TOTALITAR-SIYASI MAHNILARIN GENEZISI>

       Bu məqalənin yazılmasına mənəvi təkan və impuls verən metodoloji baxımdan köhnə irsə münasibət üçün çox böyük əhəmiyyət daşıyan bir yazı olmuşdur: «Məslək texnologiyası. Siyasi mahnı haqqında, qeydlər». Yazı 1974-cü ildən Amerika Birləşmiş Ştatlarında yaşayan, simfonizm haqqında poeziya və musiqinin qarışıqlı əlaqəsi haqqında, rəsmi senzura altına düşməyən Sovet mahnıları haqqında məqalə və kitabların müəllifi, musiqişünas Vladimir Frumkinə məxsusdur. O, «Bulat Okucava, 65 mahnı» (1980) və «Bulat Okucava, mahnılar» (1986) kitablarının da müəllifidir. V. Frumkin «Amerikanın səsi» radiostansiyasında musiqi verilişlərinin aparıcısı kimi dünyada məşhurdur. Musiqişünas belə bir həqiqi qənaətə gəlmişdir ki, incəsənətin insanların emosiyasına təsir etməklə onlarda əqidə yaratmaq, məslək formalaşdırmaq sahəsində «qırmızılar» (söhbət bolşeviklərdən gedir) öz rəqiblərindən çox irəli getmişlər. Bu bacarıq, bu siyasi qabiliyyət xarizmatik partiya və sonralar dövlət lideri olan Leninlə şüurlu surətdə yerinə yetiri lən xüsusi bir missiyaya çevrilmişdir. Belə bir sosial-psixoloji cəhəti nəzərə almaq da bolşeviklərin siyasi dəst-xətti olmuşdur ki, qara camaatın, qara kütlənin şüuruna təsir etmək yolu yalnız onun təhtəlşüurundan, qeyri-ixtiyari anlama dərəcəsindən keçir: nə nəzəriyyə, nə ideya öz-özlüyündə kütlələrin malı olmur, əksinə, mifikləşdirilmiş, bədii fantaziya ilə yoğrulmuş ideya insanların emosiyalarını oyada bilər, onların xəyalını və inamını yönəldə bilər. Məhz bu cür ünsiyyət dili yalnız musiqi və sözün sintezini özündə ehtiva edən mahnıya xasdır. Təsadüfi deyildir ki, mahnını, xüsusilə siyasi-ritorik məzmunlu himnləri bolşevik ovqatlı şair «bizim silahımız – bizim mahnılarımızdır» aforizmi ilə militaristcəsinə səciyyələndirmişdir. Doğrudan da mahnı, xüsusilə siyasi-kütləvi mahnılar belə bir mövqe üçün, bu cür siyasi dil üçün ideal modeldir. Bu baxımdan xüsusilə musiqinin söz üzərində üstünlüyü ifadə tapan mahnılar daha təsirli, daha hərəkətli olmuşdur: çünki onlarda, tədqiqatçı A. Soxor demişkən, «kütlələrə bilavasitə emosianal təsirin böyük gücü» təmin olunur.

       Öz inqilabi-totalitar niyyətlərini, həyatın bütün sahələrini bir ideologiyaya yönəltmək cəhdlərini məhz musiqinin ecazkar estetik təsiri ilə reallaşdırmaq hətta sosial-demokratların və sonralar kommunistlərin Oktyabr çevrilişinə qədər fəaliyyətləri üçün də səciyyəvi olmuşdur. Başqalarını siyasi-emosianal əhval-ruhiyyəli mahnılarla şirnikləndirən rus inqilabının rəhbərləri özləri bu ovqata sadiq qalaraq hər yerdə-həbsxanada, mühacirətdə, vətəndə, sürgündə və gizli fəaliyyət yerlərində nümunə göstərir, mahnılar oxuyurdular. Musiqişünas tədqiqatçı P. Lepeşinski yazırdı ki, təkcə sıravilər deyil, həm də kütlələrin avanqardları inqilabi enerjisini həyacanlandırmağın lokal mənbəyinə kəskin ehtiyac duyurdular. Mahnı onlar üçün güclü estetik stimulyator olur, mahnı onların ruhunu yüksəldir, axıra qədər getmək qətiyyətini və iradəsini möhkəmləndirirdi. Bolşeviklərin liderləri hansı mahnının partiya üçün gərəkli və yaxud gərəksiz olmasına çox böyük ideoloji-siyasi əhəmiyyət verirdilər. Onlar xüsusi siyas i utilitarlıqla, proqmatikliklə sərfəli mahnıların kütlələrə təlqin edilməsinə canfəşanlıqla cəhd göstərirdilər. Çox səciyyəvi haldır ki, hələ 1904-1907-ci illərdə partiya mətbuatı 50-yə qədər inqilabi mahnını çap etmişdir. Onlardan çoxu dəfələrlə təkrar-təkrar bir neçə min tirajla dərc olunmuşdur.


