.
Deyilən epitetlərə görə bəşəriyyətin tarixində XX əsrin tayıbərabəri yoxdur. Həqiqətən, onu daha necə adlandırmamışlar: həm elektrik əsri, həm aviasiya əsri, həm kosmos, nüvə, kompüter əsri və s. və i.a. Və bütün bunlar doğru olacaqdır, çünki yuxarıda sadalanan hər texniki sahə bəşəriyyətin fəaliyyətində inqilabi əhəmiyyətə malik idi. Yəqin ki, həmin cərgəyə tam əsasla səsyazmanı da aid etmək olar. Baxmayaraq ki, Tomas Edison hələ XIX əsrin sonuncu rübündə bu texniki sahənin əsasını qoymuşdu, onun əsl çiçəklənməsi, əlbəttə, XX əsrə təsadüf edir. Yalnız təəssüflənmək olar ki, insanın texniki dühası onun bədii dühasına nisbətən bir qədər gecikmişdir. Buna görə də biz Baxın improvizasiyalarını, Motsart və Şopenin məftunedici ifasını, List və Paqanininin virtuoz çalğısını dinləmək imkanından məhrumuq. Pərviz QULIYEV
Bu cəhətdən Azərbaycan milli musiqisinin «bəxti gətirdi», çünki onun sür’ətli inkişafı səsyazmanın kütləvi yayılması ilə eyni vaxta düşür.
Söhbət açdığımız mövzu ilə bağlı tarixi hadisələrə nəzər yetirmək istərdim.
1899-cu ildə Emil Berliner Peterburqda səsyazma studiyası açır. 1901-ci ildə «Emil Berliners Qrammofon» şirkəti əsasında «Qrammofon» adlı ingilis səhmdar cəmiyyəti yaranır. Gələn il «Qrammofon»un bölmələri Moskvada, Kiyevdə, Varşavada, Riqa və Tiflisdə açılır. Həmin il Riqada qramvallar buraxan fabrik tikilir. Qısa müddətdən sonra isə, 1906-cı ildə bizim görkəmli xanəndəmiz cabbar Qaryağdı Azərbaycan və bütün Şərq incəsənətinin tarixində ilk səsyazma üçün Riqaya yollanır. Sələflərimizin o dövrdəki kommunikasiyaların indiki inkişafda olmadığına baxmayaraq, texniki yeniliklərə bu cür tezliklə cavab verməyi heyrətə gətirir. Bu isə onu sübut edir ki, Bakı və Azərbaycan nəhəng Rus imperiyasının ucqarı olsa da, mədəni-texniki cəhətdən heç də ucqar deyildi.
Həmin 1906-cı ildə, cabbar Qaryağdıdan sonra, Şəkili Ələsgərin və Seyid Mirbabayevin səsləri vala yazılmışdır.
1907-ci ildə Rusiyada «Pate qardaşları» fransız şirkəti fəaliyyətə başlayır. O, cabbar Qaryağdını və bir neçə digər ifaçıları vala yazmışdır.
Sonralar, 1913-cü ildə həmin «Qrammofon» və «Pate qardaşları» şirkətlərinin bölmələri Bakıda açılmışdır.
1910-cu ildə «Qrammofon» tərəfindən Həmid Malıbəyli, Məcid Behbudov, Seyid Mirbabayev və başqaları vala yazılmışlar.
Lakin, həmin illərdə Azərbaycan xalq və professional musiqisinin yazılması və yayılmasında birincilik polyak şirkəti «Sport-rekord»a məxsus idi. Hələ 1908-ci ildə o, cabbar Qaryağdını Qurban Pirimov və Saşa Oqanezaşvili ilə birgə vala yazmışdı. Bu şirkət həmin ifaçıları, habelə Keçəçioğlu Məhəmmədi, M.M.Fərzəlioğlu və başqalarını 1912-ci ildə də yazıya almışdı. O vaxt 97 muğam, mahnı, təsnif, xor və rəqs melodiyaları vala yazılaraq, minlərlə tiraj ilə bütün dünyada yayılmışdı.
1913-cü ildə «Sport-rekord» Zülfüqar Hacıbəyovun «Evli ikən subay» və «Əlli yaşında cavan» komediyalarının vallarını buraxmışdır.
Həmin 1913-cü ildə «Monarx-rekord» şirkəti buraxılışında xanəndə Mirzə Güllər xanımın səsi valda öz əksini tapdı. Inqilabdan əvvəl bu ifaçı, səsi vala yazılmış yeganə azərbaycanlı qadın idi.
