|
Asəf Zeynallının adı çəkilərkən, birinci növbədə, onun professional təhsil almış ilk Azərbaycan bəstəkarı olduğu qeyd edilir. Lakin, təəssüf ki, həyatdan 23 yaşında, çox erkən köçmüş A.Zeynallının yaradıcılığı kiçik bir zaman kəsimini – Türk Musiqi Texnikumunda və Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında təhsil aldığı illəri əhatə edir. Onun bir bəstəkar kimi formalaşması da, çiçəklənməsi də bu illərlə bağlıdır.
Elə tələbə ikən yaratdığı əsərləri ilə, o, Azərbaycan musiqisində bir sıra kamera – vokal və kamera-instrumental janrların bünövrəsini qoydu. A.Zeynallı ilk milli romansların, fortepiano və skripka üçün miniatür pyeslərin, həmçinin, ilk simfonik əsər nümunələrinin müəllifi kimi Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixinə daxil olmuşdur. Eyni zamanda, musiqi xəzinəmizi zənginləşdirən bu əsərlərdə bəstəkarın milli musiqi üslubu öz əksini tapmışdır.
A.Zeynallının musiqi üslubu klassik Şərq və Qərb musiqisinin qovşağında yaranmışdır. Avropa musiqisinin nəzəri əsaslarını (musiqi forması, harmoniya, polifoniya və s. bu kimi musiqi dilinin xüsusiyyətlərini) dərindən mənimsəyən bəstəkar onları doğma xalq musiqisinin lad – intonasiyaları ilə qovuşdurmuş və nəticədə öz aydın, səlis musiqi üslubunu yarada bilmişdir. Təsadüfi deyil ki, dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyov Asəf Zeynallını yeni musiqi üslubuna malik bir bəstəkar adlandırırdı. A.Zeynallının yaradıcılıq dəst – xəttinin formalamasında isə Ü.Hacıbəyov böyük rol oynamışdır.
A.Zeynallı həm Türk Musiqi Texnikumunda, həm də konservatoriyada Ü.Hacıbəyovun tələbəsi olmuşdu. Xatırladaq ki, bu, 1920-ci illər idi, yəni Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin, musiqi təhsilinin quruculuq illəri idi və musiqimizin bu yeni mərhələsi bəstəkarların milli üslub anlayışının formalaşması ilə bağlı idi. Çoxları milli üslub anlayışını xalq musiqi nümunələrindən istifadə etmək kimi başa düşürdülərsə, Ü.Hacıbəyov bundan uzaqlaşaraq, xalq musiqisindən yaradıcılıqla bəhrələnmək fikrini irəli sürürdü. Artıq həmin illərdə, o, muğamların və xalq musiqisinin elmi əsaslarını öyrənməyə başlamışdı. Və hamımıza məlumdur ki, o, bu işi 1940-cı illərdə başa çatdırmış, uzun illik zəhmətinin nəticəsi olaraq, «Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları» fundamental elmi əsəri meydana gəlmişdir. Lakin bütün bunlar artıq musiqimizin sonrakı inkişaf mərhələsinə aiddir. 1920-ci illərdə isə bu problemin həlli yoluna qədəm qoyan Ü.Hacıbəyov öz fikirlərini, təcrübəsini dərs dediyi gənclərə ö
yrədirdi. Onlara xalq musiqisinin əsaslarını açıqlayır, milli ladların bəstəkar yaradıcılığında tətbiqi yollarını tələbələrə aşılayırdı.
Ü.Hacıbəyovun ilk tələbələrindən biri olmuş A.Zeynallı bütün bunları böyük həvəslə mənimsəyirdi. Məhz Ü.Hacıbəyovun milli musiqimizin lad əsasına dair fikirləri onun yaradıcılıq üslubunun formalaşmasına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.
Maraqlıdır ki, Ü.Hacıbəyovun xalq musiqisinin əsaslarına, milli ladlardan istifadəyə dair fikirlərini 1920-ci illərin sonunda A.Zeynallı öz əsərlərində həyata keçirməyə başlamış və onların təcrübi əhəmiyyətini sınaqdan çıxarmışdır.
Ü.Hacıbəyov «Bəstəkar Asəf Zeynallının vəfatının ildönümü münasibəti ilə məruzəsində qeyd edirdi ki, o, öz şagirdinin «diqqətini türk xalq musiqi ladlarının əmələ gəlməsinə və iki musiqi sistemi (ərəb-fars və Avropa) arasındakı fərqlərə» yönəldirdi». Asəf konservatoriyada Ü.Hacıbəyovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarının öyrənilməsi sinfinə böyük həvəslə gedir, «lad musiqisi bəstələmək tapşırıqlarının hamısını səylə yerinə yetirirdi». 1
Bütün bunların, təbiidir ki, A.Zeynallının xalq musiqisinə münasibətinin formalaşmasına və musiqi dilinə böyük təsiri olmuşdur.
