АВРОПА МУСИГИ ТАРИХИНДЯ “АЛА ТУРКА” ЦСЛУБУ
Дерйа АЬЖА
 

       Гярби Авропа халгларынын тцрклярля илк ялагяляри Османлы Императорлуьундан ясрляр юнжясиня дайанмагдадыр. Щун Императору Атилланын Авропа сяфярляри, Авропадакы Авар Императорлуьу вя Моьол Императору Чинэиз Ханын Авропайа гядяр эирмясинин ардындан Сялжуглу ордуларынын Хачлы ордулары иля гаршылашмасы Османлыдан яввялки Авропа-Тцрк ялагяляриня нцмунялярдяндир.

        Бу дюйцшлярдян сонра католик килсяси Шярг вя Гярб олмаг цзря дцнйаны ики йеря айырмышдыр. Диэяр миллятлярин дин, мядяниййят вя дяйярлярини католик христиан инанжларына ясасян игдисади вя сийаси мянфяятляриня уйьун мцщакимялярля шякилляндирмишдир. Кился тяряфиндян башланан бу йадлашма сийасятиндян Шяргдя мювжуд халглар кафир елан едилмиш, онлара гаршы бу эцн дя давам едян мцгяддяс бир мцбаризя башламышдыр.

        Хачлы йцрцшляри (1095-1270) дюврцндя йазылан ясярляря бахылдыгда бу дюйцшлярин башда кился олмагла Танры вя Христианлыг адына мцгяддяс торпаглары эери алмаг вя барбар олараг характеризя едилян Шяргдя йашайан бязи ортодокс анжаг яксярийяти мцсялман олан миллятляри католикляшдирмяк вя йа йох етмяк, зянэинликлярини яля кечирмяк мягсядиля едилян бу ганлы мцщарибялярдя инсафсызжа олан йаьмаламалардан анлашылмагдадыр.

        Кился бу мцщарибялярдя иштирак едянляря жяннят вяд едирди. Мусиги тядгигатчысы Рижщард Л.Жрожкер, бир мягалясиндя хач йцрцшляри цчцн йазылан ян гядим мусигинин бир монастрда олдуьуну билдиряряк, “1139-жу илдя Латынжа Ъерусалем Мирабилис” адлы бу ясярин щал-щазырда мяшщур “Агуитаниан МС Парис Б. Н” олдуьуна диггят чякмишдир. Щямин мусиги тядгигатчысы мягалясиндя ЫЫ Хач Йцрцшляриндя 1146-жы илдя бир ясэяр тяряфиндян йазылан “Жщевалиер, Муст естес эуариз” адлы мусиги парчасынын сюзляриня йер вермишдир. Тцркжя “О Лоуисле бирликдя (Крал ЫЫ Лоуис нязярдя тутулмушдур.) нийя жящяннямдян горхмалыдыр ки?! Ямин олунуз ки, онун рущу да жяннятя эедяжякдир. Мяляклярин ганадында Танрыйа йетишяжякдир.” шяклиндядир. Бу сюзляр Хач йцрцшляри заманы дюйцшян Гярбли ясэярлярин цмцми инанжы щаггында фикир вермяк бахымындан юнямлидир.

        ХВЫ ясрин сонларындан етибарян ортайа чыхан опера ясярляри арашдырыларкян, хач йцрцшляри иля баьлы мювзуларын сыхлыгла яля алындыьы эюрцлмякдядир. Ядябиййат ясярляриндя олдуьу кими бир чох операда да тцрклярин шярг контекстиндя яряб, фарслыг вя мцсялманлыгла цмумиляшдирилдийи вя даща чох барбар, зор тятбиг едян, тяжавцзкар, залым, гачынылмасы эярякян инсанлар олараг таныдылдыглары эюрцлмцшдцр. Монтевердинин “Ил Жомбаттименто ди Танкреди е Жлоринда ” (1624) вя Эеорэе Фредрих Щенделин йаздьы “Риналдо” (1711) адлы опералары хач йцрцшляринин яля алындыьы чохсайлы нцмунялярдян садяжя икисидир.

        Османлы тцркляринин 1453-жц илдя Истанбулу фятщ етдикдян сонра тцркляр вя италйанлар арасында тижари, сийаси вя мядяни бир ялагя башламышдыр. Бу дюврдя Фатищ Султан Мещмет сарайына мяшщур интибащ сянятчилярини дявят едяряк портретлярини щазырлатмышдыр. Италийалы ряссам Эентилле Беллининин (1429-1507) 1480-жи илдя чякдийи портретляр буэцн Истанбул Топкапы сарайында вя Лондон “Натионал Эалерейа”сында мювжуддур.

