Azərbaycan professional vokal məktəbinin banisi Bülbül Azərbaycanın vokal sənətini coşqun həvəslə, yorulmadan bütün şüurlu yaradıcılıq həyatı dövründə təbliğ və təfsir etmişdir.
       Bülbülün təbliğat işi təkcə Azərbaycan bəstəkarların romans və mahnılarının, xalq mahnı və təsniflərinin, operalarda baş qəhrəmanların partiyalarını, açıq konsertlərdə, mavi ekran və radioda operalardan ariyaları və səhnələri ifa etməklə məhdudlaşmamış, onun təbliğatı başqa yönümdə də olmuş, başqa məqsəd də daşımışdır. Bu təbliğat müğənninin saysız-hesabsız dövrü mətbuatda çap olunmuş məqalələrində, məruzə və çıxışlarında öz parlaq təcəssümünü tapmışdır, desək, düz olar.
       Biz bu məqaləmizdə məhz Bülbülün ayrı-ayrı xalq musiqisi janrları, xanəndə və aşıqların ifaçılıq sahəsində yaradıcılıqları, bəstəkarlarımızın xalq musiqisindən bəhrələnmə yolları, tədris məsələlərinə aid fikir və mülahizələri üzərində dayanacaq, həmçinin onun xalq musiqisi sahəsində ifaçılıq məziyyətlərini qısa şəkildə şərh edəcəyik1.
       Ən əvvəl onu deyək ki, Bülbül xalq musiqisinə böyük qiymət verərək "tarixi özündə qoruyub saxlayan bir xəzinə" sayır.
       Böyük müğənninin xalq musiqisi (mahnı və rəqslər), şifahi ənənəli professional musiqisi janrlarına (aşıq musiqisi, muğam dəstgahlar, zərbi-muğamlar, kiçik həcmli muğamlar, təsnif və rənglər) aid maraqlı fikir və mülahizələri var.
       Məsələn, muğam sözünün etimologiyası haqqında o, məruzələrinin birində demişdir: "Ərəb sözü olan məqam və ya fars sözü olan muğamat (ancaq cəm halında işlənir) adamların toplaşdıqları yer, sonra söhbətin özü, nəhayət, hekayə, novella deməkdir. Bu muğam sözünün birinci mənasıdır.
       Muğam sözünün digər mənası bir sözlə ifadə olunur: "melodiya". Məsələn, "Rast muğamını oxu" və yaxud "Segah muğamını oxu" və i. a.
       Göründüyü kimi, Bülbül ikinci mənanı adi xalq dili ilə izah edir.
       Böyük müğənninin muğamın yüksək inkişaflı forması olan dəstgah haqqında fikirləri də diqqətəlayiqdir. O, belə mülahizə irəli sürür ki, "Dəstgah"lar bir-birilə üzvi surətdə bağlı və məntiqi olaraq bir-birinə keçən muğamlardan ibarətdir. Müəllif muğam şöbələrini ayrıca muğam hesab edir.
       Bu sözlər Bülbülün şəxsi arxivindən alınmış "Məlumat" dandır. Həmin məlumatda böyük müğənni nümunə kimi "Şur" dəstgahını məhz aşağıdakı muğamlardan – "Şahnaz", "Bayatı-türk", "Şikəstə", "Iraq", "Bayatı-kürd", "Səmayi-şəms", "Şur"dan ibarət olduğunu bildirir. Deməli, Bülbül dəstgahdan fərqli alaraq muğamı bir hissəli vokal-instrumental əsər sayır. Bu nə ilə əlaqədardır? Çünki, Azərbaycan danışıq dilində dəstgah termini çox zaman muğam termini ilə əvəz olunur. Axı, dəstgahın özü də adını əsaslandığı lad-məqamdan alır. Beləliklə, bu cür adlar əmələ gəlir: "Rast muğamı", "Rast dəstgahı" və ya "Şur muğamı", "Şur dəstgahı" və i. a.
       Bu, doğru fikirdir. Çünki, dəstgah bütöv şəkildə ifa olunmaqla yanaşı, onun ayrı-ayrı şöbələrini müstəqil şəkildə çalıb-oxumaq təcrübəsi də tətbiq olunur. Məsələn, "Rast" dəstgahından "Vilayəti-Dilkeş" və yaxud "Əraq-Pəncgah" və i. a. Deməli, bu muğamlar "Rast" dəstgahına daxil olmaqla yanaşı, müstəqil muğamlar kimi də çalınıb-oxuna bilər.
       Bülbül muğam-dəstgahlarını həmçinin öz forma və məzmununa görə yalnız böyük simfonik əsərlərlə müqayisəyə gəldiyini də söyləyir.
