Mədəniyyətin tarixi-ənənəvi xüsusiyyətlərini təhlil etmədən onun müasir dövrdə sosialdəyişdirici funksiyalarını izah etmək mümkün deyildir.

       Mədəniyyət anlayışı ictimai həyatın çox geniş sahəsini əhatə etdiyindən onun müxtəlif aspektlərdən öyrənilməsinə, təhlilinə böyük ehtiyac vardır. Çünki bəşəriyyət inkişaf etdikcə onun mədəni prosesləri, hadisələri, predmetləri və s. dəyişir, yeniləşir və dayanmadan təkamül edir. Mədəniyyət maddi və mənəvi sərvətlər məcmusu kimi daha da zənginləşir. Müasir elmi yeniliklər, ictimai-siyasi proseslər mədəniyyət anlayışının kateqoriyalarının da sayını artırır. Beləliklə də, cəmiyyət daxilində mədəniyyətin çoxfunksiyalı olduğu aşkarlanır. Məlum olur ki, mədəniyyətin birinci və əsas funksiyası humanist xarakterli proseslərin yaradılması və inkişaf etdiril-məsindən ibarətdir. Bu funksiyanı yerinə yetirən cəmiyyət güclü maddi və mənəvi sərvətlər toplusu əldə edir, eyni zamanda təkamülün dialektik inkişafının əsasını yaradır. Humanist məqsədlərlə inkişaf edən maddi və mənəvi sərvətlər tarixin bütün dövrləri üçün yararlı olur. Bu baxımdan onlar mənəvi irs kimi gələcək nəsillərin həyat və yaradıcılığında xüsusi əh əmiyyət kəsb edir və mənəvi sərvət kimi daima qorunub saxlanılır. Bu cəhətinə görə humanist mədəniyyət tarixi varislik funksiyasını da yerinə yetirir. O bir çox nəsillərin sosial-mədəni təcrübəsini özündə cəmləşdirdiyinə görə böyük bilik mənbəyinə çevrilir, tarixi yaddaş xarakteri daşıyır.

        «Mədəniyyətin tarixi xarakteri onun davamlı irsiyyətində, yeni mədəniyyətin, keçmiş mədəniyyətin nailiyyətləri ilə sıx əlaqəsində təzahür edir». Bunun da nəticəsində təzahür edən yeni mədəniyyət keçmiş mədəniyyətin mənəvi varisi hesab olunur. Bu xüsusiyyətə görə mənəvi mədəniyyətin bütün formalarının inkişafında varisliyin rolu daima görünür və diqqət mərkəzində olur. Varislik çox zaman əxlaqi və hüquqi normativ kimi tənzimedici və katalizator xarakteri daşıyır.

       Tarixi mənbələrdən və elmi araşdırmalardan məlum olmuşdur ki, «Mədəniyyət»- yəni «kültür» sözü ilk dəfə qədim Romada filosof, natiq Mark Tulli Siseron tərəfindən işlədilmişdir. O, eramızdan əvvəl 45-ci ildə «Tuskulan disputları «əsərində «kültür» sözünün etimoloji mənasını «becərmək», «torpağı hazırlamaq» kimi izah etmişdir». Lakin zaman keçdikcə «kültür» sözünün mənası dəyişmiş, ictimai həyatın bir çox sahələrinə şamil edilmişdir. Insanın əli ilə yaranan, onun idrakına, fəaliyyətinə daxil olan bütün hər şey «kültür», yəni mədəniyyət kimi başa düşülmüşdür.

       Müxtəlif dövrlərdə mədəniyyətin məzmununda yaranan dəyişikliklər onun adının anlaşılmasına da təsir etmişdir. Məhz mədəniyyət anlayışı təka-müldən doğan əsaslı tarixi dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq həmişə aktual tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Elə bu səbəbə görə də XVII – XVIII əsrlərdə yaşayıb yaradan Avropa alimlərindən S.Pufendorf, C.Vikon, K.Helvinki, B.Franklin, I.Herder, I.Kant və başqaları mədəniyyətin mahiyyəti haqqında maraqlı fikirlər söyləmişlər. Eyni zamanda mədəniyyətin müxtəlif tiplərinə Y.Burhard, E.Teylor, K.Levi-Bryul, B.Malinovski, M.Baxtin, P.Sorokin, O.Şpenqler, N.Danilevski və başqa alimlər münasibət bildirmiş, elmi təhlillər vermişlər. Yuxarıda adları çəkilən və çəkilməyən alimlərin hər birinin mədəniyyətə müxtəlif təriflər verməsini ictimai həyatın qanuna-uyğunluqları ilə əlaqələndirmək lazımdır. Amerika mədəniyyətşünasları Alfred Kreber və Klayd Klakxon apardıqları birgə tədqiqatlar zamanı mədəniyyətin 180 tərifi olduğunu göstərmişlər. L.E.Gertmana görə isə mədəniyyətin 500-ə qədər tərifi mövcuddur.