Ü.Hacıbəyov yazırdı ki, Asəf milli incəsənəti ancaq ekzotika və «mütərəqqi perspektivi olmayan etnoqrafik sərvət kimi qələmə verməyə çalışanların» qəti əleyhinə çıxırdı. O zaman belə iddialar da mövcud idi ki, «gələcəkdə bütün lad əsasları işlənərək, majora və minora gətirib çıxaracaq. Asəf bütün bu fikirlərlə razılaşmarayaq, müxtəlif xarakterli ladlarımızın əhəmiyyətini düzgün və lazımınca qiymətləndirirdi» 2.
A.Zeynallının bir neçə əsərinin nümunəsində onun milli ladlardan istifadə üsullarını və musiqi dilinin lad – intonasiya xüsusiyyətlərini izləmək məqsədəuyğun olardı.
Skripka və fortepiano üçün «Muğamsayağı» əsərinə diqqət yetirək. Bu miniatürdə bəstəkar do bayatı – şiraz ladına əsaslanmışdır.
Nümunə ¹ 1
Do bayatı – şiraz ladının səssırası aşağıdaki kimidir:
gk - ak -hk – C1 – d1 – es1 – f1 – g1 – as1.
T(IV)
Ilk baxışdan, pyesdə eyniadlı bayatı – şiraz və minor ladları arasında oxşarlıq özünü büruzə versə də, melodiya məhz bayatı- şiraz ladının istinad pillələri əsasında qurulmuşdur. Lakin bəstəkar do bayatı – şiraz və do minor ladları arasında qovuşma nöqtələri taparaq, harmoniyada onlardan istifadə edir. Belə ki, hər ladın əsas funksional dayaq pillələri: c – g – c səs birləşməsi müşayiətdə mütəmadi olaraq təkrarlanır ki, bu da xalq ifaçılığından gələn bir üsuldur. Tonika səsi melodiyadakı improvizasiyalı passajlar üçün dayaq nöqtəsinə çevrilir. Bayatı – şiraz lad – intonasiyalarına əsaslanan bu passajlar yüksələn – enən hərəkətlə tonikada tamamlanır. Beləliklə, pyesin musiqi materialı bir lada əsaslanaraq, intonasiya özəkləri ladın cazibə mərkəzi olan tonika ətrafında cəmləşdirilir.
«Çahargah» fortepiano pyesi isə mi çahargah ladında yazılmışdır. Musiqi materialının zirvəyə doğru yüksələn xətt üzrə inkişafında çahargah ladının, ardıcıl olaraq, əsas dayaq pillələrinə istinad özünü büruzə verir. Mi çahargah ladının səssırası aşağıdakı kimidir:
hk – c1 – dis1 – E1 – f1 – gis1 – a1 – h1 – c2 – dis2 – e2
T(IV) VII VIII IX XI
Pyesin üç hissəli formasının I bölməsində mövzu mi çahargahın tonikası ətrafında qurulur.
Nümunə ¹ 2
Orta bölmədə isə VIII pilləyə (h) və IX pilləyə (c) istinad olunur.
Nümunə ¹ 3
1 Hacıbəyov Ü. Əsərləri.II cild. Bakı, 1965. s.154.
2 Yenə orada. s. 158.
III bölmə – repriza üst tonikaya əsaslanaraq, pyesin kulminasiyasını təşkil edir. Burada birinci mövzu bir oktava yuxarında səslənir və melodiyanın diapazonu d3 səsinə kimi genişlənir. Pyesin sonunda verilmiş kiçik kodada melodiyanın aşağı istiqamətli hərəkətilə tonikaya qayıdış baş verir. Beləliklə, pyesin musiqi materialının inkişafında muğamın kompozisiya quruluşunun ümumi cizgiləri özünü büruzə verir ki, bu da, ilk növbədə, ladın əsas funksional dayaq pillələrinə istinadla öz ifadəsini tapır.
«Ölkəm» romansının musiqisi də çox maraqlı lad – intonasiya xüsusiyyətlərinə malikdir. Romans girişlə başlanan üç hissəli formada bəstələnmişdir. Burada lad – tonal plan diqqəti cəlb edir: giriş – fa rastda, I bölmə – sol şurda, orta bölmə – mi segahda, repriza – sol şurdadır.
Girişdə, melodiya yüksək nöqtədən (f2) başlayaraq, fa rast ladının üst tonikasına istinad edir.