       Bəlkə də bu fikirləri ilə əlaqədar simfonik muğamların yazılması ideyasını məhz ilk dəfə Bülbül Fikrət Əmirova tövsiyə etmişdir. Nəticədə F. Əmirov "Şur" və "Kürd-Ovşarı", 70-ci illərdə isə "Gülüstan-Bayatı-Şiraz" muğamlarını məzmunu baxımdan dərin, musiqi dilinə görə xəlqi və forması cəhətdən orijinal simfonik əsərlərə çevirməklə milli musiqi sənətində yeni janr-simfonik muğam janrı əmələ gəldi. Bu janr nümunələri bütün başqa görkəmli bəstəkarlarımız üçün örnək oldu. Belə ki, F. Əmirovun yaratdığı simfonik muğamlar öz davamını ondan sonra Niyazinin ("Rast"), Süleyman Ələskərovun ("Bayatı-Şiraz"), Tofiq Bakıxanovun ("Hümayun, "Nəva", "Şahnaz", "Rahab"), Vasif Adıgözəlovun ("Segah") yaradıcılığında tapdı. Əlbəttə, bu təqdirəlayiq işdə Bülbülün rolunu xüsusi qeyd etməliyik. Bu incilər isə əsl Azərbaycan milli simfoniyaları əhəmiyyətini kəsb etdi.
       Heçdə təsadüfi deyil ki, V. Adıgözəlov "Segah" muğam-dəstgahını məhz "Segah simfoniyası" adlandırır. Onu da deyək ki, hər bir muğamı simfonikləşdirən zaman bəstəkar əvvəl muğam-dəstgahını xanəndə və sazəndələrdən nota yazır (bir neçə variantda), sonra isə bu yazıları saf-çürük edərək onu işləyir, öz yaradıcılıq süzgəcindən keçirərək partituraya çevirir. Və yeni səpkidə-simfonikləşdirilmiş şəkildə xalqa qaytarır.
       Bülbül muğamın nota yazılması və öyrənilməsinə də çox ciddi yanaşaraq, ona lazımlı bir məsələ kimi baxırdı. Onun məqalələrinin birində oxuyuruq: "Muğamların və çoxdan unudulmuş təsnif və rənglərin nota yazılması qocaman xanəndə və çalğıçıların ən yaxşı ənənələrini bərpa etməkdir".
       Bu fikirlə Bülbül çox şey deyir. Və bu fikri biz musiqişünaslığımız üçün qiymətli sayırıq.

       1936-ci ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycan muğamlarından "Rast", "Segah-zabul"u Tofiq Quliyev, "Dügah"ı isə Zakir Bağırov fortepianonun ifası üçün görkəmli tarzən-pedaqoq Mənsur Mənsurovdan nota yazarkən musiqi ictimaiyyəti üçün bu, böyük hadisə idi. Bülbülün bu not yazılarına münasibəti "Muğamın nota yazılması haqqında" məruzəsində bildirildi. O, demişdi: "Nota yazılmış (Rast, Segah-zabul və Dügah) dəstgahları texniki cəhətdən pis çap olunmuşdur".
       Bu məsələ ilə əlaqədar məruzədə Bülbül istər muğam, istərsə də xalq havalarını nota yazarkən musiqişünas və bəstəkarların qarşısına dörd məqsəd qoyur:
       Birincisi, nota yazılmış havalar musiqişünas və bəstəkarlar üçün material olsun. Bəstəkarlar həmin yazılardan öz yaradıcılığında istifadə etsinlər.
       Ikincisi, bu not yazılarının klublarda, dərnəklərdə, ümumiyyətlə fortepiano olan yerlərdə musiqi həvəskarları çala bilsinlər.
       Üçüncüsü, bu yazılardan tədris materialı kimi məktəblərdə tələbələr istifadə edə bilsinlər, çalsınlar və i. a.
       Dördüncüsü, bu yazılar tarix etibarilə qiymətli olub xaqımızın mədəniyyətinin inkişafını göstərə bilsin.
       Bu dörd məsələnin məqsəd və məramı aydındır, bizcə şərhə ehtiyacı da yoxdur.
       Lakin, Bülbül yuxarıda haqqında söz açdığımız muğam-dəstgahların not yazısının bəzi nöqsanlarını da məruzədə göstərir. Biz bu nöqsanları labüd sayırıq. Bunlar hansılardır? Yenə mərüzəyə müraciət edək: "Əvvəla Azərbaycan melodiyası nota yazılarkən yalnız onun ahəngi nəzərə alınmışdır, halbuki, bu azdır.
       Ikincisi, dəstgah çap edildikdə onun nə məqsəd üçün yazılması, hansı yollarla istifadə olunması haqqında izahat verilməmişdir".
       Doğrudan da, bu not yazıları haqqında Bülbülün dedikləri bir acı həqiqətdir. Əlbəttə, hər bir dəstgah haqqında mütləq olaraq "Qeydlər"in verilməsi məqsədəuyğundur. Çünki, hər bir dəstgahın necə deyərlər, "pasportu" olmalıdır. Təəssüf ki, bu səhf sonrakı çap olunmuş məcmuələrdə də öz əksini tapmışdır. Təkcə 50-ci illərdə bəstəkar-musiqişünas N. Məmmədovun muğam məcmuələrində artıq hər muğamın izahı verilmişdir. Belə ki, hər bir məcmuə məzmunlu müqəddimə ilə açılır. Bu müqəddimədə nota yazılmış hər bir muğam dəstgahı kompozisiya-quruluş cəhətdən səciyyələndirilir.
       Bülbül, haqqında söz açdığı not yazısında üçüncü səhfi təsniflərin sözsüz yazılması, şöbələr arasında rəngin olmaması ilə müəyyənləşdirir.