       Türk sosioloqu Ziya Göyalp isə «mədəniyyət»lə «kültür» anlayışlarını bir-birindən fərqləndirməyə çalışmışdır. Onun fikrincə, kültürlə mədəniyyət arasında məzmunca həm birləşmə, həm də ayrılma vardır. Bunların hər ikisi toplum şəklində olduqları üçün aralarında bir bənzərlik mövcuddur. Ziya Göyalp kültürü mahiyyətcə milli, mədəniyyət anlayışını isə beynəl-miləl hesab edir. O yazır ki, «kültür»milli olduğu halda, mədəniyyət ulus-lararasıdır – beynəlmiləldir. Kültür yalnız bir millətin din, əxlaq, hüquq, ağıl, estetika, dil, iqtisadiyyat və texnika ilə bağlı yaşayışlarının uyumlu – ahəngdar bir bütünüdür. Mədəniyyət isə eyni inkişaf səviyyəsində olan bir çox millətlərin toplum sal – ictimai həyatlarının ortaq bir bütünüdür».

       Mədəniyyət haqqında müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı,bir-birindən fərqli şərhlərin və təriflərin verilməsi çox təbiidir. Çünki mədəniyyət hər bir ictimai-tarixi dövrdə öz xüsusi formasında, həmin dövrün xarakterik cəhətlərinə uyğun şəkildə təzahür edir. Mədəniyyətin məzmunu ictimai quruluşlara uyğun olaraq tez-tez dəyişir. Hər bir dövrün istehsal üsuluna uyğun olan mənəvi dəyərlər, bütövlükdə isə ümumi mədəniyyət formalaşır. Buna görə də müasir dövrdə «kültür» və «mədəniyyət» anlayışlarını milli və beynəlmiləl cəhətlərə şamil etməyin özündə də nisbilik vardır. Belə ki, müasir mərhələdə dünya xalqları arasında yaranan elmi, mədəni, dini, ictimai, iqtisadi əlaqələr bu iki anlayışın hər birinə öz təsirini göstərmiş, milliliklə bəşəri olanın vəhdətini yaratmışdır. Yəni, indi demək olar ki, hər bir kültür və mədəniyyət həm millidir, həm də ümumidir, beynəlmiləldir. Mədəniyyət və kültür ona görə millidir ki, onlar müxtəlif coğrafi məkanda müxtəlif xalqlar tərəfindən yaranır və inkişaf edir. Buna görə də konkret coğrafi məkanda yaranan mədəniyyət orada yaşayan millət və xalqın adı ilə bağlıdır. Həmin xalqın özünəməxsus dili, adət və ənənələri olduğu üçün burada yaranan mənəvi mədəniyyət də bu amillərdən asılı vəziyyətdə inkişaf edir. Xalqın dili onun mənəvi mədəniyyətinin qoruyucusu, za-mandan-zamana daşıyıcısıdır. Hər bir xalqın öz dilində onun əfsanələri, nağılları, dastanları, mahnıları, ədəbiyyatı, tarixi, fəlsəfəsi və s. yaranır. Dilin cəmiyyətdə tutduğu aparıcı mövqe mənəvi mədəniyyətin milli cəhətlərini qoruyub mühafizə edir. Lakin bu mühafizə mahiyyət etibarı ilə adət və ənənə şəklində özünü büruzə verir. Mədəniyyət təkmilləşdikcə adət və ənənələr təkmilləşmiş mədəniyyəti milli tarixi köklərdən ayrılmağa qoymur. Məhz bu cəhəti nəzərə alan rus alimi D.M.Uqrinoviç adət və ənənəni təkmilləşdirilmiş mədəniyyətin yeni nəslə ötürülməsinin ənənəvi forması adlandırır.


Təbii ki, mədəniyyəti yaradan xalq olduğu kimi onu təkmilləşdirən və gələcək nəsillərə ötürən də xalqdır. Lakin mədəniyyətin inkişafında şəxsiyyətin rolu da danılmazdır və inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə şəxsiyyət mənəvi mədəniyyətin əsas yaradıcısı kimi xüsusi rol oynayır. Şəxsiyyət ədəbiyyat, incəsənət, elm, iqtisadiyyat və s. sahələrdə yaratdığı yenilikləri ilə milli mədəniyyətin əzəmətli yaradıcısına, təkmilləşdiricisinə və aparıcısına çevrilir. Sözsüz ki, şəxsiyyətin fəaliyyəti müəyyən bir millət içərisində təşəkkül tapdığı üçün dünyanın hər yerində onun yaradıcı mədəniyyət nümunələri şəxsiyyətin mənsub olduğu milləti, xalqı təmsil edir.Məsələn, M.Abdullayevin yaratdığı əsərlərə görə Azərbaycanı da dünyada tanıyırlar və s.