        Щямин дюврдя Авропада бир чох ряссамын тцрк щюкмдары образыны рясм ясярляриндя истифадя етдикляри бяллидир. Алман ряссам Албрежщт Дцрерин 1495-1496-жы илляри арасында чякдийи “Тцрк Щюкмдары” адлы гравцрц “деспот” образыны якс етдирмякдядир. Бу рясм ясяриндя Османлы Щюкмдары мцгяддяс Рома-Эерман Императорлары кими бир ялиндя дцнйаны символизя едян кцря тутмагдадыр. Башында бязякли сары, варлы гийафяляри, кибирли бахышлары иля диэяр ялиндя ися гылынж тутмуш шякилдя тахтда отураркян тясвир едилмишдир. Бу вя бу кими рясмлярдяки тярз Авропада бир чох сянят ясяриндя ишлянмиш, ХВЫЫ ясрдян башлайараг йазылан операларда тцрк щюкмдарынын олдуьу сящнялярдя дя йерини алмышдыр.

        Османлы дювлятинин фятщляри Истанбул иля чярчивялянмяйяряк, Балканлары, Орта Авропада Шярги Мажарыстаны, Молдова вя Пенсилванийаны, Тунис вя Ялжазаири, Ираг вя Гафгазы ичиня алажаг бир шякилдя эенишлямишдир. Императорлашан Османлынын арха-архайа газандыьы бу щярби уьурлар вя ян сон 1529-жу илдя Вйана гапыларына гядяр эялмяси Гярби Авропада бюйцк тялаш вя горхуйа сябяб олмушдур.

        Франсанын Мцгяддяс Рома-Эерман Императорлуьу башда олмаг цзря диэяр Авропа юлкяляри иля рягабяти 1526-жы илдя башлайан Франсыз-Османлы иттифагы Франсада Османлы Императорлуьунун эюрцнцмцня мцсбят тясир етмишдир. Бу вязиййят Османлы Императорлуьунун дост сайдыьы юлкяляря таныдыьы капитуласйон 1535-жи илдя Франсайа ижазя вермяси иля мющкямлянмишдир.

        Османлынын таныдыьы капитуласйонлар ясасян дост вя зяиф эюрдцйц юлкяляря ижазя вердийи тижарят азадлыьы вя щцгуги цстцнлцкляри ящатя етмякдядир. Гярби Авропаны тцрк мядяниййятиня гаршы мараг вя ряьбятинин бу дюврдя инкишаф етмяйя башладыьы эюрцлмцшдцр. Франсызжа “Туркуерие”, италйанжа “Алла туржа”, инэилисжя “Туркисщнесс” олараг адландырылан бу тцрк модасы вахт кечдикжя бцтцн Авропа юлкяляриня йайылмышдыр.

        Османлы иля Авропа дювлятляри арасындакы дипломатик ялагяляр бу дюврдян сонра эедяряк артмаьа башламышдыр. Гярби Авропадан Османлыйа эялян тажирляр, дин адамлары, дипломатлар вя сяййащлар ясасян шяхси мцщакимяляря дайанан мящдуд мцшащидялярдян ибарят олан йалнышлыгларла долу хатирялярини юлкяляриня гайыдаркян чап етдирмишдирляр. Тцрк дилиня, дининя, мядяниййятиня, ядябиййатына Авропада йанычар мусигиси олараг танынан Османлы щярби мусиги олан мещтяря диггят артмышдыр. Тцрк гящвяси, ядвиййатлары, щижаб баьлама шякилляри, халчалары, мусиги алятляри, гийафяляри Авропада дяб олмушдур. Анжаг бцтцн бунлар Авропанын Шярг мядяниййяти гаршысында цстцн олдуьу инанжыны дяринляшдирмяйя тющфя вермишдир.