       Axı, dəstgah üçün bu komponentlər mütləq lazımdır. Bu baxımdan böyük sənətkarın fikrilə tam razılaşa bilərik.
       Sonra Bülbül onu da qeyd edir ki, məcmuələr bir dərslik kimi də yaramırlar. Bir sıra nöqsanlara görə bunlardan klublarda və yaxud evlərdə istifadə etməkdə mümkün deyil.
       Görünür, o, not yazılarının mürəkkəbliyini və harmonizə olunmuş şəkildə nota salınmasını nəzərə alaraq bu fikri söyləyir. Çünki hər üç muğam görkəmli nəzəriyyəçi-pedaqoq, professor L. Rudolfun harmonizəsində verilmişdir. Bəzi hallarda buradakı fakturada harmoniyalar süni surətdə mürəkkəbləşdirilib. Elə bunun nəticəsində də muğam melodiyalarına-məqam baxımından bəzən uyuşmayan, onun intonasiyarı ilə həmahənglik yaratmayan harmonik müşayiət əmələ gəlmişdir.
       Tənqidi fikirlərlə yanaşı Bülbül ilk not yazısının tarixi əhəmiyyətini də yüksək dəyərləndirir. Və deyir ki, "bir zaman gələr biz tarzən M. Mənsurovun filan havanı (yəni şöbəni – R. Z.) necə çaldığını bu yazı vasitəsilə deyə bilərik".
       Burada biz Bülbülün uzaqgörənliyini, dərin erudisiyasını qeyd etməliyik. Doğrudan da, hal-hazırda musiqişünaslar həmin çap olunmuş muğamların not yazılarına əsaslanıb keçən əsrimizin əvvəllərində muğamların hansı şöbə və guşələrdən ibarət olduğunu, onların kompozisiya cəhətlərini, muğam ifaçılarımız isə M. Mənsurovun ifaçılıq xüsusiyyətşərini, muğam çalğısındakı məziyyətləri öyrənirlər.
       Bülbül həmçinin öz çıxışında xanəndələrə musiqinünas və bəstəkarlara muğamlarımızın nota yazılması haqqında tövsiyələrini də deyir: "Biz XIX əsrin başlanğıcında olan xanəndəlik üslubunu saxlamaq məqsədilə onların nə üslubda oxumalarını öyrənməli və muğamları düzgün nota yazmalıyıq".
       Məlumdur ki, 1931-ci ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının nəzdində yaranmış elmi-tədqiqat kabinetinin xalq musiqisinin və muğamların nota yazılmasında mühüm rolu olmuşdur. Bu kabinetə Bülbül rəhbərlik etmişdir. Kabinetin üzvləri S. Rüstəmov, T. Quliyev, Q. Qarayev, Z. Bağırov, Niyazi, C. Hacıyev və M. S. Ismayılov idi.
       Bülbülün "Azərbaycan oxuma məktəbi" məruzəsində kabinetin yaranması, gördükləri əməli işlər haqqında oxuyuruq: "1931-ci ildə Bakıda elmi-tədqiqat musiqi kabineti təşkil edilmişdi. Bizim bu kabinetimiz respublikanın iri rayonlarına elmi ekspedisiyalara göndərilərək, Azərbaycan musiqi-vokal sənətinin qocaman adamlarının söylədikləri, oxuduqları və hər cür çalğı alətlərində çaldıqları əsərləri nota yazmış, çox böyük tarixi material toplamış, bunun əsasında hazırda Azərbaycan musiqisi və vokal tarixinə dair bir sıra mövzuların işlənilməsinə başlanmışdır". Bülbül Kabinetin məqsəd və məramını məhz bu məruzədə açıqlayır.
       "Musiqi sənətinin inkişaf yolları" məqaləsində isə elmi tədqiqat kabinetinin ekspedisiyalarından söz açaraq göstərir ki, özünün rəhbərlik etdiyi kabinetin xüsusi ekspedisiyası Gəncə, Xanlar, Quba rayonlarında 220 instrumental musiqi, rəqs və vokal əsəri, o cümlədən aşıq melodiyalarını nota yazmışdır.
       Sonra məqalədən bizə məlum olur ki, kabinet 800-dən artıq xalq melodiyasını nota yazmış, xalq rəqsləri haqqında böyük bir əsəri çapa hazırlamışdır. Buraya gənc S. Rüstəmov, Q. Qarayev, C. Hacıyev, M. S. Ismayılov tərəfindən toplanıb yazılmış 400 xalq rəqsi daxildir.
       Bülbül bildirir ki, o, 150 çap vərəqi həcmində qədim əfsanələri, dastanları toplayıb. O, vəd edir ki, "Azərbaycan aşıqları" əsərinin birinci hissəsini bitirmək fikrindədir.
       Əlbəttə, bu əsərin hazırlanıb, redaktə olunub çapı aşıq yaradıcılığının öyrənilməsi üçün dəyərli vəsait ola bilər. Tədris prosesində də belə əsərlərə böyük ehtiyac var.
