МУСИГИ ГАБИЛИЙЙЯТЛЯРИНИН ТЯРБИЙЯСИНИН ПРОБЛЕМЛЯРИ
Фирянэиз ЩИДАЙЯТОВА
 

       Габилиййятляри инкишаф етдиряряк тякмилляшдирмяк мцмкцндцрмц? Бу суала жаваб вермяк цчцн габилиййятляри тярбийя едиляжяк обйектли-фярди дцзэцн мцяййянляшдирмяк лазымдыр. Йяни мцяллим, тярбийячи, валидейнляр вя шаэирдляр юз габилиййятлярини нежя инкишаф етдиря вя тякмилляшдиря билярляр? Мягсядимиз габилиййятли ушагларын арашдырылараг ортайа чыхартмаг олдуьу цчцн биз мящз бу категорийадан олан ушаглар щаггында фикир сюйлямяк истярдик. Она эюря дя ушаьын юзцнц танымадан бу вя йа диэяр йаш сявиййясиня уйьун мяктяблинин габилиййяти щаггында сюз сюйлямяк чятиндир. Бу сябябдян габилиййятляри ортайа чыхаран шяртляри илк нювбядя арашдырмалыйыг. ХХ ясрин эюркямли алман тядгигатчы-педагоглары Г.Мелхорн вя Х.Мелхорн юзляринин “Дащи кими анадан олмурлар” ясяриндя гейд етдийимиз проблемля ялагядар ашаьыдакы шяртляри иряли сцрцрляр:

        1. Ушагда ашкар едилмиш габилиййятлярдян чыхыш етмяк;

        2. Гызыл ачар олан марагдан максимум истифадя етмяк;

        3. Бюйцк наилиййятляр ялдя етмяк цчцн мотивлярин важиблийи;

        4. Шяхсиййятин фяалиййятинин ижтимаи ящямиййятини истигамятляндирмяк;

        5. Габилиййятин инкишаф просесини диггятля истигамятляндирмяк;

        6. Габилиййятлярин инкишафыны фяалиййят нювц кими тяшкил едиб истигамятляндирмяк.

        Ады гейд олунан бу шяртлярин истедадларын тярбийяси просесиля бюйцк тясирини нязяря алараг онлары бир-бир арашдыраг вя онларын тятбиг имканларына нязяр салаг. Ушагда олан габилиййяти мцяййянляшдирмяк йалныз щямян габилиййятин диагностикасыны вермяк мцмкцн олдугда щяйата кечирмяк мцмкцндцр. Йяни мяктяблинин бу вя йа диэяр фянля ялагядар мцяййян биликляря малик олмасы щеч дя онларын эяляжякдя бу истигамятдя эюркямли мцтяхяссис олмасы демяк дейилдир. Ушаьын мцяййян дюврдя щансы сащяйя даща чох мараьы вя щявяси варса, мящз бу истигамятя инкишаф просеси йюнялдилмялидир. Беля ки, яэяр ушагда щансы бир щисс органы инкишаф едирся, бу щям дя диэяр щисс органларынын инкишафына юз тясирини эюстярмялидир. Чох заман валидейнляр ушагларын мараг вя имканларыны нязяря алмайараг онлары чох мцряккяб мясяляляри щялл етмяйя тящрик едирляр. Бунун нятижяси яксяр щалларда ушагларын бу вя йа диэяр фяння олан марагларынын азалмасы иля битир. Бакы мусиги мяктябляринин бириндя биринжи синфин фортепиано ихтисасына йахшы мусиги габилиййятляри олан 6 йашлы ушаьы гябул едян заман саь ялинин балажа бармаьынын анадан гцсурлу олмасы нязяря алынмамышды. ы рцб ярзиндя мцяллим бу гцсурла ялагядар габилиййятли ушаьын фортепианода чала билмямяси цзцндян щямян алятя мараьынын азалдыьы вя цмумиййятля мусигийя мараьынын азалмасы факты иля цзляшир вя нятижядя ушаг мяктяби тярк едир. Габилиййятлярин инкишафы ушаьын сярбяст фяалиййяти иля бир баша дцз мцтянасиб олараг ялагядардыр. Мцяййян наилиййятляр вя вярдишляр ялдя етмяк цчцн ушаг фяалиййятин мягсядини юз дахили инкишафы иля дцзэцн уйьунлашдыра билмялидир. Бу мягсядля мцхтялиф мараглы тядгигатлары нязярдян кечиряк. Тядгигатчылар мцяллимлярдян шаэирдляря мцяййян бир шеир мятнини тез-тез охумагла ону язбярлятмяйи хащиш едирляр. Нятижядя мяктяблиляр тапшырыгла ялагядар мягсядйюнлц щярякят етдикляри цчцн мцяллимляриндян фяргли олараг шеири язбярляйирляр. Бу ондан иряли эялир ки, кичикляр билик гаврама вя габилиййятляринин инкишафыны юз фяалиййятляри вя гаршыйа гойдуглары мягсядля уйьунлашдыра билмишляр.

