Øikÿstÿ - Azÿrbaycan musiqi folklorunda, xalq-professional vÿ øifahi ÿíÿíÿëè professional musiqisindÿ geniø yayûlmûø janrdûr. Øikÿstÿlÿr ustad aøûãëàðûí vÿ xanÿndÿlÿrin repertuarûna daxildir. Øikÿstÿlÿrèí bu iki ÿnÿnÿvi professional musiqiäÿ ifa îëóíìàñû bÿzi fÿrqli xösusiyyÿtlÿrÿ malikdir. Belÿ ki, muüam sÿnÿtindÿ xanÿndÿlÿr iki øikÿstÿ nömunÿsini ifa edirlÿr: 1. Qarabaü øikÿstÿsi. 2. Kÿsmÿ øikÿstÿ.

        Lakin Øirvan øikÿstÿsinin geniø dinlÿyici kötlÿsi tÿrÿfindÿn sevilmÿsi nÿticÿsindÿ bu øikÿstÿ nömunÿsi dÿ xanÿndÿlÿr tÿrÿfindÿn ifa îëóíóð. Belÿliklÿ, xanÿndÿ repertuarûnda Qarabaü øikÿstÿsi, Kÿsmÿ øikÿstÿ vÿ Øirvan øikÿstÿsi þçöíÿ éåð òàïìûøäûð.

        Muüan sÿnÿtindÿ xanÿndÿlÿr tÿrÿfindÿn bu øikÿstÿlÿrin ifasûnda da möÿyyÿn stereotiplÿømiø ÿnÿnÿlÿr mþvcuddur. Mÿsÿlÿn, Øirvan øikÿstÿsi daha ÷ox Øirvan bþlgÿsinin, Øamaxûnûn xanÿndÿlÿri tÿrÿfindÿn oxunur. ×önki bu øikÿstÿnin Øirvan, xösusilÿ Øamaxû äèàëåêòèíÿ, danûøûq lÿhcÿsinÿ xas olan intonasiya vÿ deyim tÿrzi iëÿ oxunmasû mötlÿqdir.

        Qeyd etmÿk vacibdir ki, Øirvan øikÿstÿsinin belÿ ifa öslubu Øirvan aøûqlarû tÿrÿfindÿn ÿnÿnÿvi olaraq yaradûlmûødûr. Ona gþrÿ dÿ, Øirvan øikÿstÿsinin re÷itativ ifasûnda, melodiya öslubunda, ïîåòèê mÿtnin oxunuøunda xanÿndÿnin dÿ bu ÿnÿnÿyÿ riayÿt etmÿsi vacib hesab olunur. ßks halda, Øirvan øikÿstÿsi bir øikÿstÿ nömunÿsi olaraq, þzönön spesifik melodiya vÿ ifa tÿrzini itirmiø olur.

        Qarabaü øikÿstÿsinÿ gÿlincÿ, bu øikÿstÿnin ÿn gþzÿl ifa÷ûlarû mÿhz Qarabaü xanÿndÿlÿri olmuølar. Digÿr tÿrÿfdÿn, Kÿsmÿ øikÿstÿ Bakû muüam möhitindÿ daha gþzÿl ifa tÿrzinÿ malik olduüu ö÷ön onu xanÿndÿlÿr arasûnda bÿzÿn Bakû øikÿstÿsi dÿ adlandûrmûølar.

        Øikÿstÿlÿrin hÿm aøûã, hÿm dÿ xanÿndÿ ifa÷ûlûüûnda geniø yayûlmasû onlarû ifa tÿrzi vÿ öslubó baxûmdan iki yerÿ bþlmÿyÿ imkan verir:

        1. Aøûq øikÿstÿlÿri; 2. Xanÿndÿ øikÿstÿlÿri.

        Doürudur, aøûã øèêÿstÿlÿri vÿ xanÿndÿ øikÿstÿlÿri eyni øikÿstÿ nömunÿlÿrin­dÿn ibarÿtdir. Lakin «aøûq øikÿstÿlÿri» dedikdÿ, øikÿstÿnin spesifik aøûã tÿfsiri, yÿni aøûãlara xas olan spesifik ifa tÿrzi vÿ aøûã oxuma öslubu nÿzÿrdÿ tutulur. «Xanÿndÿ øikÿstÿsi» dedikdÿ isÿ, eyni øikÿstÿ nömunÿlÿrinin mÿhz muüamvari tÿfsiri nÿzÿrdÿ tutuluð. He÷ dÿ tÿsadöfi deyildir ki, Azÿrbaycan xalq musiqisinin tÿsnifatûnda øikÿstÿlÿr zÿrbi-muüamlar ilÿ eyni qrupa daxil edilir. ×önki øikÿstÿlÿrin forma vÿ quruluøu zÿrbi-muüamlarla eynidir. Belÿ ki, hÿr iki janrûn quruluøu dÿqiq metro-ritmik fonda sÿrbÿst metðo-ritmik oxumadan ibarÿtdir. Hÿr iki janrda dÿqiq metro-ritmik melodiya instrumental heyÿt tÿrÿfindÿn, sÿrbÿst ìåòðî-ðèòìëè melodiya èñÿ xanÿndÿ tÿrÿfindÿn ifa olunur. Bu mÿnada, zÿrbi-muüamlar kimi, øikÿstÿlÿr dÿ xalq musiqisi yaradûcûlûüûnûn vokal-instrumental qoluna mÿxsusdurlar.