       Inqilabi mövqe tərəfdarları qəti əqidədə idilər ki, kütlələrin zövqünü dəyişdirmək olar və bu çox lazımdır. Buna görə də köhnə mahnılar yeni mübariz mahnılarla sıxışdırılıb çıxarılmalıdır. Bunun üçün polyak himnləri - «Varşavyanka», «Qəzəblənin, tiranlar», «Qırmızı bayraq» nümunə göstərilirdi. Bu himnlər bolşeviklərin mövqeyindən arzuolunmaz motivlərdən azad idilər, onlarda ifrat dərəcədə təsiredici enerji, qələbəyə inam meyli və ləngimədən inqilabi fəaliyyətə çağırışlar ifadə tapmışdır. Lenin Rusiya üçün belə mahnıların yaradılması zərurətini israrla tələb edirdi. Nəticədə bir-birinin ardınca bu üç himnin rus versiyası yaradılır. Yeni tipli, major ladında ilk orijinal mahnı - «Cəsarətlə, ayaqlaşın, yoldaşlar» (1897) mahnısı meydana gəlir. 1902-ci ildə fransız «Beynəlmiləl»-i siyasi həyata daxil olur. Məlum olduğu kimi, bu mahnı kommunist partiyalarının ümumi himni olmuşdur. Bu beş himn-mahnı sosial-demokratların və kommunistlərəin XX əsrin ilk mübarizə illərində rep ertuarının özəyini təşkil edirdi. Onların mətn məzmununda və tematikasında eyni motivlər estetikləşdirilmişdir.

       Bu zaman həyatın total surətdə inqilabiləşməsini, köhnənin məhv edilməsini, yeni sosialist nizamı qurulmasını məqsəd və ideala çevirən kommunistlər hətta musiqidə soz mətnlərində məqsədyönlü mövzuların planlaşdırılmasını da önəmli etmişlər. Musiqi yaradıcılığında sosial-siyasi sifariş reallığı təkamül tapırdı. Bu prosesə daxil edilən və yuxarı instansiyalardan total surətdə nəzarət altına alınmaq vərdişi yaradılırdı, tədricən yaradıcılıq sahəsi idarə olunmaq məcrasına salınırdı. Bu totalitar mədəniyyət meyarı sənət arbitirlərinin siyasi dəst-xəttinə çevrilir, gələcək qeyri-liberal pafosun genezisinin ilkin əsasını qoyurdu. Meydana atılan mövzuların ideoloji-siyasi düzümünə diqqət yetirək.

       Bu dövrdə ilk aparıcı mövzulardan biri – mövcud olan dünya nizamını dağıtmaq haqqında həyəcan çağırışı idi.Bu məqsədə, bu çağrışa adekvat mahnılar meydana gəlmişdir: « Qanlı döyüşə … marş, marş irəli, Əməkçi xalq!», « məhv olsun tiranlar, məhv olsun zəncirlər!.. Biz dünyaya yeni yol göstərəcəyik…».

       Ikinci mövzu zora söykənən dünyanın mənfurluğu, onun göz yaşlarına və cəlladların, tüfeylilərin və tiranların mövcudluğuna bais olması idi. Bu mövzu birincini gücləndirirdi. Üçüncü mövzu kəskin surətdə ikinciyə kontrast, əks olaraq mübarizənin son məqsədini – yeni gözəl dünyanın cazibədarlığı, azadlıq səltənətini vəd edirdi. Bu dünyanın sahibi, ağası əmək və əməkçi olacaqdır. Dördüncü mövzu proletar döyüşçülərinin avtoportretinə həsr olunmuşdur: əməkçi xalqın övladları ağır həyat keçirsələr də, titanlara xas olan ruh yüksəkliyinin, öz məqsədinə çatmaq yolunda qətilik göstərməyin nümunəsi kimi təsvir və təfsirə gətirilmişdir. Bu aspektdə müsbət qəhrəman modeli önəmli sayılmışdır. Nəhayət, mərkəzdən təşkil olunan və idarə edilən yaradıcılıq plan-dəstxətlərdə bolşeviklərin «kim bizimlə deyil, o bizim rəqibimizdir, düşmənimizdir» kimi prinsipinə söykənən intiqam, qisas və qanlı mübarizlik, barışmazlıq motivləri xüsusi istiqamət kəsb etmişdir. Bu səpkili mahnı-şüar larda radikallıq ifadə olunurdu: «xalqı qanına qəltan edən taxt-tacı düşmənlərimizin al-qanına boyayaq… Bütün çar-plutokratlara intiqam və ölüm…», «Ayıb olsun, qorxu olsun, ölüm olsun sizə tiranlar…».

       Tədqiqatçılar göstərirlər ki, bu axırıncı sətir-şüarlar bolşeviklərə çox böyük təsir etmiş və buna görə də onlar bu pafosu tez-tez təkrar etmişlər.

       Kütləni öz totalitar mübarizə dairəsinə salmağa səy göstərən bolşeviklər heç də mahnı və himnlərin ideyasını başa salmaq, aşılamaq qayğısına qalmır, əksinə, onların düzgünlüyünə, səhvsiz olmasına inam təlqin edirdilər. Məsələn, onlar təbliğ edirdilər ki, «Küçələrə çıxın… Mübariz mahnılarınızı gur səslə oxuyun…». Təlqin edilirdi ki, qoy mahnılar hərbi şimşək kimi gurultuları ilə havanı silkələsin və bütün cəlladlar və zalımları titrətməyə gətirsin». Bu mahnılar başqalarını qorxutmaqla onun ifaçılarını qətiyyətsizlik və qorxu emosiyasından uzaqlaşdırırdı. «Fəhlə Marselyozası» bu məramla ifa edilirdi. O, köhnə dünyadan qurtulmaq fəlsəfəsinə xidmət edirdi.