       Biz onu da əlavə edək ki, Bülbülün yaratdığı xalq musiqisi kabinetinin muğamların nota yazılmasında mühüm rolu olmuşdur. Məlumdur ki, xalq musiqisi üzrə elmi-tədqiqat kabinetinin Azərbaycan rayonlarına üç ekpedisiyası keçirilmişdir. Üçüncü ekspedisiya Gəncə şəhərinə (1938) idi. Bu ekspedisiyada o zaman Gəncədə olan tarzən Q. Primovdan "Şur" muğamı, bir sıra təsnif və rənglər nota yazılır. Görkəmli bəstəkarlar Q. Qarayev, F. Əmirov, T. Quliyev, Z. Bağırov, musiqişünas M. S. Ismayılov tanınmış xanəndələr Seyid Şuşinski (1889–1965), C. Qaryağdı oğlu (1861–1944), Z. Adıgözəlov (1898–1963) və tarzən Q. Primov (1880–1965) kimi ustadlardan muğam və təsnifləri nota salmışlar. Belə ki, Q. Qarayev "Şur" muğamını, F. Əmirov xanəndə Bilal Yəhyədən "Rast", "Segah", "Şur" muğamlarından bəzi şöbələri, T. Quliyev, Z. Adıgözəlovun ifasında "Rast" muğamını, M. S. Ismayılov isə C. Qaryağdıoğlu və xanəndə Əlzəhabın ifasında bir sıra təsnifi nota yazmışdır. (Sözləri Nizaminin "Xosrov və Şirin", "Leyli və Məcnun" poemasından alınmışdır).

       Sözsüz ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz muğamların not yazısı, gənc bəstəkar, musiqişünas-folklorçulara, eyni zamanda sazəndələrə Azərbaycan xalqının klassik sənətinin zəngin inciləri ilə tanış olmaq imkanı yaratmışdır. Bu təqdirəlayiq işin həyata keçirilməsi məhz Bülbülün xalq musiqisi kabinetindəki geniş fəaliyyətinə aiddir.
       Bu il 80 yaşı tamam olan Bakı Musiqi Akademiyasının "Xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi "kafedrasının nəzdindəki əsası Bülbül tərəfindən qoyulmuş. "Xalq musiqisi" kabineti hər il tələbələrlə müəllimlərin ayrı-ayrı qrupları respublikamızın rayonlarına ekspedisiyalara gedir və oradan xalq musiqisi janrları nümunələri ilə yanaşı muğamı və aşıq musiqisi nümunələrini (hava və dastanlarını) toplayıb, nota köçürür, onların əsasında diplom işləri və dissertasiyalar yazırlar. Anoloji işi, lakin ancaq elmi mütəxəssislərlə Azərbaycan EA-nın Incəsənət və Memarlıq institutunun "Xalq musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi" şöbəsi də görür.
       Bülbülün məruzə və məqalələrində aşıq yaradıcılığı da öz təcəssümünü tapmışdır. O, "Azərbaycan oxuma məktəbi" məruzəsində aşıq sənətinə toxunaraq Azərbaycan xalq vokal sənətini aşıq ifaçılığından başlandığını izhar edir. Və onu göstərir ki, aşıq yaradıcılığı musiqi sənətimizin hər bir sahəsinə təsir göstərmişdir.
       Adətən, bizim aşıqları tədqiqatçılarımız bütün əsərlərində fransız trubadurları, alman minnezingerləri və i. a. müqayisə edirlər. Bülbül bu müqayisəni şərti adlandırır. Və deyir ki, "əsrlərlə yaşayan qədim aşıq sənəti bizə uzaq keçmişin yadigarı kimi deyil, canlı həqiqətin təzahürü kimi gəlib çatmışdır".
       Müəllif aşığı şair, müğənni, çalğıçı, artist kimi səciyyələndirir, onun repertuarının-dastanlardan, məhəbbət-lirik xarakterli əsərlərdən – bayatılar, məzəli-satirik mahnılardan, oyun havalarından ibarət olduğunu deyir. O, yazır ki, adətən, aşıqlar 50–60-dək əsas melodiya (hava) dan istifadə edirlər.
       Bülbül çox düzgün olaraq aşıqlarda "Şikəstə"nin onlarla variantının olduğunu etiraf edir və nümunə kimi "Qarabağ şikəstəsi", "Kəsmə şikəstə", "Orta şikəstə", "Şirvan şikəstəsi", "Quba şikəstəsi" və sairənin adını çəkir. Bunların hamısı Segah üstündə yazılmışdır. Yeri gəlmişkən biz onu da xatırladaq ki, onların sırasından "Qarabağ şikəstəsi" və "Kəsmə şikəstə" sonradan xanəndə yaradıcılığına keçmiş, daha da püxtələşmiş, xanəndələrin yaradıcılığında müstəqil həyata başlamış, onların repertuarlarının bəzəyinə çevrilmişdir.
       Müəllif onu da qeyd edir ki, "vaxtilə bəzi aşıqlara "Xan aşıqlar" deyirdilər. Onlar böyük fitri istedada malik olmuşlar. "Xan aşıqlar" adi aşıqlardan peşələrinə görə fərqlənmişlər. Onlar həqiqət və ədalət nəğməkarı olmuşlar".