Nümunə ¹ 4
Sonra melodiya aşağıya doğru istiqamətlənir, rast ladının pillələri üzrə sekvensiya şəklində hərəkət edir. Melodiyanın üst tonikadan aşağıya doğru enməsində muğam kompozisiyasının cizgiləri özünü göstərir. Belə ki, «Rast» muğamı kontekstində götürsək, üst tonikaya istinad «Iraq» şöbəsinin, sonrakı enmə isə «Qərai» şöbəsinin cizgilərini özündə ehtiva edir. Hətta lad – intonasiya baxımından «mi bekar – mi bemol» xromatizmi də bu məqsədə xidmət edir. Rast ladının səs sırası bu şəkildədir:
c1 – d1 – e1 – F1 – g1 – a1 – b1 – c2 – d2 – es2. ( e2- F2 )
T(IV) X T
Üst tokaya istinad zamanı X pillə - es2 yarımton yüksələrək (e2 ) üst tonikaya istinadən aparıcı tona çevrilir, enən hərəkətdə isə yenidən natural vəziyyətinə qayıdır.
Giriş bölməsinin sonunda I bölmənin lad – tonallığına – sol şura modulyasiya olunur. Burada rastın əsas funksional özəyini əhatə edən səslərdən ibarət akkord – f – a – c – es sol şurun əsas pillələrinə (g – b – d) həll olunur.
Nümunə ¹ 5
I bölmənin mövzusu sol şur ladına əsaslanır.
Nümunə ¹ 6
Sol şur ladının səssırası belədir:
d1 – e1 – f1 – G1 – a1 – b1 – c2 - d2 – es2 – f2.
T(IV) VI VIII
Melodiya ladın əsas pillələrinə istinad elir: d2 (VIII), G1 – (IV - T).
Qeyd etmək lazımdır ki, I bölmədə bəstəkar şur ladının natural minorla uyğun funksional pillələrindən harmonik müşayiətdə istifadə edir, xüsusilə də tonika və subdominanta funksiyası əsas yer tutur.
Romansın orta bölməsində mi segah ladına keçid olur. Bu keçid çox sadə bir intonasiya dəyişməsi – bas səsinin sol şurun tonikasından aşağıya doğru pilləvarı hərəkət edərək, mi segahın tonikasında qərar tutması ilə həyata keçirilir.
Nümunə ¹ 7
Mi segah ladının səssırası belədir:
hk – c1 - d1 – e1 – f1 – g1 – a1 – b1 – c2 - d2
II T(IV) VI IX
Orta bölmədə melodiya segah ladının IV-VI (e1 – g1) pillələri arasında dalğavari hərəkət edir. Harmoniyada isə tonika (e) və II pillə – əsas ton (c) mühüm rol oynayır ki, bu da segah ladının əsas funksional dayaq pillələridir. Melodiyanın sonrakı inkişafında isə tonikadan başlanan yüksələn hərəkət IX pilləyə – əsas tonun oktavasına (c2) çatdırılır.
Nümunə ¹ 8
Bu zaman iki pillənin dəyşiməsi özünü göstərir: VII pillənin əksildilməsi (a – as) və VIII pillənin artırılması (b – h). Bunun nəticəsində səssırasında artırılmış sekunda əmələ gəlir ki, bu da «Segah – zabul» muğamında səciyyəvi intonasiyadır:
g1 – as1 – h1 – c1.
art.2.
Melodiyanın inkişafında kulminasiya anı və sonrakı sakitləşmə öz əksini tapır. Orta bölmənin sonunda isə segah ladından şur ladına modulyasiya həyata keçirilir: mi segahda melodiyanın «sol» səsi (VI) sol şurun tonikasına bərabər olur. Beləliklə də lad – tonal repriza verilir. Lakin burada mövzu çox qısaldılmış şəkildə ifadə edilir. Bu, bir növ, əsas lad – tonallığa qayıdış xarakteri daşıyır və əsərin forma baxımından tamlığına nail olunur.
Göründüyü kimi, bəstəkar «Ölkəm» romansında üç laddan – fa rast, sol şur və mi segah ladlarının qohumluq münasibətlərindən istifadə edərək, bir laddan digərinə modulyasiyaları çox məntiqi düşünülmüş şəkildə həyata keçirir.
A.Zeynallının əsərləri nümunəsində nəzərdən keçirdiyimiz milli ladlardan istifadə üsulları rəngarəngdir. Əgər «Muğamsayağı» əsərində lad – intonasiyalar bir lad hüdudunda cəmləşirsə, «Çahargah»da müvafiq lad daxilində yönəlmələrdən istifadə olunur. «Ölkəm» romansı isə lad modulyasıyaları üzərində qurulmuşdur. Bütün bunlar müxtəlif çalarlı lad – intonasiyaların yaranmasına gətirib çıxarır ki, bu da bəstəkarın musiqi dilində lad – intonasiya xüsusiyyətlərinin zənginliyini şərtləndirir. A.Zeynallının məharətlə istifadə etdiyi lad – intonasiya inkişafı prinsipləri milli musiqi üslubunun formalaşmasına dəyərli töhfə olmuşdur.
|