ГАРА ГАРАЙЕВИН ДЮВРЦН ИНТЕРЙЕРИНДЯ ПОРТРЕТИ
Зцмрцд ДАДАШЗАДЯ
 

Еля инсанлар вар ки, онларын щяйат йолу, йарадыжылыьы, шяхсиййяти щяр заман бир магнит кими алимлярин, ъурналистлярин нязярини юзцня чякир. Азярбайжан тарихиндя беля бир инсан - даим диггят мяркязиндя галан, севилян, ещтирамла йад едилян, йарадыжылыьы дюня-дюня ян мцхтялиф ракурслардан тядгиг олунан Гара Гарайевдир. Ялбяття, бу мараг онун сянят тарихимиздя тутдуьу уникал мювге иля изащ олуна биляр. Азярбайжанда бястякарлыг мяктябинин тяшяккцлцндя, йени Азярбайжан мусигисинин инкишафында, дцнйа мигйасында танынмасында Гарайевин мисилсиз хидмятлярини хатырлатмаьа, мянжя, ещтийаж йохдур. Лакин Гарайев щям дя о надир кяслярдяндир ки, йарадыжылыг наилиййятляри иля йанашы, ямялляри иля дя сянятдя, бизим щяйатымызда из гойуб эетмишдир, йяни о щям бюйцк сяняткар, щям дя бюйцк шяхсиййят, ясил интеллектуал олмушдур. Вахтиля йазычы И.Гасымовун досту щаггында сюйлядийи йада дцшцр: “... нядян данышырса-данышсын, еля тясяввцр йаранырды ки, бцтцн сивилизасийа Гарайевин овжундадыр. Юзц дя елементар енсиклопедик мялуматлар сявиййясиндя дейил, дяриндян мянимсянилмиш тярздя. Он щалдан доггузунда щейранедижи ориъинал йозумда. Бястякарын бейниндя санки информасийа шцаларыны тамамиля гейри-ади шякилдя емал едиб истещсала бурахан бир гурьу йерляшдирилмишдир”(1). Ялбяття, беля мигйаслы шяхсиййятлярин тяржцмейи-щалында икинжи дяряжяли щеч ня ола билмяз.

        Бу йахынларда ярсяйя эялян мараглы бир китаб - “Гара Гарайев: щяйат вя йарадыжылыьы Азярбайжан Мусиги Мядяниййяти Дювлят музейинин материалларында” (Бакы, Шярг-Гярб, 2011) ХХ яср мусиги сянятинин ян парлаг сималарындан биринин чохжящятли фяалиййятиня эур ишыг сачыр, онун портретиня - мцряккяб вя зиддиййятли дюврцн олайлары фонунда -мцщцм ялавяляр едир. Яввялжядян гейд едяк ки, китабын няшри давамлы мцддят ярзиндя мядяни ирсимизин мцщафизяси, тядгиги вя тяблиьи иля баьлы бир сыра мигйаслы лайищяйя имза атан Щейдяр Ялийев Фондунун дястяйи сайясиндя мцмкцн олмушдур. Няшрин мящз Фондун президенти Мещрибан ханым Ялийеванын охужулара мцражияти иля ачылмасы да сяжиййяви олуб, бир нюв Гарайев ирсинин Азярбайжан цчцн ня гядяр юнямли олдуьуну бир даща вурьулайыр. Азярбайжан Мядяниййят вя Туризм Назирлийинин мадди дястяйи иля чап олунан бу санбаллы китабын реаллашдырылмасы ися Мусиги Мядяниййяти Музейинин ющдясиня дцшмцшдцр. Юз юн сюзцндя Музейин директору, лайищянин бядии рящбяри вя елми редактору Алла Байрамова мараглы рягямляри диггятя чатдырыр. Бялли олур ки, китабда якс олунан сянядляр музейин 40 илдян артыг мцддятдя апардыьы мягсядйюнлц топлама ишинин нятижясидир. Сянядлярин цмуми сайы ися ня аз, ня чох 700-я (!) йахынлашыр. Юзц дя бу, Гарайев архивинин анжаг бир щиссясидир, чцнки онун юзяйи бястякарын сон илляр мяскунлашдыьы Москва шящяриндя, Русийа Дювлят Ядябиййат вя Инжясянят Архивиндя сахланылыр. Бурадажа материалларын ящямиййятли щиссясини музейя тягдим едян Фяряж Гарайев вя няшрин мяслящятчиси гисминдя чыхыш едян Зцлейха Баьырова-Гарайева да хатырланмалыдырлар.