        Султан Сцлейман Гануни 1494-1566-жы иллярдя Гярби Авропадан Истанбула эялян елчи Монсиеур де Арамон мещтяри йериндя арашдырмаг вя динлямяк шансы газанмышдыр. Ясрляр бойу бир чох Авропалы кими ону да дцшцндцрян, бу щярби гурумун эенишлийи, бу бойда групун йетишмяси, идаряси вя эюрцнцшцндяки саьламлыг олмушдур. Османлы Императорлуьунда йашайан франсыз Фоургуеваух да мещтярин бюйцклцйцня бир мяна веря билмямиш вя бу чашгынлыьа ялавя олараг мусиги иля баьлы “Франсада ян кобуд бир мал чобанынын бейин вя гулагларыны чатладажаг гядяр эурултулу” кими шярщ етмишдир.

        1571-жи илдя ЫЫЫ Мурад дюврцндя ЫЫ Рудолфун Истанбула сяфир олараг тяйин етдийи, Синзендорффун мцшайятчиси, протестант кешиш Соломон Сжщwеиээер дя (1552-1622) сяйащятнамясиндя тцрк мусигисиндян зювг алмадыьыны ифадя етмиш вя “ащянэсиз сяслярин бир какафонийасы” олараг гиймятляндирмишдир. Тцрк мусигичиляринин мцмкцн олдуьу гядяр йцксяк тондан чалмаьы хошладыгларыны вя беля олдугда ися ортайа чыхан сяслярин гулаг жинэиллятдийини вурэулайан кешиш, тцрк мусигисини алман мусигисинин гябул олунмуш, гайдаларына риайят етмядийи цчцн тянгид етмякдядир. Она эюря: “Ян кобуд алман кяндлиси беля даща ащянэли сясляр чыхара биляр.” Сжщwеиээерин сяйащятнамясиндя - истяр латынжа, йунанжа дейимлярдя, истярся дя жоьрафийа вя тарих елмляриндя юнямли хяталарын - олдуьу билдирилмишдир.

        Буна бахмайараг, мещтяря гулаг асан ращиб Тодерини бир чох Авропалыдан фяргли олараг бу мусиги иля баьлы “Байрам, донанма вя башга шянлик эцнляриндя мещтяр групунун ащянэи щягигятян дя дябдябяли вя ещтишамлы бир щал алыр.” дейя ифадя етмишдир.

        Бу жцр сяйащятляр вя сяйащятнамялярдян башга Гярби Авропа халглары мещтяри йа мцщарибялярдя ешитмиш, йа да Османлыдан Авропайа хидмятя эялян йанычар ясэярляриндян ибарят олан щеййятляр васитясиля юз юлкяляриндя гулаг асмышдырлар. 8 Ийун 1665-13 Март 1666-жи илляр арасында - ЫВ Мещмет дюврцндя, Османлыдан Австрйайа хидмятя эялян Кара Мещмет аьанын Вйанайа эиряркян вя галдыглары мцддят ичярисиндя щяр эцн эцнортадан сонра диван гурдурдуьу, сяфирлик гаршысында мещтяр маршлары чалдырдыьы билинмякдядир.

        Османлы ордуларынын 1683-жц илдя Вйанадакы уьурсузлуьундан етибарян, мцзакирясиз цстцнлцйцнц итирмяйя башламасы бцтцн Гярбдя бюйцк бир севинж йаратмышдыр.

        Карвофча мцгавилясинин 1699-жу илдя имзаланмасындан сонра мещтяр групларынын Авропа сарайларында консерт вердийи вя бу консертлярин Авропалы щюкмдар, ясэяр вя дюврцн ижтимаи хадимляри тяряфиндян марагла динлянилдийи мялумдур. Щятта тцрк мещтяр мусиги алятляринин олдуьу щярби оркестрин Риттер вон дер Тренжкин команданлыьында 1741-жи илдя Вйанайа йцрцдцйц, мяшщур Маресщалл де Сахксенин Австрайа вярасят дюйцшцндя Ущландса гядяр ориентал мусиги иля эирдийиня шащид олунмушдур. Бунун йанында 1735-жи илдя Османлы султанынын Полша кралы ЫЫ Ауэустуса бир ъест олараг мещтяр групу эюндярдийи, Пруссийа кралы ЫЫ Фредрижщин (1740-1786) Русийа нцмунялярини изляйяряк Вйананын, 1741-жи илдян сонра Берлинин, 1750-жи илдян сонра Османлы мещтяр групуну дявят етдикляри вя онларын кюмяклийи иля илк щярби Пруссийа оркестрини гурдуглары гейдя алынмышдыр.