        Мяшщур йапон мусигичи-педагогу Шиничи Сузуки юзцнцн бейнялхалг мигйасда танынмыш ушаг симли оркестриня щеч дя скрипка алятиня бу вя йа диэяр дяряжядя мараг эюстярян ушаглары гябул етмир. О, рящбярлик етдийи ушаг тядрис мцяссисясиня бцтцн арзу едянляри гябул едир. Мяктябя гябул едилмиш ушаглара лап биринжи эцндян скрипка алятиндя чалмаьа ижазя верилмир. Ушаьын скрипка алятиня мараьынын артдыьыны вя бу алятя онун бюйцк ещтийажыны эюряндян сонра Шиничи Сузуки онун бу мусиги аляти иля мяшьул олмасына разылыг верир. Доьрудур, бу ушагларын эяляжякдя бюйцк мусигичи олажаглары щаггында яввялдян бир сюз демяк олмаса да, щяр щалда онларын кичик йашлардан гейри-ади инкишафлары цчцн ясас шяраитин йарадылмасы щаггында данышмаг мцмкцндцр. Мцшащидяляр эюстярир ки, габилиййятлярин инкишафы шяхсиййятин бу вя йа башга сащяйя олан мараьынын сявиййясиндян билаваситя дцз мцтянасиб олараг асылыдыр. Беля ки, эцжлц мараг габилиййятлярин орта сявиййядя инкишафына сябяб олур. Лакин тякжя мараьын олмасы да габилиййятлярин инкишафы цчцн ясас ола билмяз. Йяни мяктябли юзцнц гаршысына гойдуьу мягсядя йюнялтмяли вя уйьунлашдырмалыдыр. Мараг фяалиййят цчцн зямин вя эениш шяраит йарадыр. Бунунла беля шаэирд ня гядяр фяал оларса, мягсядя уйьун фяалиййят эюстярярся онун ялдя етдийи нятижяляр, йяни габилиййятлярин инкишаф дяряжяси, сявиййяси дя йцксяк ола биляр. Бу, щям дя мараьын мягсядя уйьун бир даща артмасына эятириб чыхара биляр. Бу просеси ашаьыдакы схемля беля эюстярмяк мцмкцндцр:

       

       Бу схемдян эюрцнцр ки, фяалиййят габилиййятлярин инкишафы иля дцз мцтянасибдир. Лакин бу дцз мцтянасиб инкишаф просеси йалныз актив вя мягсядя уйьун фяалиййят заманы баш веря биляр. Габилиййятлярин инкишафы иля ялагядар апарылан мцшащидяляр эюстярир ки, бу сащядя йцксяк наилиййятляр ялдя етмяк цчцн мотивлярин чох бюйцк ящямиййяти вардыр. Габилиййятлярин инкишафында щяр бир фяалиййятин мягсяди йцксяк наилиййятляр ялдя етмякдир. Щеч дя щамы, щятта бцтцн гцввясини сярф еляся беля гейри ади бир шей йаратмаг имканына малик ола билмязляр. Лакин истедадын олмасына бахмайараг даими вя мягсядяуйьун фяалиййят олмазса вя чохлу зящмят чякилмязся йцксяк наилиййятляр дя ялдя етмяк мцмкцн дейилдир. Буна эюря дя, чох кичик йашларындан даима мотивляри бюйцк наилиййятляр истигамятиндя эенишляндирмяк мягсядяуйьундур. Бу просесдя йенийетмя артыг ялдя етдийи наилиййяти ясас тутараг даща йцксяк нятижяляр ялдя етмяйя чалышыр. Бунун цчцн мцхтялиф мцсабигяляр, фестиваллар, консертлярдян бир васитя кими истифадя едилмялидир. Мящз бу жцр мцсабигя, фестивал, консертлярдя иштирак едян йенийетмянин габилиййятляри мцхтялиф истигамятлярдя инкишаф едир. Йяни бир габилиййятин инкишафы просесиндя диэяр габилиййятлярин дя онунла паралел олараг инкишаф етдирилмяси истедадлы ушаг цчцн ясас педагоъи шяртлярдян биридир. Мящз бу шяртля ейни заманда йенийетмялярин цмуми инкишафына да тясир етмяк мцмкцндцр.