        Йарадыжы коллектив (тяртибчи А.Фйодорова) чох бюйцк зящмят, сяй, язмкарлыг, зярэяр дягиглийи тяляб едян иш эерчякляшдирмишди. Чешидли сянядляри саф-чцрцк етмяк, хронолоъи гайдада дцзмяк, щяр бирини имзаламаг, шярщ етмяк (тякжя аярбайжанжа йох, охужу аудиторийасыны эенишляндирмяк мягсядиля инэилисжя дя) асан дейил. Фактики, бу каталог енсиклопедийа типли няшрдир: садяжя олараг ясас информасийа мянбяйи мцхтялиф фотолар, афишалар, эязет мягаляляри, нот ялйазмаларынын фрагментляри, консерт програмлары, мяктублардыр.

        Каталог илк яввял юз щяжми вя ещтива етдийи материалларын чохлуьу, мцхтялифлийи вя ящямиййятлилийи иля щейрятя эятирир. Юзц дя материалларын бюйцк бир щиссяси илк дяфя дярж олунур ки, бу да китаба елми дяйяр ашылайыр, охужу мараьынын биря он артмасына сябяб олур. Китабы арамла, сябирля вяряглядикжя ютян ясрин щяйяжанландырыжы мусиги мянзяряси эюз юнцндя жанланыр. Гарайев еля бир инсандыр ки, доьрудан да, онун йарадыжылыг йолу тимсалында сянят тарихимизин ян юнямли щадисялярини излямяк олар.

        Еля илк сящифяляр бизи ХХ ясрин 20-30 - жу илляринин атмосфериня гярг едир: бурада Гарайев яждадларынын, няслинин, илк мцяллимляринин няжиб сималары о дюврцн Бакысыны якс ердирян фотолар фонунда верилир. Носталъи щиссляр доьуран щямин кющня фотоларын, мясялян, Азярбайжан Дювлят Филармонийасынын (20-жи илляр), Бакы Мусиги Техникумунун (30-жу илляр) эюрцнтцляринин мцвафиг мягамларда “пейда” олмасыны мцяллифлярин уьурлу идейасы адландырардым.

        Гарайев китабханасында сахланылан айры-айры нотларын, китабларын цз габыгларынын, титул вярягляринин каталогда няшр олунмасы бястякарын сянят дцнйасынын, марагларынын зянэинлийини яйани нцмайиш етдирир. Бурада Р.Шедринин ашаьыдакы кялмясини ситат эятирмяк истярдим: “Гарайевин интеллектуал дцнйаэюрцшц, демяк олар ки, щцдудсуздур”. Мусиги тарихи вя нязяриййясиня даир бир сыра китаблардан (мцяллифляр сырасында С.Протопопов, Л.Мазел, И.Рыъкин, Щ.Литински, Д.Ъитомирски вя б.вар) В.Йастребтсевин Йургенсон няшриййатында 1908-жи илдя чап етдирдийи Н.А.Римски-Корсаковун щяйат вя йарадыжылыьы барядя китабы диггяти жялб едир вя гялбимиздя гейри-ади тялатцм доьурур: ахы бу китаб Римски - Корсаковун вяфат етдийи 1908-жи иля аиддир! Гарайев 10 ил сонра дцнйайа эялмишдир. Демяли, 1908-жи ил щеч дя о гядяр узаг тарих дейил, заман дахилян сыхлаша да биляр. Щям дя йада дцшцр ки, Г.Гарайев бу бюйцк рус бястякарына ещтирамла йанашмыш вя онун кифайят гядяр дяйярляндирилмядийиндян щейифсилянмишдир.

        Йери эялмишкян сюйлямялийям ки, бу мющтяшям фотоалбому нязярдян кечиртдикжя башга бир китаб - 1994-жц илдя Москванын “Композитор” няшриййатында ишыг цзц эюрмцш “Гара Гарайев: Шяхсиййяти. Сянят щаггында мцщакимяляри” китабы йада дцшцр. Хатырладым ки, щямин сон дяряжя мараглы ясярдя Гарайев ирсинин ян нцфузлу арашдырыжысы олан Л.Караэичева илк дяфя архив материаллары ясасында - бястякарын мяктубларындан, эцндялик йазыларындан, мягаля вя чыхышларындан, хатиря характерли йазылардан фрагментляри бир-бириня виртуозжасына жалайараг, тящкийяйя юз гянаятлярини дя йерли-йериндя гатараг, бу цнлц сянятчинин дцрцст, чящрайы бойалардан азад, бир гядяр зиддиййятли, амма сон нятижядя биэаняликдян узаг, няжиб, мяфтунедижи симасыны жанландырмаьа мцвяффяг олмуш, “бир нюв мядяниййят тарихи йаддашына Гарайевин бянзярсиз, щягиги образыны дахил етмиш, ону эяляжяк нясилляр цчцн горуйуб сахламышдыр”(2). Доьрусу, мараглы бир роман кими китабы бирняфяся охудугдан сонра гейри-ихтийари олараг сяняткарын образынын жазибяси алтына дцшдцм. Ряй вердийимиз каталог ися щямин китабын айры-айры мцддяаларыны санки яйаниляшдирир, визуаллашдырыр вя дяринляшдирир.