       Ancaq şəxsiyyət formaca müstəqil yaradıcılıq fəaliyyəti imkanına malik olsa da, onun milli adət və ənənələrlə tərbiyələnən daxili məni milli-mənəvi hissin, xüsusiyyətin qoruyucusuna çevrilir. Daima şəxsiyyətin formalaşmasına təsir edən adətlər, ənənələr, mərasimlər məkanı onun yaradıcı-lığındakı milli ruhu qoruyub saxlayır. Bu amil memarlığın, musiqinin, təsviri sənətin, teatr və kinonun, digər mədəniyyət sahələrinin məzmununa milli forma gətirir.

       Rus alimi Vladimir Zots mənəvi mədəniyyəti daha ümumi anlayış kimi qəbul edir və onu mütləq bilik, tarixi təcrübə əsasında insan həyatına, fəaliyyətinə daxil olan bir sahə kimi qiymətləndirir. O, mənəvi mədəniyyətin mahiyyətini onun mövcud olduğu cəmiyyətin maddi bazisinin durumu ilə əlaqələndirir. Mənəvi mədəniyyəti bazisin əkset-diricisi hesab edir. V.Zotsın fikrincə, mənəvi mədəniyyət təkcə bilik mənbəyi deyil, həm də insanın əməli və intellektual tələbatının ödənilməsini təmin edən bir vasitədir.

       Deməli, milli mədəniyyətlər həm də cəmiyyətin ictimai, iqtisadi, siyasi, mənəvi tələbləri əsasında formalaşır, fəaliyyətdə olan quruluşun əməli və intellektual tələbatını ödəyə biləcək səviyyəyə qədər təkmilləşdirilir. Məsələn, «Sosialist mədəniyyəti» anlayışını cəmiyyətin həyatına şamil etməyə çalışan V.I.Lenin XX əsrin əvvəllərində yenicə yaranan liberal burjuaziyasının «milli mədəniyyət» şüarını inkar edir, onu inkişaf etməyə qoymurdu. Lenin məqsədli şəkildə, yəni sovet imperiyası tərkibinə zor yolu ilə qatılan xalqları öz milli mənəvi köklərindən ayırmaq üçün «milli mədəniyyət» anlayışını «millətçilik» anlayışı ilə qarışıq salırdı. Bu məqsədlə də o yazırdı: «Biz hər bir milli mədəniyyətdən, onun yalnız demokratik və sosialist ünsürlərini götürürük, bunları yalnız və şübhəsiz hər bir millətin burjua mahiyyətinə qarşı, burjua millətçiliyinə qarşı götürürük».

       Leninin milli mədəniyyətlərə olan bu münasibəti sinfi-ideoloji xarakter daşımış, proletkultçuluq fəaliyyətinin əsasını qoymuş, onun «qol-qanad» açmasına siyasi zəmin yaratmışdır. Məhz Leninin antimilli siyasətindən qidalanan «proletar mədəniy-yətçiləri» XX əsrin əvvəllərində milli mədəniyyətlərin inkişafına təzyiq göstərmişlər.

       Zorla da olsa, hər halda «sosialist mədəniyyəti» anlayışı bir tarixi faktor kimi meydana gəlmişdir. «sosialist mədəniyyəti» daxilində yeni olan adət və ənənələr də formalaşdırılmışdır. Ənənəvi olaraq inqilabın qələbə günü, 1 may, 8 mart qadınlar günü və başqa tarixi – əlamətdar günlər bayram kimi təntənəli şəkildə qeyd edilmişdir. Mədəni-maarif müəssisələri, elmi metodiki mərkəzlər sosialist ənənələrinin geniş təbliği üçün yeni formalar axtarmış elmi və tövsiyə ədəbiyyatları hazırlamışdır. Hər halda müəyyən bir zaman daxilində «sosialist mədəniyyəti» anlayışı aktual olmuşdur. Bu mədəniyyət xalis ideoloji-siyasi məzmun kəsb etsə də, ona xəlqilik donu geydirilməyə cəhd edilmiş, sosialist mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi naminə bəzən xalq yaradıcılığı nümunələrindən də bir emosional vasitə kimi istifadə olunmuşdur. Bu emosional vasitələr kütləvi bayram və mərasim iştirakçılarının zahiri görkəminə həm millilik, həm də beynəlmiləlçilik gətirmişdir. Məsələn, bir kütləvi bayram və mərasimdə SSRI tərkibində olan 15 respublikanın atributlarından, milli geyim və musiqi-sindən, xalq folkloru nümunələrindən sintetik şəkildə istifadə edilmişdir. «sosialist mədəniyyəti»nin məzmununu milli adət və ənənələrin daha humanist olan «kommunist əxlaqı» deyilən prinsiplərə xələl gətirməyən cəhətləri ilə zənginləş-dirmişdir. Əslində isə, kommunist əxlaqını və mədəniyyətini qismən dini amillərlə çulğalaşan milli adət və ənənələrə qarşı qoymuşlar. Bu da mahiyyət etibarilə dünyəvi olan mənəvi mədəniyyətdə antoqonist mövqelər yaratmış-dır. Proletar mədəniyyəti burjua mədəniyyətinə qarşı qoyulmuşdur. Məsələn, Sov.IKP MK-nın Oktyabr inqilabının 50 illiyi ilə bağlı olan tezislərində burjua ideologiyasına qarşı barışmazlıq təbliğ olunur, gənclər və əhalinin başqa sosial qrupları onlara qarşı mübarizəyə hazır olmağa çağırılırdı. Bu və ya digər sənədlər bir daha təsdiq edir ki, sovet ideologiyası dünya mədəniy-yətini iki yerə bölür, burjua sinfi ilə proletariatı üz-üzə qoyurdu. Beləliklə də, adı çəkilən ictimai quruluş məkanında mədəniyy ət anlayışı birtərəfli şəkildə yeni sosialist elmi konsepsiyası baxımından təhlil edilir, daha çox beynəlmiləlləşdirilirdi. Bunun da nəticəsində SSRI məkanında, o cümlədən Azərbay-canda başqa konsepsiyaların yayılmasına imkan verilmirdi.