Yenə də 1913-cü ildə ingilis şirkəti «Ekstrafon»un Kiyev bölməsi tərəfindən Seyid Şuşinski, Şəkili Ələsgər, Keçəçioğlu Məhəmməd, Məmmədqulu Şuşinski, Malıbəyli cümşüd, Islam Abdullayev, məşhur balabançı Həsən Əliyev və bir çox digərləri vala yazılmışdılar. 1916-cı ildə isə həmin «Ekstrafon»un təşəbbüsü ilə Üzeyir Hacıbəyovun «Leyli və Məcnun» ilk azərbaycan operası premyerasından cəmi 8 il sonra vala yazılmışdı.
XX əsrin əvvəllərində ifaçılarımızın və səsyazma şirkətlərinin fəallığı hətta indiki ölçü baxımından böyük hörmətə layiqdir.
Sonralar, çevrilişin və vətəndaş müharibəsinin iğtişaşlı dövründə valların istehsalı dayandırılır. Yalnız vəziyyət sabitləşəndən sonra səsyazma fəaliyyəti bərpa olunur. Bu işdə musiqi dükanının keçmiş sahibi A.Q.Kaytsakovun xidmətləri var idi. 1921-ci ildə o, cabbar Qaryağdıoğlunu, Məşədi Fərzəlioğlu, Keçəçioğlu Məhəmmədi, Davud Səfiyarovu, Qurban Pirimovu və Aleksandr Oqanezaşvilini vala yazmışdır.
30-cu illərdə Ü.Hacıbəyovun və Bülbülün təşəbbüsü ilə Azərbaycanın, habelə Gürcüstan və Ermənistanın rayonlarına çoxsaylı folklor ekspedisiyaları təşkil olunur. Bunun nəticəsində olduqca böyük sayda xalq mahnıları fonovaliklərə yazılmışdı. Gənc Qara Qarayevin o vaxta kimi namə’lum bədii kollektiv olan zurnaçılar ansamblının üzə çıxarılması və fonovalikə yazılması da diqqətə layiqdir.
Həmin dövrdə Noqinsk zavodu böyük sayda Azərbaycan xalq və professional musiqisinin yazıları ilə vallar hazırlayıb buraxmışdır.
Burada bizim tarixi ekskursumuz sona yetəcəkdir. Çünki yaxarıda ifadə olunanlar «Azərbaycan diskoqrafiyası. I hissə. 1900–1940-cı illər» adlı yeni veb-saytın təqdimatı üçün tarixi mə’lumat olaraq, saytın adında göstərildiyi dövrlə çərçivələnir. Bütövlüklə isə «Azərbaycan diskoqrafiyası» üç hissədən ibarət olacaq və 1900-cu ildən ta 2000-ci ilə qədərki dövrü əhatə edəcəkdir.
Oxucuları jurnalın yaradıcı kollektivi tərəfindən hazırlanan hər yeni saytla tanış etmək ən’ənəvi bir hala çevrilmişdir. Bizim musiqi mədəniyyətimizi kiberməkanda təqdim edən saytlar sırasında «Diskoqrafiya…» artıq beşincidir. Halhazırda Bakı Musiqi Akademiyasının 80-illiyinə həsr olunmuş «Tarix. Ən’ənələr. Müasirlik» adlı yeni multimediya saytı üzərində işlər gedir. Onun prezentasiyası barədə oxucular jurnalın səhifələrində mütləq mə’lumat alacaqlar.
Indi isə qayıdaq «Diskoqrafiyaya…». Əgər əvvəlki saytımız «Qara Qarayev» memorial janrında yaradılmışdısa, hazırki sayt online–kataloq janrına aiddir. Bu elektron kataloqda Azərbaycan incəsənəti ilə bağlı vallar barədə bütün mə’lumatlar toplanmışdır, məsələn: valı buraxan şirkət, yazının tarixi, yeri, ifaçının adı, tiraj, saxlanılan yeri, arxiv nömrəsi və s. Bu mə’lumatlar tək filofonistlər (yə’ni vallar kolleksiyaçıları) üçün deyil, bütün musiqi həvəskarları üçün maraqlı olacaqdır. Həmin mə’lumatlarda əvvəlcə qara disklərdə, indi isə həmçinin «ümumdünya şəbəkəsinin yaddaşında» həkk olunmuş milli musiqi incəsənətimizin tarixi əks etdirilir. Saytın azərbaycan dili ilə yanaşı həmçinin dünyada ən geniş yayılmış ingilis dilində də hazırlandığını nəzərə alsaq, onun çox geniş təbliğat effekti aydın olur.