        Мяним цчцн, Азярбайжан мусигисини узун илляр тядгиг вя тядрис едян бир инсан олараг, каталогда ящямиййятсиз щеч ня йохдур. Ейни заманда бцтцн сянядлярин шярщинин имкан харижиндя олдуьуну айдын дярк едяряк диггяти бязи, нязяримжя, нисбятян даща мцщцм материаллара вя онларын доьурдуьу дцшцнжяляря йюнялтмяк истярдим.

        Илк яввял каталогун башлыжа мювзусуну - бялкя бяйан олунмайан, лакин гырмызы хятля бцтцн фототящкийя бойунжа кечян, юзцнц пясдян вя йа ужадан хатырладан - “сяняткар вя заман” мювзусуну бир гядяр арашдырмаг истярдим. Гурултайлар, пленумлар, мядяниййят эцнляри, декадалар - заманын нишаняляри... Щямин мядяниййят онэцнлцкляри бцтцн совет дюняминин гардашлыг барядя пафос долу, бир гядяр сахта шцарларыны йаддашымызда жанландырса да, етираф етмялийик: мящз щямин мющтяшям тядбирляр, ялялхцсус 1938-жи иля аид декада Азярбайжан мядяниййятинин реал мянзярясини эениш аудиторийа гаршысында сярэилямиш вя йени Азярбайжан мусигисинин наилиййятлярини бир нюв тясбит етмишдир. О заман корифейимиз - Ц.Щажыбяйлинин “Короьлу”су иля бир сырада йени нясил дя, мясялян, жями-жцмлятаны 20 йашы олан Гарайев юз “Цряк няьмяси” кантатасы иля тямсил олунмуш, сяслянян ясярляр мусигимизин инкишаф перспективляри щаггында никбин,юзцнц аз мцддят сонра там доьрулдан ряйляр ярсяйя эятирмишдир.

        Щямин 1938-жи иля аид кичик гязет мягаляси (“Молодой рабочий” гязетиндя дярж олунуб ) - бялкя дя бястякарын илк мятбу чыхышы юз эцмращ , пафослу тону иля диггяти жялб едир. “Мян бир сяняткар кими щямишя юз гцввялярими сянят жябщясиндя Ленин-Сталин ишиня, ейни заманда бюйцк вятянимин ювлады кими сярщядляримизин мцдафияси ишиня сярф етмяйя щазырам”. Щямин садялювщлцк ашыланмыш сятирляри охуйаркян биз “комсомолчу бястякар” Гара Гарайевин сямимилийиня шцбщя етмирик: о, эянждир, амма артыг таныныр, ясярляри мютябяр консерт мейданчаларындан сяслянир, цмидляр бол, инам мющкям, эяляжяк думансыз, айдын вя парлагдыр.

        Инди ися ирялиляйиб 1948-жи илдя гыса дайанажаг едяк. “Лейли вя Мяжнун” симфоник поемасына эюря икинжи дяряжяли Сталин мцкафатына лайиг эюрцлмцш Гарайеви онун фортепиано цзря мцяллими профессор Э.Шаройев “Бакински рабочи” гязетиндя атяшин тябрик едиб, партийа вя щюкумятин сяняткарлара аталыг гайьысы эюстярдийини вурьулайыб, ещмаллыжа чох сяжиййяви бир фикри охужулара тялгин едир: “Щамыйа бяллидир ки, бир сыра ясярляриндя Гара Гарайев халгдан узаг формалист тямайцллц мусигийя цз тутмушдур. Азярбайжан К(б)П МК -нын сон гярарларындан бириндя эянж бястякарын сящвляри щаглы олараг мцщакимя едилир. Ейни заманда Гарайев тимсалында Азярбайжанын йарадыжы адамлары ямин ола билярляр ки, халг цчцн файдалы, дяйярли олан ясярляр партийа, щюкумят тяряфиндян дястякляняжяк, сахтакар, халга йабанчы олан нцмуняляр ися гяти шякилдя мцщакимя едиляжяк вя кянарлашдырылажагдыр”. Бу сятирлярдя идеолоъи диктатын тцьйан етдийи дюврцн, конкрет олараг 1948-жи илин боьанаг атмосфери ачыг-ашкар дуйулур. “В.Мураделинин “Бюйцк достлуг” операсы щаггында” бяднам партийа гярарынын якс-сядасы Азярбайжана йетишян кими бир нечя бястякар, о жцмлядян йениликчи рущда йазылмыш ики симфонийа мцяллифи Гарайев формалистляр дцшярэясиня аид олунмушдур. Шаройевин щямин тябрик-мягаляси - мян бу йазыны бястякара “аталыг гайьысы” эюстярян партийа вя щюкумятин нювбяти жидди хябярдарлыьы вя “ дяйярли” тювсийяси кими гаврайырам - жямиййятин о заманкы дурумуну вя ящвалыны иникас етдирир.