       Mədəniyyətin müasir inkişaf mərhələsində də bir sıra kulturoloji konsepsiyalara meyllər artmış, yeni elmi ədəbiyyatlarda onlar haqqında kifayət qədər məlumatlar verilmişdir. Bunlar ən çox K.Levi-Strossun antropolo-giyası, neofredistlərin, eksiztensialistlərin, ingilis yazıçısı C.Snounun və başqalarının konsepsiyalarıdır. Onların çoxu vahid mədəniyyətin əskiliyini sübut etməyə çalışır, bəziləri mənəvi mədəniyyəti mənəvi istehsalla eyniləşdirməyə cəhd edirlər.

       Müasir mədəni konsepsiyada mədəniyyət millət-çilik və vətəndaşlıq mövqeyindən də təhlil edilir. Bir çox alimlərin fikrincə bunların hər ikisi millətçi ideyalara əsaslanır. Bu konsepsiyaların birinin mahiyyətini etnik millətçilik, digərinin mahiyyətini isə vətəndaşlıq millətçiliyi təşkil edir. Etnik mədəni millətçilik əsas vəzifəsini milli dilləri, ənənəvi həyat tərzini, adətləri və ənənələri qorumaqda, onların «yad» mədəni cərəyanlardan təmizlənməsində görür. Nəticədə isə siyasi millətçilik təzahürləri formalaşır. Çünki son həddə etnik millətçilər siyasi muxtariyyət və ya suverenlik haqqında düşünürlər. Onlar bəzən ifrat siyasi mübarizə variantına əl atır, zorla etnik təmizlənməyə meylli olurlar.

       Vətəndaş millətçiliyi isə imperiya mədəniy-yətilə, dövlətçilik və insan hüquqları anlayışlarına, başqa millətləri hakim millətin mədəniyyətinə tabe olmağa cəhd edən konsepsiya ilə əlaqədardır. Əslində Sovet imperiyasının 70 il «beynəlmiləl mədəniyyət», «sosialist mədəniyyəti» adları altında təbliğ etdiyi mədəniyyət vətəndaş millətçiliyi konsepsiyasından bəhrələnmişdir. Ermənilər isə bütün tarixi fəaliyyətləri zamanı etnik millətçilik konsepsiyasına əsaslanmışlar. Onlar nəinki Ermənistanda, hətta başqa xalqlara məxsus olan torpaqlarda da etnik millətçilik mədəniyyəti mövqeyində olmuşlar. Elə buna görə də indinin özündə də ermənilər milli mentalitetlərinə uyğun olaraq etnomilətçilik xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayır, yaşadıqları ərazilərdə etnik təmizləmələr aparmağa can atır, monoetnomədəniyyətin inkişafı-na çalışırlar. Onların etnomədəniyyətə meylliyi siyasi millətçilik fəaliyyəti ilə tamamlanır. Erməni-standa əsrlər boyu yaşayıb yaradan azəri türklərinin deportasiyası, onlara məxsus olan tarix və mədə niyyət abidələrinin dağıdılması erməni etnomillətçiliyini təsdiq edən faktorlardan biridir. Etnomillətçilik bu xalqın mədəni həyatında pataloji bir həddə çatmış, xüsusilə, türk dünyasına qarşı erməni düşmənçiliyi formalaşdırmışdır. Erməni mentalitetində etnik millətçi meyllər şövinist maraqları artırmış, başqa millətlərin mədəniyyətinə təcavüz etmək, onu özününküləşdirmək ənənəsi yaratmışdır. Xüsusilə, Azəri türklərinə məxsus bir çox tarix və mədəniyyət abidələrinin, musiqi və bədii toxuculuq nümunələrinin mənimsənilməsi erməni etnik milli mədəniy-yətinin antropoloji xüsusiyyətlərindən irəli gəlir.