        Гярби Авропалы щюкмдарларын тцркляря вя мещтяря олан мараьынын ясасы гядим дюврляря дайаныр. Франса кралы ХЫВ Лоуис, бястякар Ъеан Баптисте Лцллидян тцрк сяфири Мцтферрика Сцлейман аьанын щцзурунда сящнялянмяк цзря ичярисиндя мещтяр цнсцрляринин йер алдыьы крал коллексийасында мювжуд тцрк мусиги алятинин олдуьу Османлы мювзулу бир опера истямишдир. Бундан сонра Ъеан Баптисте Лцлли 1670-жи илдя “Ле бурэеоуис эентилщомме” адлы 5 пярдяли комик балети бястялямишдир. Мювзусу Молйеря аид олан ясяр тцрк мядяниййятиня эениш йер вермишдир. Мусигили тамашанын сон пярдясиндя бир “тцрк маршы” вардыр. “Гуатриеме интермеде, Ы`ентрее”, “Инструментс а ла туркуе” олараг адландырылан ясярдяки он бир нюмряли сящня ися бир мярасим сящнясидир. Бястякар бурадакы оркестрада Ы Хач йцрцшляриндя Авропанын Сялжуг тцркляриндян таныдыьы, гярблилярин барок обуасы, тцрклярин ися зурна олараг адландырдыглары цфлямяли алятя йер вермишдир. Гярб цслубунда йазылмыш бу мусиги ясяриндя бялкя дя тарихдя илк дяфя ана мелодийа мещтярдяки кими няфясли бир алят олан обуа иля сясляндирилмишдир. Авропа мусиги тярзиндя йазылан бу щиссянин мярасим сящняси олмасы вя тцрк маршы ады иля анылмасы айрыжа важибдир.

        ХВЫЫЫ яср гярб мусиги бястякарларынын йаздыьы тцрк мювзулу опералар вя Лцллинун йаздыьы “Ле бурэеоуис эентилщомме” адлы комик балети инжяляняркян бястякарларын чальы аляти вя мусигийя йанашмасында цмцми бир бцтцнлцк нязяря чарпмагдадыр. Йалныз Лцллидян фяргли олараг ХВЫЫЫ яср бястякарларынын ясярляриндя обоуадан башга мещтяр-дя истифадя олунан диэяр няфясли алятляря дахил етдикляри, ритми ися зярб алятляри иля сабит олараг дястяклядикляри эюрцнцр. Илк олараг Авропа щярби оркестриня сонра Гярб классик мусиги оркестриня дахил олан вя тез-тез истифадя олунан мещтяр мусиги алятляринин инэилисжя адлары обуе, пижжолас, жймбалс, траинэес, друмс, белл мещтярдяки гаршылыьы ися бору, зурна, жура, тябил вя зянэ нювляридир. Бу инкишаф ала турка формунда икинжи бюйцк аддым олараг дяйярляндириля биляр. Глукун 1764-жц илдя йаздыьы “Ла ренжонтре импревуе” адлы операсынын увертурасында йер алан кода щиссяси ала турка формасына мисал олараг эюстяриля биляр.

        ХВЫЫ вя ХВЫЫЫ ясрляр классик гярб мусиги бястякарлары ала турка мусиги формуну ясярляриндя йа екзотик мягсядля, йа да тцрклцкля баьлы цнсцрляри вурьуламаг истядикляри щиссялярдя истифадя етмишдиляр. Бястякарларын оръинал мещтяр мусигисини динлядикляри дягиг билинмямякля йанашы алман шаир, мусигишцнас вя Стуттэарт Мусигили Театрын мцдири Сжщубарт (1739-1791), Глукун тцрк щярби мусигичиляри Вйанада оларкян (“Ла ренжонтре импревуе” (1764) вя “Алжесте” операларыны) ала турка формуну операларында истифадя етдийини билдирмишдир. Сжщубарт, бу дюврдя Авропада бир чох бястякарын ала турка формуну опера вя балетляриндя даща чох 2/4 юлчцдя Ф, Бб, Д, Ж маъор тонларда, Мотсартын ися даща чох А маъор (минор), Ж маъор тонда няфясли мусиги алятляри цчцн йаздыьына диггят чякмишдир.

