МУСИГИШЦНАСЛЫГЫН АКТУАЛ ПРОБЛЕМЛЯРИ
QAN YADDAŞININ ÇAĞIRIŞINDA
Azad Ozan KƏRIMLI

       Bəri başdan vurğulayaq ki, çağdaş dar günlərdə belə qələmini yerə qoymayan bəstəkarlarımızın alicənab əməyini kiçiltməyə çalışmaq nankorluq olardı və həmin istəkdə bulunmaqdan çox-çox uzağam. Lakin 1990-cı ilin «20 yanvarı» ilə səsləşən, ancaq ondan qat-qat dəhşətli 1918-ci ilin mart-aprel olaylarını gizli şəkildə tarixi yaddaşımızda möhürləyən görkəmli şairimiz Rəsul Rzanın onilliklər boyu «gizli sandıq ədəbiyyatı» çeşidində öz «aşkarlanma saatını» gözləyən «Ağı şer» silsiləsinin ilhamlandırdığı «Qəm karvanı» oratoriyasını təkcə bədii baxımdan, - hətta son dərəcədə yüksək dəyərləndirmək belə naşılıq olardı. Elə 4 il öncə başa vurulub 1998-ci ilin oktyabrında iki dəfə ifa olunan və bu ilin yazında bir daha səsləndirilən 76 dəqiqəlik «Çanaqqala» oratoriyasını da o cümlədən. Çünki aralarındakı oxşarlıqlara və oxşarsızlıqlara baxmayaraq, hər ikisini doğmalaşdıran Tarixi Yaddaş, türk dünyasının qan yaddaşıdır.
       Indi isə keçək öncəki «oxşarsız oxşarlıqlar» deyiminə. Bəstəkar şəxsiyyətini açıqlayıb-aşkarlayan çalarlar çoxdur. Ancaq yuxarıdakı deyimlə bağlı onları iki başlıca bölümə ayırmaq olar: musiqi mədəniyyəti tarixində ancaq və ancaq yenilikçi adı ilə tanınmağa can atan bəstəkarlar və bütün ömrü boyu öz yaradıcılıq dəsti-xəttinin bütövlüyünü qoruyub-saxlamağa çalışan bəstəkarlar. Əlbəttə, hər iki halda söhbət ustadlardan və böyük meyarlardan gedir. Və hər iki halda, hər iki bölümün yaradıcılıq əzabları bir nöqtədən, bir məqamdan qaynaqlanır: - özü-özünü təkrarlamamaq, «yerində saymamaq»! Birincilər, yəni «yenilikçilər» «yerində saymamaq» naminə hər bir addımda, yəni hər yeni əsərdə yeni-yeni ifadə vasitələri-yolları axtarışında ifrata varmaqdan belə çəkinmirlər. Axtarışların heç də hamısının uğurla sonuclanmaması onları qorxutmur, çəkindirmir və bunu alqışlamağa dəyər.
       Ikincilər, yəni «dəsti-xətti bütövlər» sınanmış ənənələrə daha çox bel bağlamaqla əldə etdikləri yaradıcılıq saxlancını, - bəstəkarlıq texnikasını «bir yumruqda» toplayıb, istədikləri yönə yönəldə bilirlər. Və, sonucda, onların yaratdığı «oxşarlıqların oxşarsızlığı» aşkarlanır. Vasif Adıgözəlov da ikincilərdəndir. Iki böyük ustadı, - atası Zülfü Adıgözəlov və böyük bəstəkarımız Qara Qarayevdən əldə etdiyi çoxsaylı biliklər və özünün özəl, lakin ənələrə dayaqlanan fitri istedadı ilə o hər bir yeni əsərində, - istər geniş yayımlı mahnı olsun, istər də konsert yaxud oratoriya olsun, - daim, arasıkəsilməz ənənə, bütöv dəstixətt çevrəsində təkrarsızlıq uğuru qazanır. Burada belə bir sual ortaya çıxır: necə və nəyin sayəsində?
       Hazırkı yazının tutumu baxımından bəstəkarın yaradıcılığını bütovlükdə nəzərdən keçirməkdən, hətta, hansısa əsəri geniş araşdırmaqdan uzaq olsaq da, «Qəm karvanı» oratoriyası çevrəsində, özü də bir sıra məqamlarda «Çanaqqala» ilə tutuşdurma yolu ilə suala cavab verməyə çalışaq.
        «Oxşarlıqların oxşarsızlığı» ilk növbədə dramaturgiyadan qaynaqlanır. Bildiyimiz kimi, «Çanaqqala» oratoriyası hazır librettoya yazılıb və, librettonun özü də, öz növbəsində, Mehmet Akifin poemasından qaynaqlanır. Librettonun tutumu geniş və çoxbölümlü səhnələrə imkan verir, bitktn şerli surətlər isə öz-özlüyündə opera çalarlı, «tamaşalaşmış» oratoriya-dastan yaradıcılığına yol açır. Daha doğrusu, çox-çox yollar açır.