Qeyd olunan misaldan belə qənaətə gəlmək olar ki, antropoloji xüsusiyyət mədəniyyətlərin təkamülünü bir-birindən fərqləndirən əsas amillərdən biri kimi qəbul olunmalıdır. Belə ki, hər bir xalqın və millətin mənəvi xüsusiyyətlərində antropoloji amillər çox böyük təsiredici, formalaşdırıcı, yaradıcı, dağıdıcı və s. keyfiyyətlərə malikdirlər. Milli antropoloji keyfiy-yətlərə əsaslanaraq hər bir xalqın mədəniyyəti, estetik zövqü haqqında fikir söyləmək mümkündür.

       Çox maraqlıdır ki, türk sosioloqu Ziya Göyalpnın milli kültür anlayışı haqqında nəzəriyyəsini dərindən təhlil edərkən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, etnik mədəniyyət elə milli kültür deməkdir. Çünki, Ziya Göyalp yazır ki, «Milli kültürü güclü, ancaq mədəniyyəti zəif bir millətlə milli kültürü pozulmuş, ancaq mədəniyyəti yüksək olan başqa bir xalq siyasi savaşa girəndə kültürü güclü olan millət daim qalib gəlmişdir». Onun fikrincə bu səbəbə görə də miladdan əvvəl 250-ci ildən bizim eranın 224-cü ilinə qədər Parfiyada hökmdarlıq etmiş əşnanilər sülaləsi Sasanilər tərəfindən devrilmişdir. «…Qərbdə isə romalıların milli kültürü pozulmağa başlayan makedoniyalılara qələbəsi eyni şəkildə izah oluna bilər. Nəhayət, mədəniyyətdən heç bir payı olmayan, ancaq milli kültürləri son dərəcə güclü olan ərəblər meydana çıxaraq həm sasanilər, həm də romalılara qalib gəldilər. Ancaq çox keçmədən ərəb milləti də mədəniləşməyə başladığından milli kültürünü itirərək siyasi hakimiyyəti Türkistandan yeni gəlmiş olan törəli Səlcuq türklərinə verdilər…».

       Qeyd olunan tarixi təcrübəyə istinad etdikdə kültürün əsas tərkib hissəsi olan adət və ənənənin və başqa milli dəyərlərin daha çox inkişaf etməsi baş verən mədəni təkamülün sırf milli şüur müstəvisində daha güclü göründüyünü anlamaq çətin deyildir. Bəlli olur ki, millət öz mənəvi kökündən, mədəniyyətindən uzaqlaşdıqca milli etnoloji xarakterini də zəiflədir, cəsarətli mübarizə aparmaq və yenisini yaratmaq əzmini də itirir. Tarixi ənənələrini qoruyub saxlaya bilmədikdə mədəni varislik hüququndan da məhrum olur. Çünki, o, öz varisini qiymətləndirmək, onun mənəvi dəyərini, gücünü anlamaq qabiliyyətini də itirir. Bu vəziyyət beynəlmiləl mədəniyyətin zahiri təzahürünə aldandıqda millət üçün, onun tarixən yaratdığı mənəvi sərvətlərin qorunması üçün təhlükə yaradır. Beynəlmiləl davranış milləti manqurtlaşdırır, onun özünün yaratdığı milli dəyərlərə qarşı biganələşdirir.

       Sovet imperiyası dövründə Azərbaycan mədə-niyyətinin beynəlmiləşməməsi onun tarixi milli kültürünü, yəni xalqın adət və ənənəsinin, dinə, doğma dilinə olan münasibətini nəzərə çarpacaq dərəcədə zəiflətmişdir. Bu baxımdan, xalq qədim tarixi köklərindən aralı düşmüşdü. Kültürün zəiflədilməsi mənəvi mədəniyyətin beynəl-miləlləşdirilməsi siyasəti ilə idarə olunurdu. Beləliklə də, beynəlmiləl mədəniyyətlə milli mədəniyyət arasındakı tarazlıq pozulmuşdu. Belə bir vəziyyətdə öz kültürlərinə daha çox sadiq qalan ermənilər Azərbaycana qarşı həyasızlıqla torpaq iddiası qaldırdılar. Azərbaycan xalqının yüksəlmiş, inkişaf etmiş beynəlmiləl mədəniyyəti erməni etnik millətçi mədəniyyəti qarşısında kifayət qədər aciz göründü. Ifrat beynəlmiləlçilik bu xalqın öz düşməninə qarşı olan mübarizəsinin təsirini kifayət qədər azaltdı. Beləliklə də, «sosialist mədəniyyəti»nin qəfil tənəzzülü və dağılması nəticəsində Azərbaycan xalqı qısa bir zaman kəsiyində milli-tarixi kültürünə yenidən qayıtmaq, itirdiklərini tapmaq və bərp a etmək məcburiyyəti qarşısında qaldı.