        ХВЫЫЫ яср Гярб мусиги бястякарлары тяряфиндян инкишаф едян ала турка мусиги форму бир чох сюзсцз ясярин ичярисиндя бюйцк, кичик парчалар шяклиндя йер алмышдыр. Бу парчалар бязян кода, бязян ися марш, менует, рондо нювляриндя эюрцнцр. Мотсартын 1775-жи илдя бястялядийи Тцрк каман консерти КВ. 219 (1775) пианино сонатасы “рондо ала туржа” КВ 331, Ъ. Щайднын 63, 69, вя 100 нюмряли симфонийаларынын бязи щиссяляри, Глйукун “Иппщиэение ен Тауриде” адлы ясяриндяки “Сжйтщиан Фыртынасы”, Бетховенин “Дие Руин вон Атщен” (1812), “Баттле” (1813) вя ЫХ симфонийанын бязи щиссяляри ала турка мусиги формунун кечдийи ясярляря мисал ола биляр.

        ХВЫЫ вя ХВЫЫЫ яср бястякарларынын йаздыьы ала турка мусиги формунун ня олдуьу, йазылан мусигинин ня гядяр мещтярля баьлы олдуьу гярб мусигишцнасларынын дцшцнжялярини гарышдырмышдыр.

       
Мясялян, Мотсартын 1775-жи илдя бястялядийи Тцрк каман консерти КВ. 219 - ун ана финал щиссяси тцрк, мажар вя гарачы цслубунда йазылдыьы мцдафия едиляркян, ясярин цмуми чярчивясинин артыгламасы иля бир гярб менуети олдуьу гябул едилмякдядир. Бунунла йанашы мусигишцнас Маттщеw Щеад ися бу ясяри финал щиссяси иля баьлы диэяр мусигишцнаслардан фяргли олараг екзотик минорун вердийи щяйяжана вя драма йахынлашан мющтяшям анжаг физики олараг зяиф бир менует олараг дяйярляндирмишдир. Мцлащизяляр мусигишцнасларын орийентал мусигийя йанашмасына баьлы олараг дяйишмякдядир.

        ХВЫЫЫ ясрдя ала турка мусиги форму опера сяняти сащясиндя дя истифадя олунмушдур. Глйукун “Ла ренжонтре импревуе” (1764), Щайднын “Ло Спезиале” (1768) вя “Л`Инжонтро импроввизо” (1775) опералары, Эреетрйнин “Ла Фаусе Маэие” (1778), Мотсартын “Щярямханадан Гачыш” операсы (1782) вя с. бунлардан садяжя бир нечясидир.

        ХВЫЫЫ ясрдян сонра опера вя балетлярдя тцрк мювзусу-ну даща чох сарайда рянэарянэ тцрк костйумлары вя бялли образларла эюстярян бястякарлар, бу дюврдя бир аддым даща илярийя эетмишдирляр. Ала турка мусиги формуну Шярг вя Гярби мцгайися едяркян истифадя етмишляр. Мювзулары Гярб мядяниййятинин цстцнлцйцнц эюстяряжяк шякилдя ишляйян бястякар вя либретто йазарлары Авропада йайылмыш олан тцрк мцщакимясини мещтяр мусиги алятляри иля дястяклямишдирляр. Мещтяр мусигисинин истифадя олундуьу сящняляр тцркляри яксяр щалларда кобуд, аьылсыз, тяжавцзкар давранышларла эюстярмякдян гачынмамышдырлар. Ала турка мусиги анлайышына эюря йазылан мцхтялиф увертцралар, арийалар вя хор парчалары буна кюмяк етмишдир. Мотсартын “Щярям-ханадан Гачыш Операсы”нда йер алан увертцра щиссяси Шярг вя Гярб гаршылашдырылмасына эюзял бир нцмунядир.

        Мусиги бахымындан мещтяр, там мянасы иля типик Османлы тцрк мусигиси категорийасына дахилдир. Мещтяр мусигиси ясрляр ичярисиндя юнямли бир дяйишимя уьрамамышдыр. Бу бахымдан Гярб мусигиси ала турка цслубу мещтярин ашаьыдакы хцсусиййятляриндян тясирлянмишдир.

        • Мелодийалар тяк сясля чалыныр вя сюйлянилир.

        • Мелодийаны ифа едян мусиги алятляри Гярбдяки бянзяр мусиги алятляриня эюря даща кяскин тонлара сащибдир.

        • Зянэлярдян даим истифадя олунур.

        • Мцхтялиф нюв тябил ясас титряшимляри алт сясдя фяргли ритмлярдя ифа едилир.

