларын тязащцрц бахымындан да мараг кясб едир. Шаманизмин тядгигатчысы М. Елиаденин11 гейд етдийи кими, Дцнйа аьажынын символикасы юзцндя бир нечя сакрал идейаны ещтива едир. Бир тяряфдян о, даим йениляшян каинаты, космик щяйатын тцкянмяз мянбяйини, сакрал субстансийанын мяркязини тяжяссцм едирся, диэяр тяряфдян Дцнйа аьажы Эюйцн, планетар гатларын иникасыдыр. Дцнйа аьажынын модели яслиндя мцхтялиф инкишаф йолларыны нязярдя тутан юзцнцтяшкил принсипи ясасында гурулан системин ян гядим нцмуняляриндян биридир. Бу моделдя “мякан яксликляри (йухары - ашаьы, Эюй - Йералты дцнйа) бирляшир. Ейни заманда бу моделдя заман зиддийятляри дя арадан эютцрцлцр: эечмиш, бу эцн вя эяляжяк синхрон шякилдя тягдим едилир”12. Бу контекстдя гопуз алятинин йериня йетирдийи тарихи-семантик функсийалар юзцнц даща габарыг шякилдя бцрузя верир.

        Гядим тцрк йарадылыш дастанларында юзцнц бирузя верян синерэетик идейалардан бири дя дюврляр цзря ижра олунан сябябиййятдир. Дастанларда тясвир олунан мифолоъи заман мцяййян дюврцлцк принсипиня табе олурду ки, бу да гядим тцрклярин щяйат ритми иля баьлы иди. Тенгричилик системиндя заманын ахыны дцнйанын башланьыжынын вя сонунун, тябиятин юлмяси вя дирилмясинин бир-бирини сонсузлуьа гядяр явяз етмяси демякдир. Бу бахымдан дюврцлцк принсипи щям заманын ахынына, щям дя цмумиййятля дцнйанын гурулушуна мцяййян мянада тяшкилолунма хцсусиййятляри эятирян бир амил кими чыхыш едирди. Сяжиййявидир ки, мифолоъи заман даща чох епик ясярлярин тящкийяси заманы юзцнц бцрузя верирди. Епосун ижра олунмасы щям ифачыны, щям дя динляйижиляри емпирик заман вя мякандан гопарараг онлары сакрал заман мцстявисиня дахил едирди. Бу бахымдан епик шеирин метрик хцсусиййятляри вя тящкийянин темпоритми мцяййян мянада мифолоъи заманын атрибутлары кими чыхыш едирди.

        Гядим тцрк епосларынын ифасы мягамында мифолоъи заман йалныз бу аны, бу эцнц йох, ейни вахтда кечмиш вя эяляжяк щаггында да юнямли билэиляри ещтива едян мцряккяб анлайыш иди. Йарадылыш дастанларынын ифачылыг просесинин бу юзяллийини мцасир синерэетик парадигманын заман категорийасы иля баьлы бязи мцддяалары иля мцгайися етмяк олар. Беля ки, сон дюврцн елми арашдырмаларынын нятижяляриня эюря, гейри-хятти дцнйанын бязи метастабил аттракторларынын структуру васитясиля кечмиш вя эяляжяйин инкишафы щаггында мцяййян информасийа ялдя етмяк мцмкцндцр.

        Йухарыда гейд етдийимиз кими, айин вя мифин семантик вящдяти контекстиндя тяшяккцл тапан еркян епик нцмунялярин морфолоэийасы билаваситя синкретизм поетикасынын тясири алтында формалышмышдыр. Гядим тцрклярин космолоъи консепсийасы, онларын мифолоъи-ритуал натурфялсяфяси, тябии ки, епик абидялярин бядии системинин бцтцн компонентляриня тясир эюстярмишдир. Гящряманлыг епосунун тяшяккцл дюврцнцн синерэетика елминин методолоъи принсипляри нюгтейи-нязяриндян юйрянил-мяси епик ифачылыьы идрак просесинин тязащцрц кими тясвир етмяйя имкан йарадыр. Еркян бядии тяфяккцрцн галыглары бу эцн дя епик ясярлярин дярин семантик гатларында юз тясир эцчцнц, креатив енеръисини вя информатив йцкцнц сахламагдадыр.


7. Мелетинский Е. Gюst. яsяri, с.286

8. Князева Е., Курдюмов С. Gюst. яsяri, с.104.

9. Елдарова Я. Азярбайжан ашыг сяняти. Б., с. 70.

10. Чекановска А. Традиции музыкальной культуры Среднего и Ближнего Востока в исследованиях сюитного цикла // Традиции музыкальных культур народов Ближнего, Среднего Востока и современность (Сборник материалов Второго Международного музыковедческого симпозиума, Самарканд, 7 – 12 октября 1983 г.), М, 1987, с. 80

11. Элиаде М. Шаманизм: архаические техники экстаза. Киев, 2000.

12. Князева Е., Курдюмов С. Gюst. яsяri, с.104.









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70