       Beynəlmiləl mədəniyyətə meylli olan siyasi quruluş Azərbaycan alimlərini də kültürə bağlı etnik millətçi mədəniyyətin öyrənilməsini və ictimai həyata tətbiqini qadağan etmişdi. Milli etnik kültürümüzü demək olar ki, yox etmişdir. Tanınmış Azərbaycan etnoqraflarından biri olan Qəmərşah Cavadov etiraf edir ki, el harayı, el köməyi ilə bağlı olan adət və ənənələrimizin də itməsinin əsl səbəbi unutqanlığı-mızdır. O yazır: «Etiraf edək ki, Azərbaycanlıların məişəti və mədəniyyətində, təsərrüfat həyatında ta qədim dövrdən məlum olan el köməklikləri, onların müxtəlif forma və variantları, başlıcası isə bu təsisatları doğuran ictimai-iqtisadi amillər son dövrlərə kimi Azərbaycan etnoqraf-larının, tarixçilərinin, habelə iqtisadçılarının tədqiqatlarından kənarda qalmışdır».

       Son illərdə aparılan tədqiqatlar zamanı milli kültürümüzlə bağlı olan, xalqımızın etnik mədəniy-yətinin bir çox adət və ənənələrini əks etdirən folklor nümunələrimizə maraq yetirmək meyli artmışdır. Bəlli olmuşdur ki, hoylar – yəni hoya (köməyə) çağıran nəğmələrimiz, atalar sözlərimiz, bayatılarımız Azərbaycan xalqının həmrəyliyinə təminat yaradan ənənələrin emosional çağırış vasitələri olmuşdur. Məsələn, dəyirmanın arxını sel dağı-danda:        Haray, ellilər haray!

       Şana tellilər haray!

       Dəhnədən arxım uçub,

       Əli bellilər haray! -



deyərək el-obanı köməyə çağırmışlar. Qədim dastanımız «Kitabi Dədə Qorqud»da da milli kültürü-müzün «Hoy»a çağıran nümunələri vardır. El-oba yağı düşmənin hücumuna məruz qalanda uca dağlar başında, qaya zirvəsində, qalaçalarda tonqal qalanar, hamı «hoy»a – köməyə çağırılardı. Əli qılınc tutan oğula qeyrət arzulanırdı. Dastanda öz əksini tapan «…Baba oğul qazanır ad üçün. Oğul da qılınca qurşanır, baba qeyrəti üçün» ifadələri türk etnik millətçi kültürünün əsas meyarlarından biridir.


Göründüyü kimi universallıq ənənəsinə sadiqlik Azərbaycan mədəniyyətinin bütün sahələrini əhatə etmişdir. Müasir dövrümüzdə də Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında universallıq prinsiplərinə əsaslanaraq fəaliyyət göstərən alimlərimiz çox olmuşdur. Onlardan Xudu Məmmədovun, Azad Mirzəcanzadənin, Nurəddin Rzayevin və başqalarıın adlarını xüsusi qeyd etmək olar. Xudu Məmmədov geologiya və mineralogiya üzrə tanınmış alim olsa da, incəsənət və mədəniyyət problemləri ilə bağlı olan əsərlərin də müəllifidir. Xudu Məmmədov milli ənənələrə istinad etmədən yeni bənzərsiz əsərlərin yaradılmasının mümkünsüzlüyünü bir çox yazıların-da qeyd etmişdir. O, yazmışdır; «Bizcə, bənzərsiz, həqiqətən milli naxışları qədim azəri ustalarının işlətdiyi həndəsi ornament yaradıcılığı prinsipi ilə almaq olar. Başqa sözlə, bu prinsip hərtərəfli öyrənilməli, azəri ornament yaradıcılığının qramatikası yaradılmalıdır. Musiqimiz üçün bu işi ölməz sənətkar Üzeyir bəy etmişdir. Şübhəsiz ki, oxşar prinsipi memarlıq sənətinə də aid etmək olar. Yəni elementar quruluş vahidləri səviyyəsində lakonizm burada da tətbiq olunsa və quruluş funksiyaya görə müəyyən edilsə, formaca yeni, məzmunca milli nəticəyə gəlib çıxa bilərik».