        Шяхсиййятин фяалиййятинин ижтимаи ящямиййятинин истигамятляндирилмяси истедадын инкишафы просесиндя ясас факторлардан биридир. Кечмиш тарихдя вя ейни заманда мцасир дюврдя чох инсанлар шцурлу сурятдя бюйцк наилиййятляря жан атмагла жямиййятин инкишафына вя инсанлыьын прогресиня сябяб олублар. Бу жцр мотивасийа истедадлы мяктяблинин юз цзяриня бюйцк йцк эютцрмясини асанлашдырыр, бюйцк сяйля гойдуьу мягсядя доьру эетмясиня сябяб олур, мягсяд уьрунда шяхси мянафедян имтина етдирир. Тяжрцбяляр эюстярир ки, бу принсипляри щяйата кечирян шаэирдляр бюйцк йарадыжылыг наилиййятляри ялдя едя билирляр. Йенийетмялярин инкишафы просесиндя ону еля истигамятляндирмяк лазымдыр ки, о, юз мараьы иля жямиййятин мараьыны дцзэцн гиймятляндиря билсин вя юз мараьыны жямиййятин мараьынын бир щиссяси, щям дя айрылмаз, ялагяли бир щиссяси олдуьуну анлайа билсин. Йенийетмялярин габилиййятляринин инкишаф сявиййяси вя марагландыглары сащя иля ялагядар даими фяалиййятляри чох олдугжа онлар жямиййятя даща чох хейир веря билярляр.

        Габилиййятин инкишаф просесини диггятля истигамятляндирмяк валидейнлярдян вя мцяллимлярдян эярэин вя дюзцмлц иш тяляб едир. Йяни эяляжякдя шяхсиййятин бюйцк наилиййятляр ялдя етмяси цчцн онунла мцнтязям вя узун мцддятли мягсядяуйьун иш эетмялидир. Бу просесдя шаэирдин наилиййятляриля бирликдя дурьунлуг дюврляри дя мцмкцндцр ки, бунларсыз щеч бир инкишаф ола билмяз. Щятта ола биляр ки, узун мцддятдя мяктяблинин щеч бир инкишафы олмасын вя бундан сонра мцяййян дяряжядя ирялийя доьру аддымлар атылсын. Республика Инжясянят Эимназийасына 1994-жц илдя гябул едилмиш истедадлы мцьянни-шаэирд Сурхай Ясэяров ил йарым ярзиндя демяк олар ки, бюйцк наилиййятляр ялдя едя билмямишди. Лакин 1996-жы илин орталарында онун ифасында Азярбайжан, рус, Авропа бястякарларынын вокал ясярляри еля эюзял сяслянмяйя башлады ки, ийун айынын 22-дя истедадлар цчцн “Гызыл китаб”а илк намизяд олду вя сонрадан бцтцн дцнйада “Азярбайжан Робертино Лореттиси” адландырылды. Америка вя Канадада 11 мащныдан ибарят илк лазер диски 1 милйон тираъла йазылараг 46 дювлятя йайылды.