        Øikÿstÿlÿrin belÿ metro-ritmik xösusiyyÿti, bu janrûn Özeyir Hacûbÿylinin vÿ M. S. Èsmayûlovun tÿsnifatûnda «qarûøûã bÿhrli” qrupa daxil edilmÿsini øÿrtlÿndirmiødir. [2]. Ö. Hacûbÿyli «Azÿrbaycan xalq musiqisinÿ bir nÿzÿr» mÿqalÿsindÿ xalq musiqisindÿ hÿm bÿhrli, hÿm dÿ bÿhrñèç qrupun metro-ritmik xösusiyyÿtini þzöndÿ birlÿødirÿn nömunÿlÿrin olduüunu yazmûødûr: «Áóðàñûíû äà ãåéä åòìÿëèéÿì êè, áèð ïàðà äÿñòýàù âÿ éà øþáÿëÿðè áÿùðñèç îëàðàã òÿüÿííè åäèëèðêÿí ìóñèãèñè áèëÿêñ áÿùðëè îëóá çÿðá àëÿòè äÿõè èøëÿíèð: ìÿñÿëÿí, ùåé­ðàòû, êàáèëè, ìÿíñóðèééÿ, ñÿìàéè-øÿìñ, îâøàðû (ÿâøàðû) êèìè…» [4, 218 ]

        Gþröndöyö kimi, Ö. Hacûbÿyli bu xösusiyyÿti daøûyan nömunÿlÿr kimi mÿhz zÿrbi-muüamlarû qeyd etmiødir. Ö. Hacûbÿylinin tÿlÿbÿsi, gþrkÿmli musiqiøönas-alim, professor M. S. Èsmayûlov onun tÿsnifatûíû davam etdirÿrÿk, hÿmin qrupun xösusiyyÿtlÿrini nÿzÿrÿ alûb, «qarûøûq bÿhrli” qrup adlandûrmûødûr. Belÿliklÿ dÿ, øikÿstÿlÿr hÿm quruluøuna, hÿm metro-ritmik xösusiyyÿtinÿ, hÿm dÿ ifa qaydasûna gþrÿ zÿrbi-muüamlarla eyni janr qrupuna daxil edilirlÿr. Bu isÿ hÿr iki janrûn ömumi sÿæiyyëi xösusiyyÿtlÿrÿ malik olduüunu gþstÿrir.

        Lakin øikÿstÿlÿrin vÿ zÿrbi-muüamlarûn iki möstÿqil janr kimi fÿrqli õöñóñèééÿòëÿðè dÿ vardûr. Belÿ fÿrq ilk nþvbÿdÿ bu janrlara xas olan lad-mÿqam xösusyyÿtlÿrinÿ aiddir. Qeyd edÿk ki, sÿnÿtøönaslûq doktoru, professor Ramiz Zþhrabov Azÿrbaycan zÿrbi-muüamlarûnûn janr, melodiya, ritm vÿ lad xösusiyyÿtlÿrini nÿzÿri baxûmdan tÿhlil edÿrkÿn, bu nömunÿlÿrin möxtÿlif muüamlarla lad, intonasiya baülûlûüûnû éàçìûøäûð. [8]. Bu baxûmdan, zÿrbi-muüamlar ayrû-ayrû muüam dÿstgahlarûnda vÿ mösòÿqil ifa edilirlÿr. Zÿrbi-muüam nömunÿlÿri, demÿk olar ki, hÿr bir lad-mÿqama mÿxsuñdurlar. Mÿsÿlÿn, Heyratû zÿrbi-muüamû Mahur-Hindi muüamûnda vÿ Rasr ladûnda, Sÿmayi-øÿms, Arazbarû vÿ Mani zÿrbè-muüamlarû Øur muüamûnda vÿ ladûnda, Ovøarû vÿ Heydÿri zÿrbi-muüamlarû Øöøtÿr muüamûnda vÿ ladûnäà, Mÿnsuriyyÿ zÿrbi-muüamû Cahargah muüamûnda vÿ ladûnda calûnûb-oxunurlar. Azÿrbaycan ladlarû arasûnda yalnûz Bayatû-øirazûn zÿrbi-muüamû yoxdur.