       
Бир аз да ирялиляйиб 60-жы илляря баш вуруруг: сийаси атмосферин мцлайимляшмяси, ССРИ вя Гярб арасында дямир пярдянин ляьви, йени информасийа ахыны иля сяжиййялянян о дювр сянядляр вя фотоларда яксини тапыр. Гарайевин 1961-жи илин ийунунда Лос- Анжелес Бейнялхалг Мусиги фестивалына сяйащяти, фестивал эцнляриндя мусигичи кими сяждя етдийи Стравински иля яламятдар эюрцшц, бир сыра яжняби сяняткарла цнсиййятдя олмаг имканы (бястякарын китабханасыны зянэинляшдирян материалларын, мясялян, америкалы Ф.Ваксманын Симфонийеттасынын Гарайева цнванланан хатиря йазысы иля бяхш олунмасы бу цнсиййятин яйани тязащцрцдцр) тясирсиз ютцшмцр. Лос- Анжелес фестивалындан сонра “Мусигидя биз 50 ил эери галмышыг” гянаятиня эялян бястякар щям дя юзцндя гцввя тапараг йарадыжылыг ахтарышларынын сямтини кяскин сурятдя дяйишир: “Мусигидя мян юзцмц амансызжасына сындыра билдим”, - йазан Гарайев 60-жы иллярдя бцтцн совет мусигиси цчцн бюйцк ящямиййят кясб едян ики ясярини - Цчцнжц симфонийа вя Виолин консертини йарадыр. Албомда йер алмыш програмларын суряти, хцсусян дя Виолин консертинин илк ифасы иля баьлы програм адамда тялатцм доьурур. Мараглыдыр ки, щямин премйера пайтахт шящярлярдя йох, Горкидя (Ниъни Новгород) Л.Коган вя йерли оркестрин (дириъор И.Гусман) тяфсириндя, юзц дя щансы бир ясярлярин ящатясиндя - Бетщовен, Шуберт, Вагнерин симфоник опуслары иля бир жярэядя реаллашдырылмышдыр. Йада дцшцр ки, мящз Горкидя 1962-жи илдя М.Ростроповичин тяшяббцсц иля Ы Мцасир мусиги фестивалы кечирилмишдир. Сонралар да А.Шниткенин бир сыра ясярляринин илк ифасы мящз бу - мяхсуси мусиги яняняляриня малик шящярдя баш тутмушдур.

        Гарайевин щямин дюврдя ахтарышларыны якс етдирян иш дяфтярляри дя сон дяряжя мараглыдыр. Мян мцхтялиф додекафон серийалар щякк олунмуш клавир каьызларыны нязярдя тутурам. Караэичева юз китабында йазыр ки, Гарайеви Йени Вйана мяктябинин тапынтыларыны кор-кораня тятбиг етмяк перспективи ачмырды. О, “тякрар олумайан 12 тондан ибарят серийалары” Азярбйжан ладларынын сяс гатарлары иля бирляшдирмяк йолларыны ахтарырды. Бурда да Гарайев иряли бахырды, Анарын тябиринжя, “эяляжяйин сяфири” кими чыхыш едирди (3), дащийаня фящми иля бир сыра авангардчыларын идейаларыны габаглайырды. Бу бахымдан тцрк бястякары Илщан Усманбашын фикирляриня цз тутмаг мараглыдыр: “Сегментасийа йолу иля Асийа ладларынын тетрахорд серийаларыны истифадя едяряк сериализмин йени структуруну бяргярар етмяк мцмкцндцр. Кющня тонал консепсийа явязиндя биз сериал методун мязмунуну эенишляндирян мараглы лад чаларлары йарада билярик” (4). Анжаг щейифсилянмяк олар ки, аьыр хястялик вя юлцм Азярбайжан бястякарына бу идейалары щяйата кечирмяйя мажал вермяди. Хошбяхтликдян дащи сяняткарын ян истедадлы тялябяляри - онларын албомда йер алмыш “коллектив портрети” (фотомонтаъ) ися кифайят гядяр валещедижидир - Устадын йарадыжылыг вясиййятлярини щяйата кечиря билмишляр. Йери эялмишкян, албомун бир сыра материаллары Гарайеви педагог кими, чохсайлы тялябяляри иля бирэя тягдим едир.