        Чох заман орта вя али мяктябляри яла гиймятлярля битирянляр щеч дя сонрадан эюркямли наилиййятляр ялдя едя билмямишляр. Йахуд орта вя али мяктяблярдя орта гиймятля охуйанлардан бязиляри сонракы сямяряли вя интизамлы фяалиййятляри мцддятиндя бязян чох эюркямли наилиййятляр ялдя едя билирляр. Дащи алман шаири Эюте Лейпсиг университетинин тялябяси оларкян щеч дя эюркямли наилиййятляр газана билмямиш вя ади тялябялярдян фярглянмямишдир. Бу фикри мяшщур физик Алберт Ейнштейн щаггында да демяк мцмкцндцр.

        Республикамызын ужгар район вя кяндляриндя истедадлы ушаглар чохдур. Лакин бахымсызлыг цзцндян, дцзэцн мяслящят вя истигамят верилмямяси сябябиндян щямян истедадлар инкишаф едя билмирляр. Ялбяття, бу просесдя мцяллимин чох бюйцк ролу вардыр. Беля ки, истедадлы ушаглары ахтарыб тапмамышдан онларла ишляйя биляжяк тяжрцбяли мцяллими мцяййянляшдирмяк лазымдыр. Йяни истедадлы ушаг тяжрцбяли вя диггятли мцяллим ялиня дцшдцкдя истянилян нятижяни ялдя етмяк мцмкцндцр. Ялбяття ки, бу просесдя валидейнлярин дя бюйцк ролу вардыр. Вахты иля 1970-1880-жи иллярдя республиканын мцхтялиф реэионларындан Бакы шящяриня вокал вя муьам ифа едян истедадлы ушаглары эятириб Бцл-бцл адына орта ихтисас мусиги мяктябиня гябул етдиляр. Щямин ушаглар эюркямли ханяндя вя мцьянниляря тапшырылды. Лакин бу мцьяннилярин педагоъи тяжрцбяляри олмамасы цзцндян щямин истедадлы ушагларын яксяриййяти юз сяслярини итирдиляр. Гарабаь бцлбцлляринин дя сону беля бир фажия иля гуртарды. Бцтцн фактлар бир даща сцбут едир ки, тякжя истедадын олмасы кифайят дейилдир вя истедад тяжрцбяли мцяллим тяряфиндян елми ясасларла инкишаф етдирилдикдя мцяййян наилиййятляр ялдя етмяк мцмкцндцр. Диэяр тяряфдян истедадлы йенийетмяляр щисс етсяляр ки, онлары ящатя едян адамлар, валидейнляри вя мцяллимляри онлардан бюйцк наилиййятляр эюзляйирляр, онда шаэирдлярин габилиййятляринин инкишаф етдирилмяси просеси эцжлянир. Йяни йенийетмя йцксяк наилиййятляр ялдя етмяк цчцн эежя-эцндцз чалышыр вя беляликля габилиййятлярин инкишаф просеси тезляшир.

        Инди бцтцн дцнйанын таныдыьы йенийетмя мцьянни Сурхай Ясэяров мящз юзцнцн бюйцк истедада малик олдуьуну, мцяллим вя валидейнляринин ондан бюйцк наилиййятляр эюзлядиклярини дярк едяндян сонра щягигятян тякжя республикамыз цчцн дейил, щям дя бяшяр цчцн лазым олан нятижяляр эюстяря билмишдир.