       Bu məziyyətli aşıqlardan söz açarkən müəllif yazır: "Ələsgər , Abbas Tufarqanlı, Hüseyn, Qurban, Sarı, Nəcəfqulu kimi improvizator aşıqlar keçən əsrin aşıq sənətinin ən görkəmli nümayəndələri idilər. Onların ifa etdikləri əsərlərin 60-dan çoxunun adı bizə gəlib çatmışdır".
       Aşıq yaradıcılığının toplanmasına, öyrənilməsinə və tədqiqinə xüsusi əhəmiyyət verən Bülbül yazır ki, "aşıq yaradıcılığının tükənməz sərvətini toplamaq və öyrənmək, aşıqlara lazımi yardım göstərmək sahəsində Azərbaycanın elmi təşkilatları, yazıçılar Ittifaqı və elmi-tədqiqat musiqi kabineti qarşısında böyük vəzifələr durur".
       Söz yox ki, Bülbülün arzusu və tövsiyələri müəyyən dərəcə öz həllini tapmışdır. Bu illər ərzində aşıq musiqisinin tədqiqatçılarından xüsusilə sənətşünaslıq namizədi Əminə Eldarovanın, sənətşünaslıq doktoru Tariyel Məmmədovun kitabları, elmi məqalələri işıq üzü görmüş, Bakı Musiqi Akademiyasının bütün fakultələrində "Azərbaycan xalq musiqi yaradıcılığı" fənnində "Aşıq musiqisi" bölməsinə böyük yer verilir. Aşıq sənəti respublikamızda uşaq və orta ixtisas musiqi məktəblərində tədris olunur. Beləliklə, aşıq musiqi yaradıcılığı tədris edilir, elmi cəhətdən öyrənilir, nümunələr toplanılır və nota yazılır.
       Bülbül həmçinin aşıqlar qurultayının müstəsna qiymətini də onun əhəmiyyətini də göstərərək yazır: "Respublika aşıqlar qurultayının çağırılması şübhəsiz ki, aşıq yaradıcılığının gələcək inkişafı işinə kömək edəcəkdir. Qurultay aşıqlar arasında ideya-siyasi işin yüksəldilməsində böyük rol oynamalıdır. Alim, yazıçı və bəstəkarların birgə işi nəinki çox zəngin aşıq yaradıcılığının öyrənilməsinə, həm də alimlərin gənc istedadlı yeni nəslinin tərbiyə olunmasına kömək etməlidir".
       Çox təəssüflə deməliyik ki, neçə illərdir ki, respublikamızda aşıq cəmiyyətinin adı var, ünvanı da mövcuddur (Murtuza Muxtarov kücəsi, 6) ancaq cəmiyyətin fəaliyyəti qənaətbəxş deyildir.
       Onu da deyək ki, nə aşıq qurultayları, nə aşıq məclisləri keçirilir, nə də aşıq cəmiyyətinin işi fəallaşır. Bülbülün xatirəsini, onun dəyərli tövsiyələrini əziz tutaraq aşıqlar cəmiyyəti fəallaşmalı, bu qədim musiqi yaradıcılığı sahəsində çalışanlar nəhayət əməli işə başlamalıdırlar.
       Bülbülün xanəndə yaradıcılığı haqqında da fikir və mülahizələri dəyərlidir. O, xanəndə və sazəndə sənətini ilk növbədə professional sənət sayır (Bülbülə qədər, indinin özündə də bəzi musiqiçilərimiz xanəndələri xalq müğənnisi kimi səciyyələndirirlər). Bülbül bu haqda yazır: "Professional xanəndə və musiqiçilər (sazəndələr nəzərdə tutulur – R. Z.) öz sənətkarlığı ilə illər boyu şəhər və feodal-mülkədar malikanələrində hakim mövqe tutmuşlar. Həmin sahədə onların rəqibləri olmamışlar".
       Böyük müğənni düzgün olaraq xanəndə və sazəndələri məhz şəhər mühitində yetişdiyini, inkişaf etdiyini göstərir və onları əsrlər boyu yaranmış ənənələrin qoruyucusu sayır.
       Bülbül xanəndələri yetişdirən xüsusi məktəblərin olmasını da qeyd edir. Və yazır ki, "xanəndələr Azərbaycan muğamlarını məharətlə ifa etməklə empirik yolla əsrlərdən əsrlərə keçən orijinal xanəndə məktəbi yaratmışlar. Bu orijinal oxuma həm Zaqafqaziyada, həm də Yaxın Şərqdə olduqca böyük rəğbət qazanmışlar".
       Böyük müğənni XIX əsrin birinci yarısında Şuşa və Şamaxıda, həmin əsrin ikinci yarısında Bakıda vokal sənəti məktəblərinin məşhur olmasını göstərir. O, Şuşa vokal sənəti məktəbinin tanınmış xanəndələrindən Hacı Hüsünü, Əbdülbağını, Islam Abdullayevi və b., tarzənlərdən Sadıqcanı, Zeynalı, Q. Primovu bu məktəbin yetirmələri kimi səciyyələndirir. O, bu məktəbdə dinin təsirinin son dərəcə güclü olmasını da qeyd edir.
