Тунжай ДАЬЛЫ (Тцркийя)
Тцрк мусыкысинде шаркы бестекврларынын ен бцйцьц оларак кабул едилен Щажы Ариф Бей, 1831 йылынын икинжи йарысында, Истанбул Ейцп Султан’да, Курукавак жаддеси цзериндеки мцтевази бир евде доьду. Ейцп Султан Шер’и Мащкемеси квтиби, Ебубекир Ефенди’нин оьлудур. 1 Ейцп’теки илкокула девам еттиьи сыраларда сесинин эцзеллиьи ве мысыкойе олан йетенеьи о деврин мысыкожилеринден, Ейцплц Мещмет Бей’ле Щожа Зекви Ефенди’нин диккатини чекмиш ве илк мысыко тербийесини ве билэисини бу цстадлардан алмыштыр. 2 Зекви Деде, ону щожасы Щаммвмизаде Исмаил Деде Ефенди’йле таныштырды. Диьер щожасы, Ейцплц Мещмет Бей’ин йардымыйла, 1844 йылында, Баб-ы Сераскери’е (савунма баканлыьы) мемур оларак эирди. Бир йандан чалышыйор, бир йандан да мысыкойе вакит айырыйорду.
Бир сцре Ейцплц Мещмет Бей’ин, “Мызыка-ы Щцмвйун”даки 3 дерслерине девам етти. Чок эечмеден сесинин эцзеллиьини дуйан Султан Абдцлмежид, ону Мызыка-ы Щцмвйун’а алдырды. сарайдаки мысыко щожасы Щашим Бей’ден чок йарарланды ве ондан йцзлерже есер юьренди. Султан Абдцлмежид, Щажы Ариф Бей’е сарайда бцйцк йакынлык эюстерди, ону “курена” (мабейинжи) 4 Ариф Бей, щаремдеки жарийелерин мысыко щожалыьы эюревини де йцрцтцйорду. Бу дерслер сырасында Чешм-и Дилбер адлы бир жарийейе ашык олду. Падишащ’ын изнийле, Чешм-и Дилбер’ле евленерек сарайдан айрылды. 5 Бу ашка йакындан шащит олан Бестеквр Лейлв Щаным’ын ифаделерини, Назми ЮЗАЛП шюйле актармыштыр; “Сарайдаки жарийелерин эюнлцнде тащт куран Щажы Ариф Бей, севдиьи кадынла, падишащын щедийеси олан, Ташлык семтиндеки конаьында йашамайа башлады. Жемил ве Небийе адыны вердиьи ики чожуьу дцнйайа эелди. Кыса сцрен бир мутлулук дюнеминден сонра, ешини ве чожукларыны терк еден
Чешм-и Дилбер, бир таракчы иле качты.” 6 (Бу олай сонрасында, “Ничин терк ейлейип эиттин а залим” ве “Дцшер ми шанына ей шещ-и щыбан” адлы Кцрдилищижазквр шаркылары бестеледи.)
Отуз йашына йаклаштыьы сыраларда, Султан Абдцлмежид, Щажы Ариф Бей’и аффедип, мабейинжи оларак сарайа алды ве йине “Щарем-и Щымайын”да жарийелере мысыко щожалыьы йаптырмайа башлады. Щажы Ариф Бей, бу сефер де Зцлф-ц Ниэвр адлы Черкез кызына эюнлцнц каптырды. Чыкажак олан чиркин сюйлентилере вейа мейдана эележек йанлыш дурумлара щич йер йокту; буну эюз юнцне алан падишащ, ики ашыьын щемен евленмесини емретти. Евлендиклери анда да Ариф Бей, йине сарайдан айрылды ве Ташлык’таки конаьына чекилди. Бир йыл сонра Зцлф-ц Ниэвр, Рабиа адлы бир кыз чожуьу доьурду. Факат не йазык ки, Зцлф-ц Ниэвр, веремди ве кыса бир заман сонра юлдц. 7 (Сеэвщ макамындаки, “Олмаз илвч сине-и садпареме” ве Щижаз макамындаки “Камер чещре тенде жаным, ниэврым, дилберим, рыщ-и реваным” адлы шаркылары бестеледи.)