       Keçən əsrin böyük rus yazıçılarından Ivan Bunin, demək olar ki, ilk dəfə inqilabi-totalitar poeziyaya aydın və ayıq gözlə baxmışdır. 1919-cu ilin yazında Odessada onun əlinə belə bir toplu düşmüşdür: «Zəhmət adamının xalq kitabxanası. Xalqın qəzəb mahnıları. Odessa, 1917». Bu mahnı toplusundakı «Fəhlə Marselyozası», «Varşavyanka» və başqa bu tipli mahnılardan yazdığı bəzi sətirləri gündəliyinə köçürür və onlara belə bir şərh verir: «… bütün hamısı kinlə, son dərəcədə qanla yoğrulmuş, ürəkbulandıracaq qədər yalandır, bayağıdır, ağlagəlməz dərəcədə miskindir… Ilahi, bu niyə belə olmuşdur! Oğlan və qızların bütöv nəsilləri üzərində necə də dəhşətli qeyri-təbii bir iş aparılmışdır».

       Ivan Bunindən sonra müasir böyük rus yazıçısı Aleksandr Soljenitsın «Oktyabrın onaltısı» adlı məqaləsində qorxunun mahnı vasitəsilə sıxışdırılıb aradan götürülməsinin çox təsirli mənzərəsini vermişdir. O, təsvir edir ki, polis qarşısında özünü itirmiş nümayişçilər kütləsi «Fəhlə Marselyozası» oxumaqla dərhal başqa övqat alır, süvari mühafizə dəstəsini əzirdi. Mahnının seçimi təsadüfi deyildir: «Köhnə dünyadan əl çəkək» - nifrət, qəzəb, gərginlik, intiqama çağırış ehtirasına görə rus inqilabi himnoqrafiyasında özünəməxsus layiqli birinci üeri tuturdu. Himnin nifrətlə dolu çağırışlarına diqqət yetirək: «Ayağa qalxaq, qardaşlar, hər yerdə dərhal… Oğrulara, itlərə-varlılara ölüm! Və qəddar vampirlərə ölüm! Vur, onları məhv et, yaramaz məlunları öldür!» Öz rəqiblərini düşmənə çevirən, məşhur «kim bizimlə deyil, o, düşmənimizdir» prinsipini həyat devizi etmiş bolşevizmin qeyri-liberal, totalitar mövqeyinin incəsənət sahəsində reallaşdırılması siyasəti idealoji müba rizənin aparıcı xəttinə çevrilməkdə idi. Xatırladaq ki, proletar yazıçısı kimi təsnif edilən M.Qorkinin «Ana» əsərində olduğu kimi, həyatın bütün sahələrinə qabaqcadan planlaşdırılmış modellər vermək utopizm əlaməti olsa da, idealoji təəssübün təsirinə ən az məruz qalan musiqi mündərəcəsinə, melodiya konteksinə də paternalistcəsinə nüfuz etmək amili ciddi nəzarətə alınmaqda idi. Bu baxımdan proqram musiqiyə, mətn zəminində yazılan musiqiyə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. V.Leninin anlamında bu yolda sözü və onu estetik sintezə gətirən mahnının əvəzi yox idi.

       Belə bir fakta diqqət yetirək. 1919-cu ildə Kiyev teatrında qırmızı qvardiyaçılar qarşısında şairlər çıxış edirdilər. Onlara siyasi yönəltmə verilmişdir ki, «şerlərdə əsasən yeni arsenaldan tanış sözlər eşidilməlidir». N.Mandelştam yazır ki, şair Valya Steniç Sovnarkomun (xalq komissarları sovetinin) iclası haqqında şerini oxuyanda zal xüsusi məmnunluqla, qeyri-adi xoşbəxtlik nidaları ilə guruldadı. Şair zamanın nəbzini bir anda tutaraq, onun tarixi iç məqamını kəskin ifadədə vurğuladı: kütlə oxunan şerin mənasını deyil, onun ayrı-ayrı sözlərini, nidalarını, səslərini, xüsusi ilə Sovnarkom sözünü qırmızı parça kimi qəbul etdi. Kütləni belə bir reaksiyaya hazırlaya bilmişlər.

       V.Frumkin doğru olaraq belə bir qənaətə gəlir ki, nəğmə deklamasiyadan daha çox qətiyyətlidir, çünki, o, şerin qavranılmasına daha güclü təsir edir. Belə ki, musiqi sözü xüsusi emosional atmosfera ilə çulğalayır, estetikləşdirir, ülviləşdirir. Mahiyyətcə inqilabi mahnıların quru, yöndəmsiz, müxtəlif üslublu mətni yalnız nəğmədə bədii ətə-qana dolur. Əslində bu sintezdə söz bərabər emosional təsir kəsb etsə də, mahnının fövqündə nə isə bir ümumi, iradi pafos ucalır və bu qətiyyəti artırır, bu pafosun mayasında qısa şüar frazaları, ifadələri sayrışır və onlar əqlə deyil, hissə yönəldilmiş olur.