        Гарайевин бязи аз ифа олунан, аз бялли олан, тамамланмамыш ясярляриндян фрагментлярин ишыг цзц эюрмяси дя тягдирялайигдир. Бялли олур ки, о,“Отелло” балетини йазмаг истяйирмиш, щятта бу ясяр цзяриндя ишя башламышдыр. Каталогда йер алан щямин балетин биринжи сящифясинин лап башында хырда хятля йазылмыш гейд - 3 пярдяли балет - бястякар ниййятинин жиддилийиня (демяли, Гарайев ясярин гурулушуну артыг юзц цчцн мцяййянляшдирибмиш) дялалят едир. Бурада щямчинин бястякарын жаз вя симфонк оркестр цчцн консертинин биринжи сящифяси илк дяфя чап олунуб. Караэичева беля бир ясярин идейасыны доьуран сябябляри ачыгласа да, юзцнцн бир мусигишцнас кими партитурадан бихябяр олдуьуну сюйляйир. Одур ки, албомда жаз консертинин илк сящифясинин йерляшдирилмяси мцтяхяссислярин диггятиндян йайынмамалыдыр. “Сяадят няьмяси” кантатасынын (сюзляри М. Ращиминдир), “Айна” операсынын, башга няшр олунмамыш ясярлярин ялйазмаларыны щяйяжанла нязярдян кечирирсян. Еркян, камилликдян узаг ясярлярдир, лакин бурада бястякарын эяляжяк ахтарышларынын рцшеймляри юзцнц эюстярир. Партитура вярягляриндя бязи йазылар да нязярдян гачмыр. Мясялян, “Айна” операсынын сон вярягиндя ашаьыдакы бир тарих гейд олунуб: 15 март, 1940-жы ил, эежя саат 12. Дцшцнцрям ки, Г.Гарайев юз щяммцяллифи Ж.Щажыйевля операны мящз мцяййян тарих цчцн битирмяйи гаршыйа мягсяд гойараг щямин мягсядя наил олмушлар. Эянж мцяллифлярин интизамы тягдирялайигдир!

        Цмумиййятля, Гарайевин ялйазмалары хцсусян бюйцк диггят тяляб едир. Мясялян, бястякарын Цч соло виолин вя камера оркестри цчцн эерчякляшдирилмямиш консертинин иш планыны якс етдирян ялйазмада онун естетик мювгейини ифадя едян беля бир гейд нязярими жялб етди: мювзуларын биринин тякрар сясляняркян характержя дяйишдийини гейд едян Гарайев онун нурлу, айдын, амма сентименталлыгдан кянар ифа олунмасынын важиблийини вурьулайыр. Бурада Гарайевин Щемингуей щаггында сюйлядийи фикирля бирбаша ялагя цзя чыхыр: “Онун (Щемингуейин - З.Д.) китаблары байаьылыг, алчаглыг, инсанлар цчцн тящгирамиз олан сентименталлыьын (курсив мянимдир - З.Д.) ашкарланмасы бахымындан идеал лакмус каьызыдыр...” (5). Бир дя: Гарайевин мусигисини динляйяркян адамда еля тясяввцр йараныр ки, бу мусиги анжаг вя анжаг илщам, азад тяхяййцлцн, щядсиз-щцдудсуз фантазийанын бящрясидир. Лакин ялйазмаларла танышлыг бястякарын йарадыжылыг лабораторийасына нязяр салыб, онун иш просесиндя ня гядяр дягиг олдуьуну, щяр шейи, ян хырда деталларажан, эютцр-гой етдийини, мцфяссял дцшцнцб дашындыьыны нцмайиш етдирир. Йеня дя Гарайевин кялмяси хатиримдя жанланыр: “ Фикир щямишя юн пландадыр : буну унутмаг олмаз”.

        Албомда Г.Гарайевин мусигили вя драматик театрла, кино иля ямякдашлыьыны якс етдирян материаллар даща эениш тямсил олунуб. Мясялян, вахтиля Сталин мцкафатына лайиг эюрцлмцш, Азярбайжан мусиги тарихиня даир бцтцн китабларда хатырланан, амма чох гыса заман ярзиндя репертуарда йер алан “Вятян” операсынын (щяммцяллиф Ж.Щажыйевдир) фотоэюрцнтцляри о яламятдар тамашанын бядии тяжяссцмцнц гисмян дя олса тясяввцр етмяк имканы верир. “Йедди эюзял”ин илк дяфя няшр олунан декорасийа (ряссам Давид Мотисс) вя эейим (ряссам Фйодор Гусак) ескизляринин фотоларыны да гейд едярдим. Ейни заманда “Йедди эюзял”ин илк гурулушунун програмында бир жящят дя диггятимдян йайынмады: сян демя, Айишя партийасыны нювбяляшяряк цч балерина - Г.Алмасзадя, Л.Вякилова вя Р.Ахундова - сюзцн щягиги мянасында цч улдуз! - ифа едибмиш. Доьрудан да, Азярбайжан сянятинин гызыл дюврцдцр о илляр....