        «Qəm karvanı»nın librettoçusu isə bəstəkarın özüdür. Daha doğrusu, bu əslində nə libretto, nə də ssenari deyil, bəstəkar düşüncə-təxəyyülündə cizgilənmiş musiqili-tarixi hekayətin quruluşudur. Olduqca yığcam, sıx, dinamik gəlişməli (inkişaflı) hekayətin.
       76 dəqiqəlik «Çanaqqala»da gərgin dinamika librettodan doğan və qaynaqlanan geniş, tutumlu bölmə-səhnələrin təzadlı qarşılaşdırılıb əvəzlənməsi sayəsində başa gəlir. Hər bir bölmə-səhnə nisbi bitkinliyi baxımından «lazım gələrsə, ayrı-ayrılıqda səsləndirilə bilər» kimi yozulur. Hətta «attaca»-lı keçidlərə baxmayaraq.
        «Qəm karvanı»na «səhnələr» anlamı yaddır, bölmələr isə tamamilə şərtidir:
       1) Giriş (xor və orkestr) (3-cü rəqəmədək);
       2) Söyləmə – hekayət (söyləyici, xor və orkestr) (3-cü r.-dən 14-cü r.-dək);
       3) Ariya (tenor və xorla orkestr) (14-cü r.-dən 38-ci r.-dək);
       4) Xanəndənin «Segahı» (daha doğrusu, «Müxalifi» - , xanəndə ilə xor və orkestr) (38-ci r.-dən 47-ci r.-dək);
       5) Sonuc «Koda» (xor və orkestr) (47-ci r.-dən sonadək) bölmələrinin təzadlığına baxmayaraq.
        «Çanaqqala»da bəstəkar librettoya əsaslanaraq musiqi materialının zənginliyində və, hətta folklorun bol işlənməsində böyük «səxavət» göstərir. «Qəm karvanı»nda isə hər şey, hər bir ünsür, hətta orkestr çalarları dramaturgiyası belə bəstəkarın öz içindən gələn quruluş və Q. Qarayev sinfində vaxtı ilə aşılanan və biçimlənən yığcamlıq, artıqlığa yol verməmək verdiş-bacaraqı ilə uzlaşır. Sonucda isə quruluşun ayrılmaz, bölünməz bütovlüyü aşkarlanır ki, burada söyləyici, solistlər, xor və orkestrin çoxsəviyyəli kontaminasiyası, yəni çarpazlaşması ilə qarşılaşırıq.
       Belə çarpazlaşma oratoriyanın, əgər şərti desək, orta bölümlərində dramaturgiya və məzmun açıqlanması baxımlarından çoxsəviyyəli vəzifə daşıyıcısıdır. Bunların ən aşkarları aşağıdakılardır:
       1) Söyləyici, tenor və xanəndənin ifa kəsimlərində (partiyalarında) qaçılmaz subyektiv səslənməni (və ondan irəli gələn subyektiv yozumu) dramatik gərginləşmə yolu ilə, dalğavari səpgidə kulminasiya və enmələrə aparan xor və orkestr faciənin məhz fərdi ya şəxsi faciyə deyil, xalqın, millətin, Vətənin faciəsi kimi qavranmasını gerçəkləşdirirlər.
       2) «Ariya » bölməsində tenorun lirik melodiyasının reçitativləşməsi, - daha doğrusu, söyləməyə və getdikcə coşaraq ehtiraslı nitqə, sözün əsil çalarında xalqa çağırış kimi səslənən natiq çıxışına keçməsi məhz xor və orkestrlə qarşılaşdırılıb çarpazlaşdırma yölu ilə alınır (misal №1).
       3) Xanəndə bölməsinin özəllikləri haqqında geniş danışıla bilər. Lakin qısa şəkildə bir sıra məqamlar vurğulanmalıdır. Bəri başdan deyək ki, xanəndənin «Müxalifi» adi müxalif şöbəsi deyil, çünki onun mətni qəzəl deyil, sərbəst vəznli və axıcı Rəsul Rza şeridir. Və bu şerin muğam yolları ilə açıqlanması Alim Qasımovu «müxalif» üzərində qeyri-adi muğam yaratmaq öhdəliyi qarşısında qoydu ki, həmin öhdəlik ləyaqətlə yerinə yetirildi. Əgər əsərin partiturasında sözü gedən, - 38-ci rəqəmdən başlayıb 47-ci rəqəmdən öncəki xanədə bitən bölməyə nəzər salsaq, ilk nəzərdən maraqlı mənzərə yaranır:
       A) Bölmə «müxalif» üzərində qurulsa da, «Humayun» məqamlı girişlə başlayır ki, onun musiqili intonasiya baxımından məna açımına sonra qayıdacağıq.
       B) Bəstəkar xanəndənin ifa kəsimin notlu «gövdəsini» "ad libitum" şərti ilə cizgi yaxud direksion şəklində verməyi lazım bilib.
       S) Xanandəni müşayiət edən üçlük (tar, kamança və qaval) ilə kəsimlərini uzlaşdıran ancaq və ancaq diricor çubuğudur.