       Totalitar idealogiyanın yaratdığı mədəniyyət çərçivəsində bir parodoksal vəziyyətin mövcudluğunu asanlıqla görmək olar: idealogiya ilə doğulmuş və ona xidmətə yönəldilmiş siyasi-totalitar musiqi əslində ideya ilə o qədər də daxili əlaqədə olmur. Bu incə ambivalentlik, ikili xarakter kütləvi ifaçı və dinləyiciyə incəliklə və həm də mürəkkəbliklə təqdim edilir. Burada fikrin dəqiq formulə edilməsindən daha çox, qeyri-müəyyənlik üstünlükdə olur. Tədqiqatçılar düzgün deyirlər ki, mahnı bir edealoji cəbhədən digərinə köçə bilir. Məsələn, sovet dövrünün «Gənc qvardiya» (sözlərin A.Bezımenskinindir) mahnısının melodiyası Berlin kommunistləri tərəfindən istifadə edilmiş, sonralar isə dəyişdirilmədən faşist dəstələrinin nümayişləri də oxunmuşdur. Tədqiqatçı Y. Şkvoretski özünün «təsirli mövzu» adlı məqaləsində yazır ki, sonralar bu mövzu variasiyalar kəsb etdi: «Əvvəllər biz marksistlər, qırmızı front və sosial demokratlar idik, bu gün biz nasional-sosialistlərik…».

       Xatırladaq ki, görkəmli kinorejissor M.Rommun «Adi faşizm» sənədli filmində nasist himnləri «Qırmızı Veddinq» və «Zavodlar, ayağa qalxın» melodiyalarının oxşarı, ekizləri idi. Onlarda Hans Eyslerin təmiz izi vardır: eyni üslub, eyni ton, eyni emosiya tipi, eyni qəhrəmanlıq jesti və böyük iradi istiqamət.


       Yeri gəlmişkən onu da yada salaq ki, V.I.Lenin özünün «Yevgeni Potye» və «Almaniyada fəhlə xorlarının inkişafı» məqalələrində «sosializmin mahnı vasitəsilə təbliğatı» haqqında geniş bəhs etmişdir. Lakin əslində, əgər təbliğat – «görüşlərin, ideyaların, təlimlərin, biliklərin izah olunmasıdır»sa (S.I.Ojaqovun lüğəti), onda mahnı, musiqi melodiyası öz-özlüyündə heç bir ideyanı təbliğ etmir. Onun siyasi-totalitar – yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, - ideyaları izah etməsi deyil, əksinə, onların düzgünlüyünə inamı təlqin etmə əsasdır.

       A. Soljenitsın «Arxipelaq QULAQ» əsərində «Nə oxuyarsan – ona da inanarsan» kimi aforizm yaratmış və belə bir sual qoymuşdur: nə üçün «siyasi rəhbərlik» belə əqidədədir ki, «məhz xor birinci dərəcəli tərbiyəvi əhəmiyyət daşıyır». Çünki rəhbərlik çətin ola bilsin ki, musiqinin psixologiyasını öyrənmişdir, lakin o, görünür, musiqinin insan şüuru və iradəsi üzərində ecazkar hakim kəsilməsi haqqında yaxşı xəbəri var. Musiqinin insan üzərində hökmranlığını böyük Tolstoy dərindən duymuş və bu hissini belə ifadə etmişdir: «…Musiqi dəhşətli şeydir. Musiqi məni özümü, öz həqiqi vəziyyətimi unutmağa vadar edir, o məni nə isə başqa, özümünkü olmayan vəziyyətə aparır: musiqinin təsiri ilə mənə elə gəlir ki, hiss edə bilmədiklərimi hiss edirəm, başa düşmədiklərimi başa düşürəm, edə bilmədiklərimi edə bilirəm… Çində musiqi dövlət işidir. Bu belə də olmalıdır. Məgər imkan vermək olarmı ki, hər kəs, kim istəyirsə, biri digərini və çoxlarını gipnoz eləsin və sonra nə istəsə onunla etsin». Bəli Tolstoy dolayısı olaraq musiqinin təsirini «şüurun özgələşməsi» kimi anlamışdır.

       Böyük yazıçının bu dahiyanə zənni bolşeviklərin və başqa totalitar partokratların, dövlət təsisatlarının musiqi siyasəti və idealoji mədəniyyət təcrübəsilə tamamilə təsdiq olunmuşdur: musiqinin kütləvi janrları, xüsusilə mahnı forması onlar tərəfindən ictimai psixikanı manipulyasiya etmək üçün istifadə olunurdu.

       Oktyabr çevrilişinin baş verdiyi Rusiyada əvvəllər rus siyasi mahnıları partiya işi olmuş, xüsusilə də kütlələri ümumi, total inqilabi məcraya salmaq üçün bolşeviklərin «müqəddəs» vəzifələrindən birinə çevrilmişdir. Bu mahnılar hələ dövlət siyasəti dairəsinə xidmət etmədikləri ilk dövrlərdə belə, bəşəriyyətin yaxın gələcəkdə inqilab yolu ilə azad olmağı haqqında milyonlarda inam aşılamaqda idi.