       Ən maraqlı cəhət odur ki, indiki dövrümüzün unversalı da milli-tarixi ənənələri müasir mədəniyyətin əlifbası kimi qəbul edir, incəsənətin bütün sahələrində milli məzmunun qorunub saxlanılmasına üstünlük verir. Xüsusilə, o, memarlığın məzmununa millilik gətirmək üçün ənənəvi ornament yaradıcılığının qramatikasının yaradılmasını vacib bilir. Lakin müasir unversal milli mədəniyyətə yeni formanın gətirilməsini də anlayır və onun lakonik şəkildə milli-ənənəvi quruluşa tətbiq olunmasını vacib bilir. Eyni zamanda yeni elementar quruluş vahidlərinin müasir mədəniyyətə tətbiq olunmasını tövsiyə etməklə incəsənətdə mövcud olan simmetrik anlayışların öyrənilməsini, onların müasir yaradıcılığa tətbiq edilməsini istəyir. Xudu Məmmədovun fikirincə «biçimi simmetrik olan quruluşlar daha yaxşı yadda qalır və daşıdığı bilginin bərpa olunmasını anlaşdırır». Universal alimin müşahidələrinə görə «simmetrik bir tikilinin fonunda simmetrik olmayan cisimlər, əşyalar çox vaxt mənfi emosiya d oğurar». Alim bu fikrə üstünlük verərkən incəsənət adamının biçim, tarazlıq, sabitlik kimi ali hisslərinin lakonik şəkildə tənzimləyici, uyğunlaşdırıcı, tarazlaş-dırıcı xarakterə malik olduğunu nəzərdə tutur. Məhz bu hisslər bədii yaradıcılıqda ahəngdarlığın və simmetrik quruluşun yaranmasına, qorunmasına kömək edir.

       Qeyd etmək lazımdır ki, islamın yayıldığı Şərq ölkələrində mədəniyyətin bütün bədii yaradıcılıq sahələrində simmetrik quruluş qanununa üstünlük verilmişdir. Əgər X – XV əsrlərin memarlıq abidələrinə diqqət yetirsək onlar üzərində çox mürəkkəb və düyün təsiri olan rəngarəng naxışlar görə bilərik. Onlar həndəsi ornamentlərdən ibarət olduğuna görə mürəkkəbdirlər və bu mürəkkəbliyi bədii simmetrik ornament vəziyyətinə gətirmək üçün rəssam və memarlara riyazi hesablamalar aparmaq lazım gəlmişdir.

       Islam mədəniyyətində üzərində simmetrik həndəsi ornament olan ən qədim memarlıq nümunəsi 1094-cü ildə Misirdə inşa edilmişdir. Quruluş vahidləri qismən sadə olan simmetrik həndəsi ornamentlərə XII əsr Azərbaycan və XIII əsr Türkiyə abidələrində də rast gəlmək olur. Memar Əcəmi tərəfindən 1186-cı ildə inşa edilmiş «Mömünə xatun» türbəsində, 1322-ci ildə memar Əhməd Əyyub oğlu tərəfindən tikilmiş Bərdə türbəsində, Ərdəbildəki Şeyx Səfi türbəsində və başqa abidələrdə işlənilən ornamentlərdə mahiyyət etibarı ilə bir oxşarlıq vardır. Belə ornamentlərə Səmərqənd, Buxara şəhərlərindəki bir sıra tarixi abidələrdə də təsadüf edirik. Ən maraqlısı odur ki, onlar zamanca bir-birindən fərqli dövrdə, məkanca müxtəlif yerlərdə inşa edilsələr də simmetrik həndəsi ornamentlərin formaca quruluşu onları bir-birinə yaxınlaşdırır.

       Memarlıqda və bədii yaradıcılığın başqa sahə-lərində simmetrik düzülüşlü bəzəklərə üstünlük verilməsi Islam mədəniyyətinin dini konsepsiyaları ilə bağlı olsa da, milli mədəniyyətlərin formalaşmasına da təsir etmişdir. Bu ornamentlər ənənəvi olaraq bədii toxuculuq, misgərlik, dulusçuluq sənətində də öz əksini tapmışdır.


Simmetriya anlayışı islam mədəniyyətinə də göydən düşməmişdir. Sənətkarlar simmetrik qanunu təbiətin özünün yaratdıqlarında tapmışlar. Onların estetik zövqünü oxşayan təbiət materialları – yarpaqların, güllərin düzülüşü, təbii kristalların zahiri görünüşü yaradıcılıq prosesində bədii ifadə vasitəsi kimi istifadə olunmuşdur. Sənətkar öz yaradıcılığında təbiətin yaratdıqlarını təqlid etmişdir. Lakin bu təqlid sadəcə yamsılamaq deyil, ümumi bədii təcəssüm-ləşdirmələrdən ibarətdir.