        Гарайев тяхминян 20 тамашайа мусиги бястялямиш, танынмыш Азярбайжан вя рус реъиссорлары - Я.Исэяндяров, М.Мяммядов, М.Щашымов, Э.Товстоногов, Л.Вивйен, Й.Завадски, В.Комиссаръевски, Т. Казымов иля ишлямишдир. Щямин тамашалар лентя алынмамыш, репертуардан хариж олундугдан сонра- бу, театрда гачылмаздыр - тядрижян унудулмушдур. Китабда бязи юнямли тамашалардан, мясялян, Пушкин адына Ленинград Академик драм театрында реаллашдырылан Вишневскинин “Никбин фажия” (реъ. Э.Товстоногов), Булгаковун “Гачыш” (Л.Вивйен), Ленинград Бюйцк драм театрында сящняляшдирилян Шекспирин “ЫВ Щенрих”индян (реъ. Э.Товстоногов) фотолар йерляшдирилиб. Онлар гисмян дя олса, щямин театр щадисяляринин атмосферини дуймаьа кюмяк едир. Фотоларын няшри мцвафиг театрларын архиви иля сямяряли ямякдашлыг телляринин гурулмасы нятижясиндя мцмкцн олмушдур. Ясас гянаятим белядир: дцшцнцрям ки, йарадыжылыгда даим бюйцк, жидди мювзулар сораьында олан бястякар мящз драматик театрда Шекспир, де Вега, Булгаков, Мяммядгулузадя, Щикмят, бир сюзля жидди, дярин драматурэийа, бюйцк реъиссура иля гаршылаша, мусигили театрда баш тутмайан бязи ниййятлярини реаллашдыра билмишдир.

        Каталогда дярж олунан материаллар арасында бири цзяриндя хцсуси дайанмаг истярдим. Бу, 1975-жи илдя “Загафгазийа бащары” фестивалы яряфясиндя Гарайевин Москвадан Бакыйа, Бястякарлар Иттифагынын катиби Тофиг Гулийевя цнванладыьы мяктубдур. Щямин мяктуб Гарайеви бястякар вя шяхсиййят кими бялкя дя онларла башга сяняддян даща дольун сяжиййяляндирир. Йахын гоншуларын да иштирак етдийи щямин фестивалда Азярбайжаны ляйагятля тямсил етмяйин важиблийини вурьулайан Гарайев щямкарыны ясяр сечиминдя принсипиал олмаьа, йалныз вя йалныз йцксяк сянят мейарларыны рящбяр тутмаьа сясляйир. Бястякарлар Иттифагында фестивал яряфясиндя щюкм сцрян аъиотаъ шяраитини йахшы тясяввцр етдийини сюйляйиб йумор щисси иля бязи юзцндян мцштябещ бястякарлары Канада хоккейинин профессионаллары иля мцгайися етдикдян сонра: “Лакин ортайа халгымызын шяряфи мясяляси гойулмушдур”, -дейян бястякар, бу фестивала тякжя достларын йох, дцшмянлярин дя бюйцк диггят йетиряжяйини вурьулайыр. Зяиф ясярлярин програмдан хариж олунмасы, эянжлярин жялб едилмяси, гала-консертдя вя мащны консертиндя ясил байрам ящвали-рущиййясинин йарадылмасыны юнямли щесаб едян бястякар, камера консертиндя А.Рзайев, М.Мирзяйев, щабеля эянжляр - Ф.Ялизадя, А.Язимов, С. Ибращимова (юзц дя бу бястякарын романсларыны о заман сянятдя илк аддымлар атан Ф.Гасымованын ифасында!), А. Жяфярованын ясярляринин дахил едилмясини мяслящят билир. Бундан ялавя, йахшы сазанда дястясинин, щабеля “Гайа” квартеринин фестивалда иштиракыны мяслящят эюрцр. Сяжиййявидир ки, Гарайев няинки академик мусигинин, щабеля естрада сянятимизин дя лайигинжя тямсил олунмасы барядя дцшцнцр: йяни онун цчцн сянятдя икинжи дяряжяли ъанр йохдур. Сонда даща бир сяжиййяви штрих: “Яэяр програмда эянжляр цчцн йер вя вахт тяляб олунарса, мян юз Виолин консертимин ифасындан - онларын хейриня - имтина етмяйя щазырам”. Бу сон дяряжя ибрятамиз мяктубун мязмунуну мцфяссял ачыгламаг ляззятиндян имтина етмяйяряк сюйлямялийям: бурада Гарайевин цмдя кейфиййятляри, щяр шейя йцксяк пешякарлыг бахымындан йанашмасы, эянж нясля гайьыкеш мцнасибяти, алижянаблыьы, тявазюкарлыьы вя илк яввял сахта пафосдан узаг щягиги вятянпярвярлийи юзцнц бариз эюстярир. Мяктубу охуйуб юз-юзцмя суал верирям: бяс биз, бу эцнцн Азярбайжан мусигичиляри, Устадын вясиййятляриня щямишями риайят едирик? Дейя билярикми ки, эцндялик йарадыжы, педагоъи фяалиййятимиздя, сянят мясяляляриндя принсипиал вя тялябкарыг? Яфсуслар олсун ки, бу суаллары бир чох щалда мцсбят жавабландырмаг игтидарында олмайажайыг вя бу сябябдян дя А.Ямращова демишкян (Ф.Гарайевин атасы, мцяллими, достуна щяср етдийи “Тристесса” симфонийасынын кодасы иля ялагядар), кими итирдийимизи, кимин дярслярини унутдуьумузу бир даща анлайыб, сарсынтыйа мяруз галажаьыг...