        Segah muüamûna vÿ ladûna gÿëincÿ, zÿrbi-muüam nþvönÿ aid ediëÿn bötön øikÿstÿlÿr mÿhz bu muüamûn vÿ ladûn özÿrindÿ qurulurlar.

        Øikÿstÿlÿrin melodiya, intonasiya, lad xösusiyÿtlÿri Segah muüamûnûn emosional mÿzmunu ilÿ baülûdûr. Belÿ ki, Segah ailÿsinÿ daxil olan bötön segah ìóüàìëàðû kÿdÿrli, qÿmli, aøiqanÿ hisslÿri daøûéàí musiqi mÿçmununa malikdir.

        Segah - øikÿstÿ janrûnûn lad vÿ melodik ÿsasûnû, bu janrûn emosinal ìóñèãè mÿzmununu tÿøkil edir. Obraz vÿ emosionalëûã baxûmdan øikÿstÿlÿrin vahid janr xösusiyyÿti onlarûn mÿhz Segah ladû vÿ intonasiyalarû ÿsasûnda qurulmalarûdûr. Mÿhz bu lad-melodik vÿ lad-intonasiya xösusiyyÿtinÿ gþrÿdir ki, øikÿstÿlÿrin hamûsû dinlÿyiciyÿ lirik-aøiqanÿ kÿdÿr, qÿmgin ÿhval-ruhiyyÿ aøûlayûr.

        «Øikÿstÿ» sþzö «øèkÿst” sþzöndÿn yaranmûødûr. Lakin bu sþzön janrûí adû êèìè daøûdûüû mÿna he÷ dÿ insanûn fizioloúi vÿ ya bioloji øikÿstliyiëÿ ÿëàãÿëè äåéèëäèð. «Øèkÿst» sþzö janrûn musiqi-poetik mÿzmununa, onun emosional vÿ hissi-ruhi tÿsirinÿ, estetik-bÿdii mÿna yökönÿ mövafiq olaraq, aøiqin «øèêÿñò» ãÿëáèíè ifadÿ edir. Baøqa sþzlÿ, obrazlû dildÿ desÿk, øikÿstÿ - qÿlbi åøãäÿí øikÿst olmuø aøiqin sevgi nÿümÿsidir, yÿni yarûn sevgisi aøiqin qÿlbinÿ, örÿyinÿ o qÿdÿr yaralar vurmuødur ki, o, qÿlbi øikÿst aøiqÿ ÷evrilmiødir. Ömumiyyÿtlÿ, Øÿrq poeziyasûnda sevÿn aøiqin obrazû hÿr zaman þz sevgisindÿn mÿcnun olan, yarûn vÿ zamanûn vÿfasûzlûüûndan øikayÿt edÿn, tÿnha vÿ qÿm-qössÿ i÷indÿ yaøayan, gþz yaølarû axûdan, qÿlbi daülanan àøèã kimi tÿqdim edilir. Professional aøûã sÿnÿtinin dÿ ÿsas mþvzu hÿdÿfi sevgidir, aøiqdir, yardûr vÿ yarûn hÿsrÿtidir. Aøûã havalarûnda vÿ dastanlarûnda aøiqin mÿnÿvi-emosinal durumu, sevgi yaøantûlarû möxtÿlif vÿziyyÿtëÿðäÿ tÿqdim olunur. Bu baxûmdan, øikÿstÿ - örÿyi yar sevgisindÿn, hÿsrÿtindÿn yaralanmûø, øikÿst olmuø aøiqin lirik öslubda ifa olunan sevgi vÿ øikayÿt musiqisidir. Øikÿstÿlÿrin hamûsûnûn Segah muüamû vÿ ladû özÿrindÿ oxunmasû, bu baxûmdan, tam mÿntiqlidir. Belÿ ki, Segah Azÿrbaycan xalqû tÿrÿfindÿn mÿhz «sevgiëèëÿðèí ìóñèãèñè», «aøiqlÿrin qÿm-qössÿsini ifadÿ edÿn muüam», «seâgi fÿlsÿfÿsinin musiqili-poetik ifadÿsi» kimi qÿbul edilir. Ö. Ùàæûáÿéëè Ñåýàù ìóüàìû ùàããûíäà áåëÿ éàçûð: «Áÿäèè-ðóùè òÿñèð æÿùÿòèíäÿí… «Ñåýàù» ìÿùÿááÿò ùèññè… îéàäûð.» [6, 16].