       Böyük Təlim adlanan marksizm, V.Mayakovskinin «Vladimir Iliç Lenin» poemasında olduğu kimi, mahnılarda da təcəssüm tapır, dini-teoloji xüsusiyyətlər kəsb edir və bir sözlə, bir növ ideoloji pərəstiş predmetinə, kulta çevrilirdi. Bu Təlimin baniləri demişkən, inqilabi mahnılar kütlələrə təsir etmək üçün «zəmanə kütlələrinin zehniyyətini əks etdirməlidir». Rus marksistlərinin himnlərinin mətnlərinə bəzən hətta xalqçılıq poeziyasından keçib gələn Müqəddəs Kitabın-Incilin leksikasının da təsiri olmuşdur. Onlarda son məqsəd müqəddəslik şöhrətinə müncər edilir. Məsələn, «Qanlı, müqəddəs və doğru döyüşə» kimi patetik ifadələr səciyyəvi idi. Həmin mahnıların yüksək ritorik leksikası təmtəraqlı ritmlə uyğunlaşdırılaraq nifrət, qisas və b. «aşağı» motivləri komuflyaj, ört-basdır edir.

       Total musiqi arealı kəsb edən bu ülvilik və müqəddəslikdə dini ənənələrin izi vardır. Proletar himnləri ilə mənimsənilən digər musiqi ənənəsi Avropadan əxz edilmişdir. Tədqiqatçı M.Druskin yazır ki, XVIII əsrin sonrlarında Fransada baş verən inqilab zamanı meydana çıxan və Bethoven, Rossini, Verdi, List, Berlioz tərəfindən inkişaf etdirilən, habelə Italiya, Ispaniya, Macarıstan və Polşada qalxmış üsyan hərəkatlarında formalaşan qəhrəmanlıq marşları bu qəbildəndir.

       Inqilabi mahnıların, marş və himnlərin təkamülü yüksələn xətlə gedirdi. Bu zamanlar milli və beynəlmiləl mədəniyyət əlaqələrinin total surətdə təşkil olunması rus marksist himnlərinin mənəvi nüfuzunu artırırdı, onların səsilə Böyük Təlim ifadə tapırdı. Proletar yazıçısı M.Qorkinin «Ana» romanının qəhrəmanlarından birinin dediyi deklorativ şüar – «Bizim mahnılarımız - bizim imanımızdır» reallaşmışdır. Rus inqilabının xoralları partiya liturgiyasının – ibadət ayininin mühüm əlamətlərinə çevrilmişlər. Misal timsalında ədəbiyyatda göstərilir ki, «Beynəlmiləl» himni bu baxımdan çox səciyyəvi təsir dairəsində idi. Yazıçı Furmanov 1917-ci ildə bu himn haqqında yazırdı ki, onun hər bir sözünü qızğın inamla oxuyurduq. Şair Bezımenski 1918-ci ildə yazırdı ki, böyük himnin hər bir sözü bizim hər birimizin ürəyinin döynməsilə qovuşurdu, himnin hər bir sətiri bolşeviklər partiyasına andımız, gənclərin kommunizm ideyalarına sədaqətinin əbədi əhdi idi. Qorki 1928-ci ildə yazırdı ki, «Beynəlmiləl» minlərlə mu zdurun inam simvolu olmuşdur…

       Bu inam və iman simvolu elə bir Utopiya obrazı yaradırdı ki, xalq şüurunda dixotomiya – haçalanma baş verirdi: keçmişə nifrət və gələcəyə məhəbbət.

Siyasi-mental varislik və Azərbaycan musiqisi

        Sovet dövründə musiqi yaradıcılığı təbii-tarixi məcrada əvvəlki inqilabi-totalitar himnlər və mahnıların çox xüsusiyyətlərinin varisliklə əxz etmişdir. Yeni epoxa məntiqi olaraq onların mövzu sxeminə korrektivlər gətirdi. Mixail Bulqakovun «Adəm və Həvva» pyesində professor Yefrosimovun mahnının küçələrdə oxunması əleyhinə olmasına irad tutan Adəm deyir: …Hər halda! Professor Yefrosimov, siz unudursunuz ki, böyük ideya SSRI-nin tərəfindədir!

       Böyük Ideyanın bütün ölkədə həyatın bütün sahələrində total surətdə təbliğ və tətbiq edilməsi yuxarıdan – partiya və dövlət mövqeyindən nəzarətə götürülmüşdür. Təsadüfi deyildir ki, totalitar ölkə daxilində yaradıcılıq qurumlarının rəsmi surətdə təşkil olunması və onların ideoloji-siyasi səpgidə yaradıcılığa yönəldilməsi sovet reallığının çox mühüm amillərindən olmuşdur. Belə bir ideoloji və partokratiya gerçəkliyindən kənarda hər hansı bir yaradıcı adamın – bəstəkarın, yazıçının, rəssamın, kinemotoqrafçının kənarda qalması məlum səbəblər ucbatından qeyri-mümkün idi. Dicər tərəfdən, sovet dövrünün bütün sənət korifeylərinin əksər hissəsi Böyük Ideyanın təntənəsinə inanırdılar. Bunu çoxlu faktlarla sübut etmək olar. Bu prosesdə SSRI-nin tərkibində olan hər bir respublikanın, eləcə də mövcud olmuş sosialist sistemi ölkələrinin hər birinin istedadlı sənətkarları Böyük Ideyaya xidmət edən, sözün əsl mənasında, böyük əsərlər yaratmışlar. Bu əsərlərin müəllifləri təbii ki, böyük dövlət mükafatlarına və adlarına layiq görülmüşlər. Sovet ideoloji və siyasi mentalitetində ərsəyə gəlmiş, totalitar məzmunlu istedadlı əsərlər istər ideya istiqamətində, istərsə də bədii-estetik mədəniyyət baxımından yenidən tətqiq edilməlidir. Axı, sosialist-kommunist ideyalarının böyük bir tarixi epoxa ərzində dərk olunmamış illüzorluğu və onun tarixi taleyi öz nəzəri-elmi qiymətini almalıdır. Bu böyük problem indi öz tədqiqatçılarını gözləyir. Bu baxımdan keçmiş SSRI-nin üzvü olmuş hər bir milli diyarın, ölkənin, respublikanın və s. incəsənətinin analoji mövzuda tədqiqatı aktuallıq kəsb edir. Məsələn, «rus totalitar musiqi mədəniyyəti», «Ukrayna totalitar mədəniyyəti və musiqisi» və s.