        Гарайев кими нящянэ бир шяхсиййятин щяйат йолунда бюйцк, эюркямли, щям дя аз танынан, бу эцн демяк олар ки хатырланмайан сянят адамлары, ифачыларла давамлы ямякдашлыг, эюрцш вя ютяри тямаслар олмушдур. Йахшыдыр ки, китабда онларын бир чоху, бюйцк-кичиклийиндян асылы олмайараг йад едилир, фотолары дярж олунур: мясялян, Гарайевин щямишя миннятдарлыгла хатырладыьы мцяллими В.Козлов, достлуг етдийи эюркямли театр хадими, реъиссор, актйор И.Щидайятзадя ( операларынын, илк балетинин илибретто мцяллифляриндян бири, “Вятян”ин гурулушчу реъиссору; “Йедди эюзял” балетини йазмаг идейасы мящз она мяхсусдур), Москва консерваторийасында бащям охудуьу Й.Макаров, Р.Бунин вя йа онун романсларынын илк ифачысы вокалчы Н.Валатси - сийащыны давам етдирмяк олар. Бир сюзля, щеч кяс унудулмайыб. Китабын сонундакы ад эюстярижиси бюлмяси дя юз санбалы вя информативлийи, сялигяли ижрасы иля фярглянир.

        Китабда Гарайевин бир гядяр рясми характер дашыйан, лакин яксяр щалларда бядии мязиййятляри иля сечилян онларла фотопортрети дя дярж олунуб: щямин фотолардан ян йахшыларында Устадын тякрарсыз образы, интеллекти, дярин ич дцнйасы якс олунуб. Бурада “вултус ест индех аними” - “инсанын симасы онун гялбинин айнасыдыр” кяламы йада дцшцр. “Бу щягигятин сясидир” (1968, реъ. О.Миргасымов) сянядли филминдя бястякарын тявазюкарлыьыны, щягиги зийалылыьыны якс етдирян беля бир епизод вар: Гарайев юз фотоларыны филмин мцяллифляри иля бащям, чох тялясик нязярдян кечириб, онларын бязи щалларда гейри-тябии характер дашыдыьындан санки бир гядяр хяжалят дя чякир. Лакин албомда мараглы карандаш рясмляри вя фотопортретляр дя вар: юзц дя хронолоъи гайдада йерляшдирилян щямин фотоларын бязи щалларда сяняткарын биографийасындакы фактларла ялагяляндирилмяси диггятимдям йайынмады. Беля ки, Гарайевин анасы - Сона ханымын вяфаты мцнасибятиля билдирилян башсаьлыглары (“Вышка” гязетиндян кясикляр) иля йанашы дярж олунан портретдя Гарайевин дцшцнжяляр долу симасындакы аьры, дящшятли эярэинлик ифадяси сарсыдыжыдыр. Ону да дейим ки, албомда йер алан сянядлярдя бязи гейдляр вя йазылар бир гядяр мцяммалы галыр. Мясялян, Э.Хубовун автографла Гарайевя бяхш етдийи “А.Серовун щяйаты” китабында латынжа беля бир йазы вар: аудиатур ет алтера парс - якс тяряфи дя динлямяк эярякдир. Эюрясян, бу ифадяни йазаркян, Хубов няйи нязярдя тутурду? Партитураларда раст эялинян “евдян чыхармамаг” дяркянары ися Гарайевин тяшяххцсц вя сяртлийи иля йох, эюрцнцр, Биринжи симли квартетинин ялйазмасынын итирилмяси иля баьлыдыр...