        • Мягам системляри гарышыг вя мцхтялифлик эюстярдийиндян Гярб гулагларына ани вя щазырлыгсыз кечидляр маъор вя минор тонларда иряли вя эери щярякят тясирини баьышлайыр.

        • Ритмляр низамлы, жцт вя йа ахсаг тярздядир.

        • Мелодийалар вя башланьыж ритмляри даща чох цч мусиги алятинин ясас бир тону да бялли бир сяс йцксяклийиндя чалынмасы шяклиндядир.

        • Мелодийалар яксярян бязякли гялибляр шяклиндядир.

        • Мусигили жцмляляр даща чох тякрарлайан рондойа бянзяр тярздядир.

        Мусигишцнас Рижщ, ала турка мусиги формунун истифадя олундуьу Мотсартын “Щярямханадан Гачыш” операсынын мещтярля олан ялагясини ашаьыдакы кими дяйярлянмишдир: “Бу операнын сон пярдясиндя йер алан финал мусигисиндяки хор щиссясинин йцксяк тондан ифа олунмасы, ана мелодийанын няфясли алятлярля рянэлянмяси, тябил вя зянэляри сых бир шякилдя истифадя етмяси, хорун тяк сясли форте мащны сюйлямяси тцрк мусиги тясирини йаратмагдадыр.”

        Рижщин анализинин техники тятгиги доьрудур. Йанычар хорундакы мусиги мещтяр мусигисинин хцсусиййятляри эюз юнцня алынараг йазылмышдыр. Бу, Мотсарт вя дюврц бястякарларынын операларда ала турка формуну тцрк мусигисинин характеристикасына дахил едяряк ясярлярини зянэинляшдирмяк арзусуну эюстярир. Анжаг бу щал, бястякарларын ясярляриня мещтяр мусигиси щавасыны вердийини мянасында дейилдир. Бу бахымдан, ала турка мусиги цслубунда йазылан ясярлярин мелодийалары тядгиг едиляркян щармоник кечидлярин сяс дцзцм вя ладларынын артыгламасы иля Авропа цслубунда галдыглары эюрцнцр.

        Бу хцсусиййят, йалныз Мотсартын ясярляриндя дейил, о дюврдя ала турка мусиги тярзиндя йазан бцтцн бястякарларда нязяря чарпыр. Бунун сябябинин “ала турка” мусиги формунун Гярб бястякарлары тяряфиндян Авропа динляйижисинин тягдири цчцн йазылмыш олмасы дцшцнцлмякдядир. Мотсарт “Щярямханадан Гачыш” операсыны йазаркян, атасына олан мяктубунда олдуьу кими; “Йанычар хору Вйаналылары мямнун едяжяк шякилдя гыса вя жанлы ифадя едилмишдир. ”

        Бунунла йанашы Гярб мусиги бястякарларынын ясярляриндя ала турка мусиги формунда мещтярин вя тцрк мусигисинин ясасыны тяшкил едян цслубдан (темпо) йалнызжа Авропайа йахын олан низамлы ритмин истифадя олундуьу, ахсаг ритмин ися эюз арды едилдийи эюрцнцр. Глйукун ясярляриндя йер алан тцрк персонаълары инжяляняркян ритмин сабит тутулдуьу, даща чох ися аксанларла вя мещтярин зярб алятляри иля дястякляндийи нязяря чарпыр. Ала турканын илк дюврляриндя эюрцнян бу хцсусиййятин Щайдн иля бирликдя дяйишмя эюстярдийи вя бязян ися цмуми бир ритмик мотивя чеврилдийи эюрцлмякдядир.

        Бящс олунан ала турка ритмик мотиви 1775-жи илдя Щайднын йаздыьы “Л`инжонтро импроввисо” адлы комик операда тцрк маршынын илк парчасында йер алмагдадыр.

        Нцмуня 1

       

        Жопй риэщт 1962 Э. Щенле Верлаэ, Мунищ ве Дусибурэ

        Нцмуня 2

       

        Щайдн иля башлайан тцрк ритмик мотив гялиби ися йухарыдакы кимидир.