       Məlum olduğu kimi, Azərbaycan da keçmiş Sovet zamanı və məkanında bu tarixi reallıqdan kənarda qalmamışdır. Buna görə də Böyük Doktrinanın görkəmli Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında ideya aspektlərinin üzərində dayanmağı zəruri hesab edirik. Onu da qeyd edək ki, yuxarıda deyildiyi kimi, totalitar musiqi mündərəcəsinə o dövrün tərənnüm və təcəssüm məntiqinə görə sosializmin, kommunizmin, beşilliklərin, vətənin, rəhbər və liderlərin, partiyanın və s. siyasi-ideoloji istiqamətli mövzularda böyük sənətkarlarımızın əsərləri zamanın mədəniyyət spesifikasını çox səciyyəvi şəkildə özündə ehtiva edir.

        Başlayaq lap korifeylərimizdən.

       Şəxsiyyətə pərəstişin lap tüğyan edən bir dövründə Q.Qarayev və C.Hacıyev birgə «Vətən» operasını yazmışlar. Bu operanın mövzu estetikasına daxil olan «Aşığın Stalin haqqında mahnısı»nın sözlərini görkəmli şairimiz M.Rahim yazmışdır. Mahnı ayrıca nüsxədə Azərbacan Dövlət Musiqi Nəşriyyatı tərəfindən 1950-ci ildə çap olunmuşdur. Mətndə oxuyuruq:

Q.Qarayev və H.Hacıyev "Vətən operasından"
Aşıqğın Stalin haqqında mahnısı.

Bizim eldə məclislərin söhbətisən, sazısan
Sənsən bizə hər hikməti başa salan, Stalin
Azərbaycan torpağının baharısan, yazısan
Bəzəmisən yurdumuzu al qumaşa, Stalin
Əqlin günəş, geniş qəlbin oxşar aydın səhərə
Sən bizləri çıxarmısan döyüşlərdən zəfərə
Aşıq deyir el adından, alqış böyük rəhbərə
Dünyalarca ömr eyləyib, yaşa, Stalin

       Məzmundakı servilistcəsinə yarınmaq vurğuları və «təşbihləri» ilə bədii tutuma gətirilməyən bu mətni öz ritorikasına görə hər hansı tanınmış liderə və rəhbərə müncər etmək olar. Mətndə Stalinin şəxsi, fərdi, ekzistensial keyfiyyətlərinə heç bir işarə də yoxdur. Onun adı çəkilməklə və ona müraciətlə tarixi yeri də müəyyən olunmamışdır. Sadəcə olaraq bu rəhbər adının rədif kimi işlənib özündən əvvəl gəlmiş «başa», «alqumaşa», «yaşa» qafiyələri ilə bağlanması formal xarakter almışdır. Mətndə Stalinin şəninə sözlər deyilsə də, onun rəhbər obrazı yaradılmamışdır. Onun əvəzinə, «məclislərin söhbəti, sazı», «hikməti başa salan», «Azərbaycan torpağının baharı, yazı», «Əqlin günəşi», «bizi zəfərə çıxaran» və b. bənzətmələr rəhbərin ritorik obrazını yaratmasa da, mətndə sadəcə adının çəkilməsi rəhbərin şəni ilə «assosiasiya» yaradır. Buna baxmayaraq, bu mətn totalitar bir mahnının musiqi pafosuna gətirilmişdir. Əlbəttə, burada bəstəkarların melodiyaları xüsusi tərənnüm rolunu oynamışdır. Bu missiyanı poe ziya da yaxşı yerinə yetirirdi.

       1953-cü ildə Stalinin ölümü münasibətilə Səməd Vurğunun yazdığı şerin total patetikası kommunizm ideyalarına sədaqət şüarı kimi səsləndi:

Stalin ölməmiş! Hünər ölərmi?
Dünyanın qəlbində alışıb yanan,
Şəfəq sütunları ərşə dayanan
Bir düha günəşi sönə bilərmi?
Stalin ölməmiş! O heç ölərmi!
…Zaman yaşadıqca Stalin sağdır,
Stalin ömrünü bizim ömrümüz
Nəsildən-nəsilə uzadacaqdır!
Gəlin, sinə gərək bu qəm dağına…
Böyük kommunizmin al bayrağına
Stalin eşqinə and içək ki, biz
Daha da sıxlaşsın cərgələrimiz!

       Xatırladaq ki, sovet himnoqrafiyasında müqəddəslərin müqəddəsi kimi təqdim edilən Stalinin kultu öz yerini onun vəfatından az sonra partiyanın kultuna verdi.