        Чох заман мцхтялиф эюркямли алимляр, сяняткарлар щаггында китабларда, верилишлярдя “щяйатда олмайанлар щаггында йа йахшы даныш, йа щеч ня данышма” принсипиня цстцнлцк верилир, ясасян, онларын тясвириндя чящрайы бойалардан истифадя олунур. Сон нятижядя щамы - шяхсиййятинин мигйасындан асылы олмайараг, ейни мцсбят кейфиййятлярля “тялтиф” едилир. Албомда Гарайевин имзасы иля чап олунан хащиш характерли мяктублар, ряйляр, мясялян, эянж Р.Шедринин мцасир тямайцлляр мяжрасында бястялядийи, йениликчи рущу иля сечилян Симфонийасыны дястякляйян йазы, йяни конкрет сянядляр бюйцк сяняткары щяр шейдян йахшы сяжиййяляндирир, онун эюзял мяняви кейфиййятлярини сярэиляйир: ажтис тестантибус - бурада шащид йалныз вя йалныз сянядлярдир. Хцсусян дя Чинэиз Щажыбяйовун хястялийи иля ялагядар Гарайевин наращатчылыьыны ифадя едян мяктуб адамы дуйьуландырыр. Мараглыдыр ки, мяктубун сонунда Гарайев достуну рущландырмаг мягсядиля Бетщовенин ЫХ симфонийасындан мяшщур “Севинжя доьру” одасынын мювзусуну гялямя алыб.

        Йахшыдыр ки, китабда Гарайев йарадыжылыьыны тядгиг едян алимляр дя (Караэичева иля йанашы, Абезгауз, Абасова, Сяфярова, Мещдийева, Фярщадова...) унудулмайыб. Дцшцнцрям ки, Ц.Щажыбяйли адына БМА-нын профессор вя мцяллим щейятинин Гарайева итщаф етдийи очеркляр топлусуну да (Бакы, Чинар-Чап, 2003) - диэяр китабларын цз габыглары сырасында - албомда йерляшдирмяк оларды. Даща бир кичиижик гейд: Гарайевин анжаг бязи мяктублары Азярбайжан вя инэилис дилляриня тяржцмя олунуб. Бу, эюрцнцр, китабын онсуз да щяжмжя бюйцк олмасы иля ялагядардыр.

        Бурада мян бир даща башда А.Байрамова олмагла бцтцн йарадыжы коллективя сяриштяли, вижданлы, Гарайев шяхсиня севэи ашыланмыш ишя эюря тяшяккцр билдирмяк истярдим. Хронолоъи гайдада дцзянлянян сянядляр Гарайев кими нящянэ бир шяхсин тимсалында дюврцн рянэарянэ мянзярясини - бурада бязян тцнд чаларлар нязяря чарпса да, ялван парлаг, ишыглы рянэляр дя вар - дольун вя инандырыжы тягдим едир.

        Дцшцнцрям ки, бу санбаллы китаб ХХ яср Азярбайжан мядяниййятини тядгиг едянляр цчцн явязсиз вясаитдир. Эяляжякдя, Москвада Ядябиййат вя Инжясянят архивиндя сахланылан сянядлярин дя бах беляжя чап олунмасыны арзу едярдик.

        Сонда китабын епиграфына дюнмяк истярдим. Бу, ялбяття, парлаг йазар истедадына малик мцтяфяккир бястякар Гарайевдян ситатдыр: “Яэяр инсанларын щяйаты онларын эюрдцйц ишляря уйьун узансайды - инсанларын хошбяхтлийи наминя, щяйатын йахшылашмасы наминя, тяряггинин хейриня, йахшылыьын хейриня, - бу, ядалятли иш оларды”. Гарайевин мющтяшям щяйат салнамяси иля танышлыьымы битириб, сон сящифяни чевиряндян сонра щямин епиграфа гайыдыб дцшцнцрям: гялби йарадыжылыгла чаьлайан бу инсан - юлцм аман версяйди - щяля нечя-нечя сянят ясяриня, хейирхащ ишя имза ата билярди. Амма о да щягигятдир ки, бюйцк сянякарларын юлцм тарихи йохдур, анжаг доьум тарихи вар. О сяняткарлар сырасында шяряфли йер тутан Г.Гарайевин мусигиси, няжиб вя хейирхащ ямялляри бизим йолумуза ишлг сачыр, бизи бир гядяр даща вижданлы, даща хошниййят, даща камил олмаьа сясляйир. Тяки биз дя ишимизи Устадын сянят вясиййятляриня лайиг шякилдя гураг, щяр щалда гурмаьа чалышаг...








Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70