        Нцмуня

       

        Мосартын 5 нюмряли каман консертиндя йер алан ала турка ритмик мотиви

        Ала турка мусиги формунда йазылан тцрк ритмик мотиви тятгиг едиляркян, низамлы ритмдя йер алан эцжлц вя зяиф вурушларын бязян афтакалар вя аксанлар форте иля дястякляндийи эюрцнмякдядир. Амма низамлы ритмдя ахсаг юлчц хцсусиййятини давам етдиря билмяк щягигятдя садяжя кечижи олараг мцмкцндцр. Нятижядя бу ритмик мотивин тцрк мещтяр мусигисиндя олдуьу кими ясярин ясас цнсцрляриндян бирини тяшкил етмядийи тякрар Авропада истифадя олунан низамлы ритм шяклиня давам етдийи эюрцнцр. Гярб мусиги бястякарларынын бу мотивдяки сяйляринин тцрк ахсаг ритмини йахаламаг вя истифадя етмяк арзусундан доьмуш ола биляжяйи ещтимал олунмагдадыр. Ахсаг юлчцнцн Гярбдя истифадя олунмамасынын сябяби ися Шяргя хас олмасы вя щяля гярб гулаьында йер етмямясиндян гайнаглана биляжяйи дцшцнцлмякдядир. Гярб мусигиси вя мещтяр фяргли ики мядяниййят вя сивилизасийанын мящсулудур. Бцтцн хцсусиййятляринин гярб нотлама цслубунда йер алмасы вя истифадя олунмасы цчцн мцщакимянин арадан галхмасы лазымдыр.

        ХВЫЫЫ ясрин яввялляриндя Османлыда олан Франса сяфири М. Ферриолин Истанбулда галдыьы мцддят ярзиндя тцрк мусигисини юйрянмя щявясиня дцшмяси вя щятта мевлявилярин бязи щаваларыны бажардыьы гядяр Авропа нотлама системиндя йазараг, Парисдя чап етдирмяси дцшцндцрцжцдцр. Ясярин ады “Режуеир де жент естампес” (Парис, 1714)дыр.

        Бир мцддят Османлыда йашайан вя халгла тямасы олан инэилис сяфири Едwард Wортлей Монтаэуенин мяшщур ханымы Ладй Маррй Монтаэуени (1689-1762) Ядирнядя бир контези !717-жи илдя тцрк мусигиси иля баьлы олараг йаздыьы мяктубу да диггят чякижидир. “Шцбщясиз ки, охумушсунуздур. Тцрклярин мусигиси цмумиййятля, гулаглары гыжыгландырылдыьыны йазырлар. Анжаг буну йазанлар садяжя, кцчя мусигисини ешитмишляр. Лондон кцчяляриндя эязишян инэилис тулуму вя ибтидаи мусиги алятляри чалан мусигичилярдян башгасыны динлямяйян бир яжнябинин, инэилис мусигиси щаггындакы щюкмц ня ися бу да онун ейнисидир. Сизи ямин едирям ки, бу юлкянин мусигиси чох мцасирдир. Анжаг буну да демялийям ки, мян италйан мусигисини цстцн тутурам. Ещтимал ки, бурада бир тяряфкешлик щисси вардыр. Мян бир йунан гадыныны таныйырам. Мадам Робинсондан даща эюзял мащны охуйур. Италйан вя тцрк мусигилярини дя мцкяммял билир. Вя бу гадын тцрк мусигисини бяйянир. Шцбщясиз ки, Тцркийядя тябии вя эюзял сясляр вардыр. Фатима ханымын евиндя динлядиклярим дя бу нювдяндир. Чох хошума эялди.”

        Османлыда йер алан мусиги нювляри тятгиг едиляркян, мещтярин йалнызжа щярби мусиги нювц олдуьу эюрцнцр. Бу мусигидян башга дин вя диндян артыг инжя мусиги олараг билинян сянят мусигиси, ашыг мусигиси олараг да танынан тцрк халг мусигисинин варлыьы эюзя чарпыр. Инэилтярядя “Бритисщ” музейиндя олан “Межмуа-и Саз-ы Сюз” арашдырыларкян, Османлыда ХВ вя ХВЫ ясрляря аид 500-дян артыг сюз вя саз ясяринин, эцфтя вя ноту, 200-я йахын пешряв вя саз сямаиси, 60-а йахын мараба бястя, 35 ядяд накыш вя сямаи, 120-я йахын халг мащны вя нотларынын олдуьу эюрцнцр. Бцтцн бунлара бахылдыьында ися Авропалы бястякарларын ала турка мусиги формунун мещтярля даралтдыглары анлашылмагдадыр.