1861 йылында кендиси де бестеквр олан Султан Абдцлазиз тащта эечти. Ариф Бей’и текрар сарайа фасыл щейетине баш щаненде оларак атады. Сарай фасыл щейетинин башында Деде Ефенди’нин торуну Рыфат Бей варды. Ариф Бей, ек эюрев оларак сарай жарийелерине дерс вермейе башлады. Пертев-нийал Валиде Султан’ын недимелеринден Ниэврник адлы щанымла дедикодулары дуйулунжа Валиде Султан икисини щемен евлендирди. Щер евлилиьинде сарайдан айрылан Щажы Ариф Бей, бестеквр оларак шющретинин зирвесине чыкмышты. Бу дюнемде Шуара’йы Девлет’те квтиплик сонра да Малийе Мцдцрлцьц’нде мемур оларак эюре йапты. 8
Султан Абдцлщамид заманында текрар сарайа эиришинде, ески рцтбесинден дцшцк бир рцтбейле Мызыка-и Щымайун’а тайин едилди. Бир эцн Султан Абдцлщамид’ин щузурунда бир шейлер окумасыны истемесини, щасталыьыны юне сцререк реддетмеси ве икинжи емри эетирен мабейинжийе; “Санатта емре тащаммцл едилемез; калды ки бен кендисинин бабасына щизмет еттим. Шимди падишащ олдум дийе бана шуну чал, буну сюйле дийемез. Щенцз кири пислиьи цзеримде дуруйор.” демишти. Бу сюзлерле Султан Абдцлщамид’ин шещзаделиьинде эечмиш бир олайы имв етмишти. Ийиже щиддетленен щцкцмдар ону Мызыка-и Щымайун’ун бир одасына щапсеттирмиш ве бу мащкымийети 50 эцн сцрмцштцр.
Аркасы эелмейен щайал кырыклыклары ве тцрлц сыкынтыларла щайаттан бцсбцтцн безен Щажы Ариф Бей, бир сцре сонра калп ращатсызлыьына йакаланды ве 28 Щазиран 1884’де мешк одасында феналашарак вефат етти. 9
Щажы Ариф Бей, клвсик дюнем бестекврларынын чок фазла раьбет етмедиьи “шаркы” формунда йени бир чыьыр ачмыш ве кендисинден сонраки бестекврлар ен чок шаркы формуна йоьунлашмыштыр. Бесте, Семви, Квр эиби аьыр формларындан зийаде, тереннцмлерин олмадыьы, щалкын даща колай анлайабилежеьи шаркы формуну ишлейерек бу формун куралларыны белирлемиштир. Щажы Ариф Бей’ин клвсик формларда бесте йапмайы денедиьи, анжак вазэечтиьи билинмектедир. Садеддин Нцзщет ЕРЭУН’ун бу конуда шунлары актармактадыр; “Щажы Ариф Бей, мерщым йалныз шаркы вадисинде асрынын теферрцд етмиш (тек, бензерсиз) бо назор (ешсиз) бир цстады иди. Башка вадилерде щер насылса айны иктидары эюстеремемиштир; нитеким бир аралык Нищавенд макамында бир мурабба бестелемек арзусуна дцшмцш исе де анда дащи муваффак оламамыш ве бу есеринден сонра бир даща квр, мурабба, семви эиби парчалар бестелемектен бцсбцтцн вазэечмиштир.” 10
Щажы Ариф Бей’ин есерлеринде эюрцлен “невземин” адыны вердиьи усыл деьишимлери, кендине щас цслыбунун темел унсурларыдыр.
Щажы Ариф Бей, Кцрдилищижвзквр макамыны ве Мцсеммен усылцнц теркиб етмиштир. 1000 кадар есер бестелемиш, бунлардан эцнцмцзе 327 шаркы, 1 йцрцк семви, 1 тевшищ, 1 дурак, ве 6 илвщи олмак цзере топлам 337 есер эелмиштир. 11 Теркип еттиьи Кцрдилищижазквр макамы буэцне кадар ен чок тержищ едилен макамлардандыр.