       Xanəndələrin repertuarından və ifaçılıq xüsusiyyətlərindən söz açarkən Bülbül xanəndələri lirik mahnılarla (təsniflərlə) yanaşı çoxhissəli dəstgahların ifaçısı kimi xarakterizə edərək yazır: "Xanəndələr muğamların ifasını qədim Şərq mədəniyyətində ən saf şəkildə qoruyub saxlamışlar. Muğamı qanuniləşdirilmiş ənənəvi üsulda 2–3 saat (həm də məharətlə improvizə edərək) oxumaq xanəndənin ləyaqət meyarı idi".
       Bəli, məhz xanəndələrin yaradıcılığını saf şəkilli ifaçılıq xüsusiyyətlərini səciyyələndirən bu sətirlər həm musiqişünaslığımız, həm də ifaçılarımız üçün dəyərli müddəalar, mülahizələrdir.

       Bülbül "Xalq müğənniləri" məqaləsində muğamların ifaçılıq məsələlərindən, onların bu günkü qoruyucuları olan xanəndələrdən söz açaraq yazır: "Muğamlar Orta və Yaxın Şərqdə geniş yayılmışdır. Muğam sənəti Azərbaycanda, Özbəkistanda, Tacikistan da yaşayır və səmərəli inkişaf edir. Fərəhləndirici haldır ki, müğənnilərin yeni nəsli muğamların ifaçılıq ənənələrini qayğı ilə qoruyaraq ona təzə xüsusiyyətlər gətirirlər. Muğamın ifası yüksək ustalıq və geniş diapazona (iki oktava yarım) malik çevik səs müğənnidən incə zəngulələr və ən yüksək registrdə stakkato, mürəkkəb passajlarda tembr səlistliyi tələb edir".
       Bülbül XIX əsrdə xanəndələri eyni zamanda bir sıra muğamların Bayatı-kürd, Kürd-şahnaz, Qatar, Orta segah, Yetim segah, zərbi-muğamlardan Arazbarı, Osmanlı, Mani və rəng, təsniflərin, yüzlərlə rəqs melodiyalarının yaradıcıları hesab edir.
       Doğrudan da, sadalanan muğamlar dəstgahlardan bir şöbə kimi ayrılıb, sonradan onlar əlavələrlə (müxtəlif şöbə və guşələrlə) müstəqil kiçik həcmli muğamlara və zərbi-muğamlara çevrilmişlər. Bu işdə xanəndə və sazəndələrin rolunu xüsusi qeyd etməliyik.
       Bülbülün bəzi məşhur xanəndələr haqqında məqalələri də var. Xüsusilə C. Qaryağdıoğlunun yaradıcılığına o böyük qiymət verirdi. Bülbül XIX əsrin sonunda XX əsrin əvvəllərində artmaqda olan milli şüurun təsiri altında C. Qarayağdıoğlunu Azərbaycan xalq mahnıları ifa etməyə başlayan və tədricən fars mətnindən uzaqlaşan ilk xanəndələrdən sayır. "Şərq vokal sənətinin ustası" məqaləsində müəllif görkəmli xanəndə C. Qaryağdıoğlunun vokal ustalığından söz açır. Onun səsini lirik-dramatik tenor, böyük diapazona malik olduğunu, zilxan keyfiyyətlərini vurğulayır.
       Böyük müğənnimiz xanəndə Islam Abdullayevin oxuduğu "Segah"ları da o, yüksək qiymətləndirərək, onun "Segah"ının xalq tərəfindən sevilməsini belə şərh edir: "...bir dəfə Seyidə (Səyid Şuşinski nəzərdə tutulur – R. Z.) demişlər ki, "Segah" oxusun, o, oxuyub qurtardıqdan sonra "Islam segahı" oxumasını ondan xahiş etmişlər. Bu onu göstərir ki, Islamın oxuması xalqa yaxın idi".
       Biz onu da deyək ki, Bülbül Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında xanəndəlik sinfinin açılmasının ilk təşəbbüskarı olmuşdur. O, 1940-cı ildə Bakının vokal kadrlarının yetişdirilməsinə aid Ümumittifaq müşavirənin yekunlarından söz açaraq yazır: "Incəsənət işləri idarəsi Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında və musiqi məktəblərində xalq mahnısı və muğam üzrə solistlər hazırlayan siniflər açmalı və rəhbərlik işinə görkəmli sənət ustalarını cəlb etməlidir".
       Bülbülün niyyəti gec də olsa yerinə yetirildi. Yaxşı ki, son 10 ildə nəhayət, Bakı Musiqi Akademiyasında xanəndə sinfi açıldı. Bu sinfin bəhrələri göz qabağındadır. Hazırda xanəndə sinfində dörd görkəmli ustad xanəndələr – respublikanın xalq artistləri, professor Arif Babayev, dosentlər Islam Rzayev, Canəli Əkbərov və Alim Qasımov dərs aparırlar. Artıq Bakı Musiqi Akademiyası və Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və Icəsənət Universiteti, Azərbaycan Dövlət Akademik opera və balet Teatrı, Teleradio Verilmişləri Şirkəti üçün xanəndə-solistlər, musiqi məktəbləri və texnikumları üçün isə müəllim kadrları hazırlayırlar.