       Incəsənətdə və təbiətdə simmetrikliyə məxsus olan qanunauyğunluqların həm keçmiş, həm də müasir mədəniyyətə aid olduğunu dərk etdikcə belə bir qənaətə gəlirik ki, bütövlükdə zərif sənətlər vahid bir sistem kimi bir-birinin estetik-idraki mahiyyətindən asılıdır. Sənətin estetik-idraki məzmunu təbiətdən bəhrələnsə də, onlar həm də məxsus olduqları millətlərin, adət və ənənələrin bədii, ictimai təbiətini yaradır. Buna görə də incəsənət növləri adət və ənənə daxilində toplum şəklində özünü büruzə verir. Məsələn, qədim dövrlərdə şamançılığın yayıldığı xalqlarda söz, musiqi, rəqs vəhdət şəklində öz mədəni funksiyalarını yerinə yetirmişdir. Azərbaycan alimi Mirəli Seyidov yazmışdır: «Söz sənətinin, musiqi və rəqsin vəhdət halında yaşaması türk xalqlarının şaman – qam – oyun və başqa ayinlərində son vaxtlara qədər qalırdı». Islama aid olan mövləvilər də qamlar, şamanlar kimi ayinləri musiqinin (ney, qaval, dəf), mahnının, rəqsin müşayiəti ilə icra etmişlər. Onlar hətta ölülər i də musiqi ilə basdırmışlar.

       Misallardan belə bir nəticə çıxır ki, adət və ənənələri idarə edən bədii üçlük həm simvolik xarakter daşımış, həm də simmetriyanın ahəngdarlığını, estetik zövqün əhatəli duyumunu təmin etmişdir. Üçlüklərin vəhdəti müasir xalq musiqi incəsənətində də geniş yer tutur. Müğənnini tar, qaval və kamança müşayiət edir. Daha qədimdə olduğu kimi, indi də ifaçılıqda söz, musiqi və rəqs vəhdəti xüsusi yer tutur. Azərbaycan mədəniyyətində üçlük millidir və həm də bəşəridir. Millidir ona görə ki, tarixi etnik ənənələrdən kənara düşmür. Bəşəridir ona görə ki, üçlüyün estetik dəyəri dünyanın hər yerində qiymətləndirilir. Bunu müğənni Alim Qasımovun üçlüyünün dünyanın müxtəlif auditoriyalarında qarşılanma səviyyəsi də sübut etdi. Bu üçlük hər bir ölkədə peşəkar ifaçılıq səviyyəsinə görə həmişə alqışlanır. Bir çox Qərb ölkələri tərəfindən də zövqlə qəbul olunur. Çünki bu üçlük Şərq mədəniyyətinin bütün xarakterik xüsusiyyətlərini, zahiri və mənəvi quruluşunu qoruyub saxlaya bilmişdir . Belə mədəniyyət nümunəsi Qərb üçün az təsadüf edilən olduğundan həmişə yenilik kimi qarşılanır.

       Lakin etik və estetik dəyər baxımından mədəniy-yətlərin bir-birini inkaretmə məkanı da vardır. Məsələn, bunları burjua mədəniyyətinin kommunist mədəniyyəti ilə əksiliyində, Şərq və Qərb mədəniyyəti fərqlərində, Islam, xristian, buddist və başqa dini mədəniyyət fərqində görmək olar. Onların hər biri cəmiyyətlər tərəfindən qəbul olunmaq üçün özünü daha sivil, humanist, əxlaqi hesab edir. Çox zaman bu fərqlər əsasında bir-birinin mənəvi dəyərlərini inkar etmək meylləri yaranır. Islamşünas alim Hacı Sabir Həsənli yazır ki: «…başqa mədəniyyətlər həmişə islam mədəniyyətinə qarşı səylərini birləşdirmiş, ona müqavimət göstərmiş, onunla həsəd və şər möv-qeyindən rəqabət aparmışdır». Sabir Həsənliyə görə Avropanın şimalında yaşayan və təşəkkül tapan mədəniyyət islam mədəniyyətinin maddi tərəfindən bəhrələnsə də, onun mənəvi tərəfinə qarşı biganəlik göstərir. Nəticədə isə Qərb ölkələrində maddi mədəniyyət mənəvi mədəniyyət üzərində hökmranlıq edir. Haqq, ədalət, qarşılıqlı yardı m kimi insanı prinsiplər unudulur.

       Lakin etiraf etmək lazımdır ki, Qərbin də bir çox alimləri Islam mədəniyyətində Allaha etiqadı ali mənəvi kamilliyə gedən yol kimi başa düşürlər. Məsələn, fransız alimi V.Şarl müsəlman anlamında əxlaq və hüququn özünə xas olan mənəvi prinsiplərinə üstünlük verir. Islam mədəniyyətinin əxlaq prinsipini mənəviyyatın ən kamil forması hesab edir. Bu prinsiplər müsəlman incəsənəti üçün də xarakterikdir. Islam əqlinə görə dünyanın zərifliyi, fikrin və hərəkətin böyüklüyü və ritm hissinin onunla vəhdəti ayrılmazdır, əbədidir. (ardı var)