Multimediya saytı kimi, «Diskoqrafiyanın…» funksiyaları sırf mətn materialının verilməsi ilə məhdudlaşmır. Burada həmçinin ifaçıların fotoşəkilləri verilmiş və, ən əsas, onların məftunedici səsləri yazılmışdır. Çağdaşlarımız cabbar Qaryağdının, Keçəçioğlu Məhəmmədin, Məşədi Fərzəlioğlunun, Islam Abdullayevin, Şəkili Ələsgərin, Məcid Behbudovun və digərlərinin əsrlik zaman məkanından bizə gəlib çatan səslərini eşidəcəklər. Illər uzaqlığına və XX əsrin əvvəlindəki texniki avadanlığın mükəmməl olmadığına baxmayaraq, bu yazılarda ustadlarımızın səs məlahəti və ifaçılıq məharəti tamamilə əks etdirilir. Bu isə sənətə yiyələnən xanəndələrimiz üçün çox gözəl ibrət nümunələridir. Bununla belə, «Diskoqrafiya…» həm musiqişünaslar, həm də Azərbaycan musiqi tarixi ilə bütün maraqlananlar üçün çox faydalı olacaqdır.
Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, saytın yaranması ilə bir neçə məqsəd əldə edilir: qramvalların kataloqa salmaqla sistemləşdirilməsi, onların qorunub saxlanılması, Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin təbliği, habelə gənc nəslin bu cür zəngin faktiki material əsasında tə’limtərbiyəsi.
Əsas kataloqdan savayı, saytda Azərbaycan Dövlət səsyazma arxivinə, Bülbülün Xatirə muzeyinə, Azərbaycan musiqi mədəniyyəti muzeyinə və Londondakı Kral kitabxanasının Milli Arxivinə hiperyönəltmələr (qiperssılka) də verilmişdir.
«Diskoqrafiya…» ABŞ-nin Dövlət departamentinin mədəniyyət və təhsil üzrə Bürosunun,
Saytın təqdimat mərasimi sentyabrın 17-də – Musiqi günü və böyük Ü.Hacıbəyovun anadan olan günü ərəfəsində ənənəvi olaraq «Kapelhaus»da keçirilmişdir. Həmin dövr «Musiqi dünyası» curnalının ikiillik yubileyilə də üst-üstə düşür.
Tədbiri Azərbaycan bəstəkarlar ittifaqının katibi, Bakı Musiqi Akademiyasının professoru Ramiz Zöhrəbov açmışdır. O, Azərbaycanda muğam ifaçılıq məktəbi barədə söz deyərək, milli incəsənətimizin əbədiləşdirilməsi və təbliğində saytın böyük əhəmiyyətini vurğulamışdır.
«Musiqi dünyası» jurnalının ikiillik fəaliyyəti barədə onun baş redaktoru, sənətşünaslıq doktoru Tariyel Məmmədov hesabat vermişdir. Sonra isə o, «Diskoqrafiya…» haqqda ətraflı danışaraq, saytın böyük ekranda nümayişini şərh etmişdir.
Nümayişdən sonra tədbirdə iştirak edən arxiv işçilərinin saytı yaradanlara bə’zi sualları olub. Belə ki, Dövlət səsyazma arxivinin direktoru Yaqub Mədətov görülən böyük işə görə minnətdarlığını bildirərək, eyni zamanda yaradıcı kollektivə bə’zi qeyri-dəqiqlikləri irad tutmuşdu. Məsələn, onun fikrincə, bə’zi müəssisələrin nadir yazıların bərpası və qorunub saxlanılmasına aidiyyəti dəqiq göstərilməyib. Bu mövzunu, amma daha ümumiləşmiş şəkildə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Baş arxiv idarəsinin rəisi Ataxan Paşayev davam etdi. O təəssüfləndi ki, başqalarının xidmətlərini öz adına yazdırmağa hazır olanlar çoxdur və həmin adamlar arxivçiləri hələ tənqid etməyə də cür’ət edirlər.
Qeyd etməliyik ki, arxivçilərin xeyirxah və səmərəli tənqidi bə’zi tarixi faktların dəqiqləşdirilməsi, saytın yeni səhifələrinin əlavə edilməsi və bununla da mə’lumat məkanının genişləndirilməsi üçün əlverişli zəmin yaratmışdır.
Çıxış edən arxivariusların ədalətli məzəmmətlərinə şərik olaraq, saytın bir məqsədini də vurğulamalıyıq – böyük sələflərimizin nadir yazılarının qorunub saxlanılması və bərpası işinə aidiyyəti olanlara haqq vermək və müəllif hüquqlarını müdafiə etməkdir.
Sonda isə Internet xidmətlərindən istifadə edənlər üçün «Azərbaycan diskoqrafiyası. I hissə. 1900–1940-cı illər» saytının elektron ünvanını veririk:
http://diskografiya.aznet.org;
http://www.diskografiya.in-baku.com
Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin parlaq səhifələrindən biri ilə bilavasi-tə tanış olmaq üçün hamını Internetə də’vət edirik.