       Bülbül respublikamıza nə cür məziyyətlərə malik vokalçıların olmasını da öz yazı və çıxışlarında tövsiyə etmişdir. Bu barədə oxuyuruq: "Bizə elə vokalistlər lazımdır ki, həm xanəndəlik ustalığına mükəmməl yiyələnsin, xalq yaradıcılığı əsərlərini ifə etsin, həm də orta və Ali musiqi məktəbi həcmində musiqi təhsilinə malik olsun. "Xatırladaq ki, bülbül özü də məhz bu yolla inkişaf edib böyük müğənni səviyyəsinə çatmışdır.
       Maraqlıdır ki, Bülbül öz yazılarında bəstəkarlarımızın xalq musiqisindən hansı yollarla bəhrələnmə məsələsinə də toxunur. Ü. Hacıbəyova həsr olunmuş "Ölməz sənətkar" məqaləsində Bülbül bəstəkarın yaradıcılığında lad-məqamlardan bəhrələnməsini xüsusi vurğulayır. O, "Nigarın ariyası" ilə "Sənsiz"i lad-məqam baxımından müqayisə edərək onların hər ikisinin şikəstə üstündə yazılmasını göstərir. Oxucuya aydınlaşdırır ki "Nigarın ariyası" şikəstə ilə başlayır, orta hissəsi əraq-pəncgahdır, dilkeş yolu ilə yenə şikəstəyə qayıdır. Və segah nəfəsilə ayaq verib qurtarır.
       Sonra yazır: "Sənsiz" qəzəli də şikəstə ilə başlayır. Orta hissəsi manəndi-müxalifdir. Üzzal nəfəsi vurub yenə şikəstəyə enir və segah nəfəsilə eyni pərdədə ayaq verib qurtarır".
       Bülbül hər iki əsərin məzmununun estetik mahiyyətinə toxunaraq Üzeyir sənətinin ölməzliyini də bu keyfiyyətlərdə görür.
       Böyük müğənninin "Koroğlu" operasındakı musiqinin xalq zəmininə əsaslanmasını, ondan bəstəkarın yaradıcılıqla bəhrələnməsini belə səciyyələndirir: "Ü. Hacıbəyovun operası hər şeydən əvvəl ona görə gözəl əsərdir ki, burada bəstəkar Azərbaycanın çox zəngin musiqi folklorundan məharətlə istifadə edə bilmişdir. Biz müğənnilər bunu xüsusilə hiss edirik. Ü. Hacıbəyovun müsiqisinə formal bəzək-düzək, əllaməlik yaddır, bu da zənnimcə xalq yaradıcılığından cəsarətlə istifadə etməsinin nəticəsidir".
       Ü. Hacıbəyovla yanaşı Bülbül Q. Qarayevin də xalq musiqisindən istifadəni belə açıqlayır: "Q. Qarayevin musiqi dilinin əsasını (məqalə "Yeddi gözəl"ə həsr olunmuşdur – R. Z.) Azərbaycan xalq musiqisi təşkil edir. Müəllif baletin musiqisinə əsil xalq koloriti verə bilmişdir. O, xalq mahnı intonasiyalarından, xalq rəqslərinin guşələrindən, müxtəlif ritmlərdən cəsarətlə istifadə edərək "keyfiyyətcə yeni obrazlar yaratmışdır".
       Hamımıza yaxşı məlumdur ki, Bülbül xalq musiqisinin və şifahi ənənəli professional musiqinin – mahnıların, təsniflərin, müxtəlif muğamların mahir ifaçısı kimi də musiqi salnaməmizə daxil olmuşdur. Mən şəxsən onun ifasında olan vallardan və radionun fondundakı lent yazılarından xalq mahnı və təsnifləri nota yazmışam, onların bəziləri "Azerbaydjanskie tesnifı" (Moskva, 1983) kitabında işıq üzü görüb. Böyük müğənnimizin 100 illik yubileyinə "Bülbülün repertuarından xalq mahnı və təsniflər" məcmuəsini çapa hazırlamışam.
       Yeri gəlmişkən onu da deməliyəm ki, onun ifasında xalq mahnı və təsnifləri dinlədikcə müğənninin yüksək səviyyəli, özünəxas cəhətlərə malik olmasını "görürsən". Mən bu məziyyətlərdən ən başlıca xüsusiyyətləri qeyd etmək istərdim.
       Birincisi, onun oxuduğu şerin mənası və məzmunu ilə musiqi cümlələri arasında sıx vəhdəti, həmahəng səslənməni və həmavazlığın bariz nümunəsini necə deyərlər, "eşidirsən".
       Ikincisi, Bülbülün oxudüğu bütün əsərlərdə olduqca aydın tələffüzə, gözəl diksiyaya malik ifaçılıq qabiliyyəti üzə çıxır.