        ХВЫЫ вя ХВЫЫЫ яср Авропа бястякарлары тяряфиндян Гярб мусиги анлайышына эюря йазылдыьы, баша дцшцлян ала турка мусиги форму мещтярдян галан бир из кимидир. ХВЫЫЫ ясрдян етибарян, Гярб гулагларында йер алмаьа башлайан мещтяр мусигиси хцсусиййятляри вя мусиги алятляри ала турка мусиги формунда шякиллянмиш, бир баша вя йа долайлы олараг Гярби Шяргя баьламышдыр. Гярб классик мусигиси вя щярби оркестрляры, мещтярин мусиги алятляри вя мещтяр мусигисинин жошьун тону иля зянэинляшмишдир. Бу дябин гыса сцрмцш олдуьу дцшцнцлся дя, нятижяляри ХХЫ яср классик мусигисиндя вя оркестриндя ачыг- айдындыр.

        ЯДЯБИЙЙАТ

        • Аласлан, Буржу Макале; “Дцнйа’да Тцрк Имэеси”, “ Тцрк Имаъынын Эюрсел Йансымалары” Йайына Щазырлайан Юзлем Кумрулар, Март 2005, Китап Йайыневи, Истанбул

        • Анд, Метин “ 16. Йцзйылда Истанбул “ Йапы Креди Йайынлары, 2011, Истанбул,

        • Баинес, Антонй “Брасс Инструментс Тщеир Щисторй анд Девелопмент” Довер Публижатионс, 2012, Лондра

        • Бежк ,Ъощн Щ. Енжйжлопедиа оф Пержуссион Эарланд Референже Либрарй оф Щуманитиес Эарланд Публисщинэ Ы.Едитион Неw Йорк- Лондон

        • Жрожкер , Рижщард Л. “ЕАРЛЙ ЖРУСАДЕ СОНЭС ” Араштырма,

        • Денис, Арнолд, Тще Неw Охфорд Жомпанион то Мусиж Воулме 2, Охфорд Университй Пресс, 1984, Неw Йорк

        • Ерендил,,Музаффер Тцмэ. “Тцрк Тарищинде Аскери Мцзик ве Шанлы Мещтер” Энкур. Басымеви,1981, Анкара

        • Финдлей,Жартер Вауэщн “ Тще Туркс Эн Wорлд Сторй” Охфорд Университй Пресс, 2005, Неw Йорк,

        • Эазимищал, Мащмут Р. “Тцрк Аскери Мцзикалары Тарищи” Маариф Басымеви,1955,Истанбул

        • Щаммер, “Османлы Девлети Тарищи”

        • Кюсемищал, Мамут Раэип” Тцркийе Аврупа мцзики Мцнасебетлери” Нумуне Матбаасы, , 1939, Истанбул

        • Маржолм Ъажк “ Туркисщ Ембассй Леттерс”, Вираэо Боок, 2004, Эреат Бритаин

        • Нижоле Давид, МжБриде Анэус, “Атилла анд тще Номад Щордес”Оспрей Публисщинэ,2000, Эреат Бритаин

        • Ортайлы, Илбер “ Османлы Дцшцмже Дцнйасы ве Тарищйазымы” Ишбанкасы Кцлтцр Йайынлары 2010, Истанбул

        • Садие Станлей, “Тще Неw Эрове Дижтионарй оф Мусиж анд Мусижианс, 1992, ” Неw Йорк

        • Санлыкол Мещмет Али,”Чалэыжы Мещтер” Йапы Креди Йайынлары,2011, Истанбул

        • Сжщубарт Ж.Ф.Д., “ Ыддеен зу еинер Астщетик дре Тонкунст” 1806/1969, Виенна

        • Васарй Истван, “Османлы Юнжеси Балканлар’да Доьулу Аскерлер” Чевирен Али Жеват Аккойунлу, Йапы Креди Йайынлары, 2004, Истанбул

        ИНТЕРНЕТ СЯЩИФЯЛЯРИ

        Йюре Сейит, www.туркийат.селчук.еду.тр

        щттпс://ощиостатепресс.орэ/Боокс/Жомплете%20ПДФс/Мурпщй%20Щолй/05.пдф

        щттп://жнх.орэ/жонтент/м15861/латест/#15а щттп://жнх.орэ/жонтент/м15861/латест/

        щттпс//жнх.орэ/жонтент /м1586/латест/

        щттп://www.тдк.эов.тр/

       








Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70