       Sovet himnoqrafiyasında ön plana kommunizm ideyalarının carçısı kimi «Partiya bizim sükançımızdır» mövzusu keçdi. Bu ritorik deviz gözlənilməz bir ovqat yaratdı. Sovet kütləvi musiqisində dövlətin bayram melodiyaları fasadını yaratmış mahnı-şüarlar, mahnı-plokatlar yeni əhval ruhiyyə meyarlarında qəbul edilməyə başladı. Rəsmi musiqidə təbəddülatlar baş verdi. Sovet musiqi arealında bir-birinə zidd istiqamətlər peyda oldu. Senzuradan kənar Bulat Okucavanın, Qaliçin, Vısotskinin və b. «gitara poeziyası» yeni şair-müğənnilər yaratdı. Belə bir zamanda mahnı yaradıcılığında ideokratiyanın rəsmi təbliği üçün müxtəlif yaradıcılıq təşkilatlarının köməyi və iştirakı ilə müsabiqələr, simpoziumlar, konfranslar və s. tədbirlər keçirilirdi. Bu tədbirlər sənətkarların «oxunan kodeks» çərçivəsində fəaliyyətlərini yenə də kommunizm ideyalarının tərənnümünə yönəldir, onları vətən, partiya, komsomol və s. totalitar anlayışları identikləşdirilməsinə sövq edirdi. Bu ideya cəbhəsində Azərbaycan bəstəkarlarının ideo kratik pafoslu əsərləri də ideya-siyasi tərbiyə işində mühüm rol oynayırdı. Bu baxımdan Qara Qarayevin «Sülh haqqında pioner mahnısı», S.Ələsgərovun «Oktyabr» mahnısı, M. Mirzəyevin «Salam, kommunizmin doğan günəşi», R. Hacıyevin «Gəncliyimiz», T.Quliyevin «Lenin ordenli Bakı», A.Rzayevin «Kommunizmə gedən yollar» və s.b.k. professional bəstəkar rübabından çıxmış əsərlərdə ideokratiyanın tərənnümü nümunələri öz estetik rolunu oynamışdır.

       Keçək misallara. 1956-cı ildə S.Ələsgərov Rəsul Rzanın inqilab haqqında yüksək pafoslu sözlərini «Oktyabr mahnısı» adlı əsərində musiqi melodiyası ilə estetikləşdirmişdir. Mahnının musiqi ilə sintezə gətirilmiş mətnində ideyaların «Oktyabr», «Avrora», «çiçəklənən Vətən», «azad insan», «Leninizm», «günəşli yol» və s.b.k. söz-anlayışlar vasitəsilə assosiasiyaya gələn məzmunu dinləyicinin dünyaduyumunu, dünyabaxışını onlarda vurğulanan məna-məqamlarla eyniləşdirir, identikləşdirir. Melodiyanın proqram dəst-xəttinə daxil edilmiş şerdə oxuyuruq:

Mus. S.Ələsgərov söz. Rəsul Rza.
"Oktyabr mahnısı"

Əlimizdə kommunizmin bayrağı
Qarşımızda Leninizmin mayakı
Bizik sülhün sarsılmayan dayağı
Günəşlidir, baharlıdır yolumuz.
Oktyabr səhərindən yadigar,
Çiçəklənən Vətənim var, elim var.

       Göründüyü kimi, Azərbaycan şairi və bəstəkarı yuxarıdan planlı surətdə göndərilən və total təsir dairəsinə salınan, kollektiv şüurun ümumi ünsürləri olan ideyaları sözün və musiqinin qüdrəti ilə universal siyasi emosiya məcrasına salmışlar. Təbiidir ki, belə bir kollektiv əhval-ruhiyyənin tərənnümünə sovet dövründə şair və bəstəkar öz «Mən»ini ön plana çəkə bilməzdi. V.Mayakovski demişkən, burada tək, vahid olan heçdir, sıfırdır.

       Bəstəkar M.Mirzəyev də öz növbəsində kommunizm siyasi-totalitar mədəniyyətinə öz töhfəsini vermiş və zamanın melodik nəbzini tutmaqdan kənar qalmamış və qala da bilməzdi. O, Hikmət Ziyanın sözlərinə yazdığı «Salam, kommunizmin doğan gönəşi» mahnısının mətnindəki pafosu hələ keçən əsrin 80-ci illərində kommunist partiyasının, sovetlər ölkəsinin, kommunizmin, Leninin şəninə həsr etmiş, həmin anlamların totalitar-siyasi mündərəcəsinin əbədi, dəyişilməz bir fenomen kimi melodik təfsirini vermişdir. Bəstəkar mahnının aşağıdakı parçasını xüsusi melodik vurğuya salır və bununla da həmin hissədə ifadə tapmış söz-anlayışlarla dinləyicilərin siyasi ovqatını tipikləşdirməyə səy göstərir:

Mus. M.Mirzəyev, söz. Hikmət Ziya.
"Salam, kommunizmik doğan günəşi"

Partiya deyir bizə
Sovetlər ölkəsinə
Əbədi fəsil gəlir –
Kommunizmin baharı.
Solmaz güllər bitirən
Böyük günlər gətirən
O baharı görəcək
Leninin övladları.