       Məsələn, o, Füzuli qəzəllərinə dərindən bələd olaraq əruzun məziyyətlərini hərtərəfli bilirdi. Məhz buna görə də "hicaz təsnifi" üçün "Can vermə qəmi eşqə ki, eşq afəti candır" misrası ilə başlanan qəzəli, "Çahargah təsnifi" üçün "Dəhənin dərdimə dərman dedilər cananın" misrası ilə başlanan qəzəli seçmişdi. Çünki, yuxarıda adlarını çəkdiyimiz təsniflərin melodiyasına, musiqi məzmununa və ritmik xüsusiyyətlərinə məhz Füzulinin bu qəzəlləri tam uyğun gəlir. Əgər birinci qəzəl "həzəc" bəhrinin əsasındadırsa, ikincidə müğənni "rəməl" bəhrində yazılmış qəzəldən istifadə edib. Nə üçün? Axı, bunlarda olan kvantitativ şer üsulu, yəni qısa və uzun hecalar musiqidəki qısa və uzun ölçülü ritmlərə tam şəkildə uyğun gəlir. Beləliklə, musiqi ilə şer vəzni və onun təranələri arasında biz bütöv vəhdətin şahidi oluruq. Bu keyfiyyət böyük müğənni Bülbülün həm qəzəli (əruzu) bütün təfərrüatı ilə bilməsi, həm də təsnif melodiyasına və ritminə uyğun qəzəl seçmək qabiliyyəti, səriştəli yi, böyük ustalığı, geniş biliyi, yüksək zövqü ilə əlaqədardır.
       Belə nümunələrin sayını artırmaq da olar. Lakin jurnal məqaləsinin səhifə cəhətdən məhdudluğunu nəzərə alaraq mən "Bülbül və Azərbaycan xalq musiqisi" haqqında fikirlərimi yekunlaşdırıram.
       Bülbülün məqalə və məruzələrində məlum olur ki, o, xalq musiqisinin (mahnı və rəqslərin), aşıq yaradıcılığının, şifahi ənənəli professional musiqinin (muğam-dəstgahlar, kiçik həcmli muğamlar, zərbi-muğamlar, təsnif və rənglər) tarixini, nəzəriyyəsini, ifaçılıq məziyyətlərini yüksək dərəcədə dərindən bilirdi. O, demək olar ki, bütün məqalə və məruzələrində yeni əsaslı fikirlər, müddəalar irəli sürür, lazım gəldikdə öz tənqidi fikirlərini açıqlayır, tövsiyə və arzularını, təkliflərini bildirir. Bu keyfiyyətlər onu açıqlayır ki, Bülbül təkcə böyük müğənni, tanınmış pedaqoq kimi fəaliyyət göstərməmiş, həmçinin xalq musiqisi nümunələrinin toplayıcısı, araşdırıcısı, tənqidçisi onun saflığının keşiyində duran islahatçısı, böyük təbliğatçısı, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının nəzdindəki xalq musiqisi üzrə elmi-tədqiqat kabinetinin təşkilatçısı və rəhbəri olmuşdur.

       Onu da deyək ki, Bülbülün xalq musiqisi sahəsində ifaçılıq xüsusiyyətləri çox zəngin, rövnəqli və rəngarəngdir. Bu kimi məziyyətlərin hərtərəfli açılması üçün musiqişünaslarımız (xüsusilə gənc musiqişünaslar) tərəfindən xüsusi elmi-tədqiqat işləri, elmi-populyar məqalələr, kitablar, monoqrafiyalar yazılmalı, toplu şəklində çap olunmalıdır.
       Inanırıq ki, musiqişünaslarımız Bülbülün ifaçılıq xüsusiyyətləri, dəyərli elmi fikir və mülahizələri ilə yaxından tanış olacaq, onları dərindən mənimsəyib, öyrənəcək, beləliklə onun çox şaxəli yaradıcılığı tədqiqat obyektinə çevriləcəkdir. Nəticədə Bülbül sənəti haqqında yeni-yeni müxtəlif mündəricəli kitablar, dissertasiyalar yazılıb çap olunacaq, sonradan başqa xarici ölkələrin dillərinə (ingilis, rus, fars, ərəb və s.) çevrilərək xarici oxucuların arasında da yayılacaq, böyük müğənnimizə şöhrət gətirməklə Azərbaycan xalq musiqisinin də geniş təbliğinə səbəb olacaqdır.
       Bu təqdirəlayiq iş üçün hər şeydən əvvəl, "Bülbül. Seçilmiş məqalə və məruzələri" kitabı yenidən çap olunmalıdır. Xatırladaq ki, bu kitab 1968-ci ildə Bakıda Azərb.SSR EA-nın nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuş və elə həmin il qısa bir zamanda kitab mağazalarının rəflərindən alınıb qurtarmışdır. Bu dəyərli və lazımlı əsərin əlavələrlə redaktə edərək təkrar çapını vacib və təxirəsalınmaz iş sayıram. Çünki, kitabın çapından 33 il keçdiyi üçün bundan musiqişünaslarımız, musiqi tənqidçilərimiz (əsasən gənclərimiz) Bülbülün məqalə və məruzələrinə çox nadir hallarda ona bir məxəz kimi müraciət edir, ondan bəhrələnirlər.
___________ 1 Bülbül. "Seçilmiş məqalə və məruzələri". Bakı, Azərb.SSR EA-nın nəşriyyatı, 1968, məqalə üçün yardımçıdır.