Щажы Ариф Бей’ин бестекврлыьы ве шаркыларынын дуйэусал атмосфери щаккында, Рушен Ферит КАМ’ын ески бир макалесинде шу ифаделер вардыр; “Щажы Ариф Бей, жидди, сон дереже юлчцлц ве мувазенели, (денэели) клвсик мектебин сыкы кайытлары алтына эирмейен, эиремейен, щцр бир лиризмин сес щалинде шиирлерини йазан бир вшык шаирдир. Шаркы вадисинде ачтыьы чыьырла бизе, ритм чешитлилиьи, мелоди ренклилиьи ве зенэинлиьи ичинде, иптизале (текраржылык) ве алеладелиье дцшмеден йцзлерже есер быракмыш ве бу есерлерийле щер сыныф щалка щитап едебилменин сыррына еришмиштир.
Щажы Ариф Бей’ин шаркылары, даща зийаде бир щцзцн ве ыстырабын, бир тазаллцмцн, (сызланма) бир йалварманын ве нищайет бир айрылыьын вердиьи щижранларын, щцсранларын, мелоди щалине эетирилмиш бирер ифадесидир.” 12
1 ЩАСКАН Мещмет Мерми, “Щажы Ариф Бей” Ейцплц Мысыкышинастлар, Истанбул 2004, с. 92 - 96.
2 КОМИСЙОН, “Щажы Ариф Бей” Тцрк Ансиклопедиси, Анкара 1970, Ж. 3, с. 310.
3 17 Щазиран 1826 ‘да “Вака-и Щайрийе” олайы иле Йеничери ожаьы капатылынжа онун бир бюлцмц олан “мещтерщане” де капатылмыштыр. “Мызыка-ы Щцмвйун” Мещтерин йерине курулан баты анламындаки мызыка окулудур. БАЙРАК М. Орщан, Османлы Тарищи Сюзлцьц, Истанбул 1999, с. 292.
4 Падишащларын, дышарыйла илишкилерини ве иртибатларыны саьламакла эюревли мемур. ПАКАЛЫН Зеки Мещмет, Османлы Тарищ Дейимлери ве Теримлери Сюзлцьц, Истанбул 1993, Ж. 2, с. 374.
5 КОМИСЙОН, “Щажы Ариф Бей” Тцрк ве Дцнйа Цнлцлери Ансиклопедиси, Истанбул 1983, Ж. 1, с. 403 – 406.
6 ЮЗАЛП М. Назми, “Щажы Ариф Бей” Тцрк Мысыкоси Тарищи, Истанбул 2000, Ж.1, с. 591 – 602. (Бестеквр Лейлв САЗ Щаным, бир макалесинде, щаремдеки башка бир кызын, Щажы Ариф Бей ичин чектиьи эизли ашк нетижесинде веремден юлдцьцнц ифаде етмиштир. САЗ Лейлв, “Щарем Щвтыралары”, Мысоко Межмуасы, Щазиран 1999, Сайы 465, с. 52 – 57.)
7 АКСЦТ Садун, “Щажы Ариф Бей” Тцрк Мысыкоси’нин 100 Бестеквры, Истанбул 1993, с. 162 – 167.
8 САЛЭАР М. Фатищ, “Щажы Ариф Бей” 50 Тцрк Мцзиьи Бестеквры, Истанбул 2005, с. 265 – 267.
9 АК Ащмет Шащин, “Щажы Ариф Бей” Тцрк Мысыкоси Тарищи, Анкара Тарищсиз, с. 109 – 112.
10 ЕРЭУН Садеддин Нцзщет, Тцрк Мысыкоси Антолоъиси, Истанбул 1942, с. 435.
11 КЮРЦКЧЦ Четин, “Щажы Ариф Бей” Тцрк Санат Мцзиьи, Истанбул 1998, с. 81, 82.
12 ЕДИБОЬЛУ Бако Сцща, “Щажы Ариф Бей” Цнлц Тцрк Бестекврлары, Истанбул 1962, с. 219 – 222.