       Yeri gəlmişkən, bəstəkarın 1983-cü ildə çap olunmuş əsərlər toplusunda getmiş bu mahnının mövzu aktuallığı artıq arxaikləşibdi. Görünür, nə şair, nə də bəstəkar bu seçimi edəndə bu tarixi amili nəzərə ala bilməmişdir. Bu zaman belə əsərlər artıq sovet himnoqrafikasından çıxmaqda idi. Başqa sözlə, bu illərdə «kommunizmin günəşi» artıq çoxdan zenit nöqtəsini keçmiş və qüruba yaxınlaşırdı. Görünür, totalitar düşüncə tərzinin taleyini vaxtında anlayıb, ondan uzaqlaşmaq fəhmi dahi D.Şostakoviç kimi hər sənətkara müyəssər olmamışdır. Əlbəttə, bu asan iş deyildir. Çünki bu, musiqidə dünyagörüşü problemidir. Lakin həll edilməyən problem yoxdur, yalnız onu həll edə bilməyənlər var. Bizcə, bu postulatı bəstəkarlarımızın xeyli hissəsinə müncər etmək olar. Çünki totalitar-siyasi tilsimə düşmək çoxlarının yaradıcılığına xas olmuşdur. Lakin hər halda keçən əsrin 80-ci illərində çap olunmuş aşağıdakı misraların tilsiminə düşmək faktı tənqidə layiqdir:

M. Mirzəyev "Bizim nəsillər"

M. Mirzəyev "Qardaşlığın qüdrəti"

M.Mirzəyev "Bakı haqqında mahnı"

Bilir ana yurdumuz
Gənc Leninçi ordumuz
Kommunistlər nəsli tək
Mətin boy atacaqdır.
Sabah ulduza, aya,
Neçə uzaq dünyaya
Yerdən salam aparıb
Yenə qayıdacaqdır.

       Bəli, bu primitiv leksika yalnız keçən əsrin 50–60-cı illərində mümkün idi.

       Eyni iradı M.Mirzəyevin «Bizim nəsillər», «Gənclik ordusu», «Qardaşlığın qüdrəti», «Bakı haqqında mahnı» və bu tipli ritorik mahnılarına aid etmək olar.

       Totalitar mədəniyyət metodologiyasına-qabaqcadan yuxarıdan ideokratik istiqamətdə sifariş verilmiş, onun rəsmi təhrikinə, şirnikləndirilməsinə, nəzarətinə və mükafatlandırılmasına əsaslanan sənət əsərlərinin sovet epoxasında meydana gəlməsi sindromundan yaxa qurtarmaq heç bir görkəmli sənətkara-bəstəkara, yazıçıya, şairə və s. müyəssər olmamışdır. Əlbəttə, bu rəsmi-total, ümumi, tipik vəziyyətin hakim olduğu sovet dövründə də sənət inciləri yaradılmışdır. Istedadlı sənətkarlar həyatın qeyri-siyasi və qeyri-totalitar istiqamətlərində, xalqın mənəvi-ekzistensial mənliyini, bütövlüyünü əks etdirən əsərlər ortaya çıxarmışlar. Əgər faklara differensial meyarlardan yanaşsaq Ü.Hacıbəyovun, Q.Qarayevin, Niyazinin, F.Əmirovun, V.Adıgözəlovun və başqalarının qeyri-totalitar məzmunlu əsərləri şedevrlər kimi əbədi yaşayacaqlar. «Leyli və Məcmun», «Arşın mal alan», «O olmasın, bu olsun», «Yeddi gözəl», «Min bir gesə», «Məhəbbət əfsanəsi» və s. bu qəbildəndir. T.Quliyevin m ənəvi-ekzensial mahnıları əbədi həyat kəsb etmişdir. Lakin bu dahi mahnınəvisin «Lenin ordenli Bakı» mahnısı, R.Hacıyevin «Gəncliyimiz», M.Mirzəyevin «Bakı haqqında mahnı»sı, A.Rzayevin «Kommunizmə gedən yollar» mahnısı və s. bu növ siyasi-totalitar məzmunlu əsərlər artıq arxaiq hadisələr kimi tarixə düşmüşdür.

       Artıq belə ritorika müasir, liberal düşüncəli insanların leksikasına və estetik zövqünə nüfuz edə bilməz. Məsələn, aşağıdakı parçada olan kimi:

T. Quliyev. "Lenin ordenli Bakı"

R. Hacıyev "Gəncliyimiz"

A.Rzayev. "Kommunizmə gedən yollar"

Kommunizmə gedən yollar
              xalqın vüqarından keçər
Kommunizmə gedən yollar
              ömrün baharından keçər…
Rəşadətlə, səadətlə doludur,
Ən müqəddəs, ən şərəfli yol odur.
Yer üzündə milyonların yoludur,
Kommunizmə gedən yollar…

       Bəstəkar və şairlərimizin Lenin, partiya, Oktyabr, komsomol, rus xalqı və s. haqqında çoxsaylı nəğmələri Azərbaycan musiqisinin inkişaf tarixində çox böyük bir mərhələnin mentalitetini, spesifikasını özündə əks etdirmişdir. Bu tarixi amili nəzərə almasaq, musiqi mədəniyyətimizin bu dövründəki sosial-siyasi sifarişə məruz qalmasının səbəb-nəticə əsaslarını öyrənməsək, mənəvi dünyamızın sənət təzahürlərinin differensiallaşdırıb təhlil etməsək, musiqişunaslığımız və sənət estetikamız öz tarixi adekvatlığını tapmayacaqdır.

(ardı var)