        Габилиййятлярин инкишафыны фяалиййят нювц кими тяшкил едиб истигамятляндирилмясиня истедадын формалашмасына тясир едян факторлардан бири кими бахмаг олар. Бунунла ялагядар беля бир суал мейдана чыха биляр: “Дейилян нюгтейи-нязярдян ушагларла щансы йашдан башлайараг мягсядйюнлц иш апармаг лазымдыр?”. Бцтцн бизя гядяр мювжуд олан педагоъи-психолоъи ядябиййатларда гярбдя Й.А.Коменскидян, шяргдя Низами, Фцзули, Нясими, Н.Тусидян та бу эцнки тядгигатчы -алимляр, мяшщур елм вя мядяниййят хадимляри, философ вя педагоглар беля бир фикирдядирляр ки, щяля ушаг ана бятниндя оларкян онун эяляжяк тярбийяси, интеллект вя истедады иля мягсядйюнцмлц вя ардыжыл мяшьул олмаг лазымдыр. Мящз бу проблемля ялагядар 1979-жу илдя Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилатынын Токиода кечирдийи бейнялхалг симпозиумда мяшщур йапон педагогу-тядгигатчысы Макару Ибука юз чыхышында тящсилин ушаг анадан оландан башламаьы мяслящят эюрцрдц. Онун фикринжя баьча йашлары артыг бу проблемин щялли цчцн чох эеждир. Бу истигамятдя Алманийада, Исраилдя, Русийа вя диэяр кечмиш ССРИ республикаларында ясасян миллиййяти йящуди оланлар, хцсусиля Авропа мяншяли йящудиляр хцсусян фяал иш апарырлар. Бунунла ялагядар бир фикир дя диггятя чатдырылмалыдыр ки, авропа мяншяли йящудилярин аиляляриндя ясасян бир вя йа ики ушаг олур. Ата-ана, щятта баба вя няня бу ушагларын йахшы тящсил алмалары, елмли, мядяниййятли олмалары, мцхтялиф харижи дилляри мянимсямяляри, бир сюзля щяртяряфли инкишаф етмяляри цчцн бцтцн имканлардан истифадя едирдиляр вя щал-щазырда да бу просес эедир. Бу ондан иряли эялирди ки, щямин миллятдян оланлар узун мцддят дювлятлярдя ишэянжяляря мяруз галмышлар вя онларын ялажы она чатырды ки, еля бир интеллект, истедад йетишдирсинляр ки, йашадыглары дювлятин, мцщитин онлара ещтийажы олсун. Бу дедийимизи бир факт сцбут едир ки, дцнйа елминин, мядяниййятинин ясас апарыжыларынын яксяриййяти миллиййятжя ясасян йящуди олмушлар.

        Апарылан мцшащидя вя тяжрцбялярин нятижяси эюстярир ки, ушагларын илк щяйат илляриндя онун мяшьяляляри йалныз бир фяалиййят нювцня истигамятляндирилмялидир. Ясас мягсяд одур ки, йаш сявиййясиня вя хцсусиййятиня уйьун олараг ушаглар щансыса мцхтялиф ишлярля мяшьул олмалыдыр ки, бу просесдя онун тяряфиндян мцяййян билик, бажарыг вя вярдишляр ялдя олунсун.

        Мялумдур ки, ушагларын яксяриййяти мяктябягядяр йаш дюврцндя валидейнляря вя бюйцкляря бу вя йа башга бир щадисялярля ялагядар чохлу суаллар верирляр. Бу дюврдя ушаглара вердикляри суаллара дцзэцн жаваблар алмаларынын чох бюйцк ящямиййяти вардыр.

        Мцшащидяляр эюстярир ки, чохлу суаллар верян ушаглар чох заман щямин проблемлярин щялли иля дя мяшьул олмаьа чалышыр вя щям дя юзляри суаллара жаваблар тапырлар.

        Еля ки ушаглар охумаьы юйрянирляр, онлар мцхтялиф лцьятлярля, ядябиййатла сярбяст ишлямяйя истигамятляндирилмялидирляр. Бу йашларда ушагларда бу вя йа башга бир истигамятя мараьын ойадылмасы эяляжякдя онун щямин ихтисас цзря формалашмасына бюйцк сямяря веря биляр, йяни шяхсиййятин эяляжяк мяшьулиййят нювцнцн ясасы, бцнювряси гойула биляр. Мящз бундан сонра мяктяблилярин мцяййян дярняклярдя, бядии юзфяалиййят мяшьяляляриндя иштиракынын чох бюйцк тясиредижи гцввяси вардыр.

        Марагларын, истедадын, талантын стимуллашдырылмасы мцряккяб просес олуб вя бу просесдя истедадлы вя бу ишя бюйцк сяриштяси олан валидейнляр, мцяллимляр, алимляр, эянжляр вя ушаг тяшкилатлары бир-бириня кюмяк етмякля мяшьул олмалыдырлар. Бу истигамятдя атылан щяр бир дцзэцн вя мягсядйюнлц аддым эяляжяк цчцн бюйцк хейир эятиря биляр.

       









Copyright by Musigi dyniasi magazine
(99412)98-43-70