        Musiqiøönaslûqda øikÿstÿlÿrin araødûrûlmasû ilk olaraq, Ö. Hacûbÿyliyÿ mÿxsusdur. Øikÿstÿnin ilk not nömunÿsi dÿ mÿhz Ö. Hacûbÿyli tÿrÿfindÿn yazûlmûødûr ki, bu da Qarabaü øikÿstÿsinin vokal (xanÿndÿ) ifasûnû ÿks etdirir. [5].

        Maraqlûdûr ki, Ö. Hacûbÿyli øikÿstÿ ìåëîäèéàñûíûí ö÷ pillÿdÿn qurulduüunu yazmûødûr. Bu mÿsÿlÿyÿ xösusilÿ diqqÿt verÿn musiqiøönas-alim Èðadÿ Kþ÷ÿrli, tÿdqiqatlarûnda ö÷ sÿsin mÿhz Segah ladûndakû IV, V vÿ VI pillÿëÿð olduüunu möÿyyÿn etmiødir. Onun fikrincÿ, Segah ladûnûn ÿsas intonasiya þzÿyi olan bu ö÷ pillÿnin aøaüû hÿrÿkÿti Qarabaü øikÿstÿsinin lad-melodik quruluøunu tÿøkil edir. [3]. Ñÿíÿòøöíàñëûã äîêòîðó, professor Tariyel Mÿmmÿdovun notlaødûrdûüû Qarabaü øikÿstÿsinin [7] tÿhlili ÿñàñûíäà È. Kþ÷ÿrli maraqlû nÿzÿri nÿticÿlÿrÿ gÿlmiødir.

        Ö. Hacûbÿylidÿn sonra øikÿstÿlÿr haqqûnda aøûã musiqisinin gþrkÿmli tÿdqiqat÷ûñû, musiqiøönas-alim ßminÿ Eldarova maraqlû fikirlÿr yazmûødûr. Alimin tÿdqiqatlarûnda aøûqlarûn repertuarûna daxil olan øikÿstÿlÿrin adlarû gþñtÿrilmiødir.[1]. Bu siyahû ilÿ tanûø olduqda, deyÿ bilÿrik ki, aøûã sÿnÿtindÿ ÿn ÷ox øikÿstÿ nþvö yalnûz Øirvan aøûq möhitinÿ aiddir. Digÿr aøûq möhitlÿrindÿ bir qayda olaraq, Qarabaü øikÿsòÿsi ifa edildiyi halda, Øirvan möhitindÿ onlarûn nþvö ÷oxdur: Øirvan øikÿstÿsi, Sarûtorpaq øikÿstÿ, Badamû øèkÿstÿ, Qobustanû øikÿstÿ, Zarûncû øikÿstÿ vÿ s. Bu øikÿstÿlÿrin, qeyd etdiyimiz kimi, hamûsû Segah ladûnda oxunduüu ö÷ön onlar melodiéà cÿhÿtdÿn oxøarlûq tÿøkil edirlÿr. Øirvan aøûq möhitindÿ ifa edilÿn øikÿstÿ nþâlÿrinin janr, melodiya, lad, forma baxûmndan tÿhlili qarøûmûzda dayanan mÿqsÿdlÿrdÿn biridir.

        ßÄßÁÈÉÉÀÒ

1. Åëäàðîâà ß. Àçÿðáàéæàí àøûã ñÿíÿòè. – Á., 1996.

2. Èñìàéûëîâ Ì.Ñ. Àçÿðáàéæàí õàëã ìóñèãèñèíèí úàíðëàðû. – Á., 1984.

3. Kþ÷ÿrli È. Àøûã ñÿíÿòè: ìóñèãèëè-ïîåòèê úàíðëàð. - Á., 2010.

4. Hacûbÿyîâ Ö.Azÿrbaycan musiqi hÿyatûna bir nÿzÿr. // ßñÿðëÿðè. ÛÛ æ.- Á., 1965.

5. Hacûbÿyîâ Ö., Ìàãîìàéåâ Ì. Àçÿðáàéæàí òöðê åë íÿüìÿëÿðè.-Á., 1927.

6.Ùàcûbÿyîâ Ö. Àçÿðáàéæàí õàëã ìóñèãèñèíèí ÿñàñëàðû. – Á., 1985.

7. Ìÿììÿäîâ Ò. Àçÿðáàéæàí ÿíÿíÿâè àøûã ùàâàëàðû. – Á., 2010.

9. Çþùðàáîâ Ð. Àçÿðáàéæàí çÿðáè-ìóüàìëàðû.- Á., 2004.