Ènsanlaðda tÿôÿkköðön mÿntèqè ôoðmalaðûíû þyðÿnmÿyÿ xösusè maðaq, ùÿlÿ qÿdèm çamanlaðdan, elmlÿðèn meydana gÿldèyè èlk äþâðëÿðäÿí áàøëàìûøäûð. Èlk dÿôÿ òÿôÿkköð ùaqqûnda elmè tÿdqèqatlaðû qÿdèm Yunanûstanda Demokðèt aïaðmûø vÿ mÿntèq ùàããûíäà èëê ÿsÿð yaçmûødûð. Sonðaëàð mÿntèqèn möxtÿlèô ïðoálemlÿðènèn ùÿllè èlÿ qÿdèm yunan ôèlosoôlaðû Sokðat vÿ Ïlaton mÿøüul olmuølað. Sokðatûí ôèkðènæÿ, tÿfÿkkör åëìäÿ ömumè anlayûølað âÿ mÿôùóìëàð øÿêëèíäÿ oáyektèv ðåàëëûüû âÿ ùÿqèqÿtè ÿêñ åòäèðèð. Ìÿíòèãèí metodu ömumè anlayûølaðû éàðàòìàã ö÷ön yol gþstÿðmÿkdÿn èáaðÿtäèð. Qÿdèm yóíàí ôèlosoôlaðûíäàí mÿntèq elmènè ÿí ÷îõ èíêèøàô åòäèðÿí Aðèstotel olìuøduð. Aðèstotelèn tÿôÿkköðöí òÿäãèãèíÿ äàèð ÿldÿ etdèyè naèlèyyÿtlÿð áu gön dÿ mÿntèq elmènèn ÿsasûíû tÿøkèl edèð. Àðèñòîòåë tÿôÿkköðö ðèyaçèyyat, kèmya, tÿáèÿòøunaslûq vÿ s. elmlÿðèn dÿðê olunmasû ö÷öí ÿsas âàñèòÿ ùåñàá åäèðäè. Tÿôÿkköð mÿôùumó âÿ ìöùakèmÿlÿðènèí áöòöí elmlÿðlÿ áaülûlûüûnû dÿqèq mèsallaðla gþstÿðèð âÿ îíëàðû elmè ÿsaslaðla èçàù åäèðäè. 1
Mÿùøuð alèm ßáu ßlè Èán-Sènanûí tÿlÿáÿsè Áÿùmÿnyað da mÿntèqÿ daèð «ßt-Tÿùsèl», «ßç-Çènÿt» kèmè oðèjènal ÿsÿðlÿð yaçmûødûð. Áuíëàðda ùÿð øeydÿn ÿvvÿl mÿntèqèn ÿñàñ vÿçèôÿlÿðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèð, áaølûæa vÿçèôÿ èñÿ tÿôÿkköðö sÿùvlÿðdÿn qoðóìàã ùåñàá åäèëèðäè. Áÿùmÿnyað mÿntèqè elm äåéèë, nÿçÿðè sÿnÿt kèmè qÿlÿmÿ veðèðdè. Áununla Áÿùìÿíéàð mÿntèqèn òÿê áèð elm kèmè tÿôÿkköð ö÷ön yalnûç qayda-qanun yaðadan saùÿ deyèl, eynè çamanda, qayda-qanunun tÿæðöáÿ èlÿ ÿlaqÿlè ùÿyata ke÷èðèlìÿñè çÿðóðÿòèíè gþstÿðèðäè. 2
Daùè Nèçamè, Ôèçulè vÿ äèýÿð gþðkÿmlè ìöòÿôÿêêèðëÿð äÿ ÿsÿðlÿðèndÿ ùàäèñÿëÿðè ùÿðtÿðÿôlè tÿdqèq etmÿk, onu tamlûüû èlÿ þyðÿnmÿk ö÷ön ìÿíòèãè tÿôÿkköðön qaydalaðûna ÿmÿl edèlmÿsè âàæèáëèéèíè gþstÿðìèøëÿð.
Íÿòèæÿäÿ eëìëÿðàðàñû vÿùdÿtÿ vÿ áu vÿùdÿtdÿí èsÿ xaðèæè alÿmèn dÿðk edèlmÿsènèn ÿsasmda duyüö, qavðayûø vÿ tÿôÿkköðöí duðduüuíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Lakèn dÿðketmÿ ïðosesè áununla áèòìÿç, ènsanlað hÿr zaman áèçè ÿùatÿ edÿn æèsèm vÿ ùadèsÿlÿðèn maùèyyÿtènè þyðÿnmÿyÿ ÷alûøûðlað.
Tÿôÿkköð æèsèm vÿ ùadèsÿlÿð aðasûndakû ÿlaqÿ vÿ mönasèáÿtlÿðè ÿks etdèðmÿklÿ yanaøû, onlaðûn xösusèyyÿt vÿ ÿlamÿtlÿðènè dÿ a÷ûð. Òÿôÿkköðön ÿn möùöm vÿçèôÿlÿðèndÿn áèðè äÿ æèsèm vÿ ùadèsÿlÿð aðasmdakû ömumè vÿ möùöm ÿlamÿtlÿðè a÷maqdûð. Mÿsÿlÿn, möxtÿlèô molekullaðûn qðaôûkè òÿñâèðèíè þyðÿnmÿk yolu, áötön molekullaðûí ömumè âÿ oxøað xösusèyyÿtëÿðèíèí olmasûídan áaølayûð. Oxøað vÿ ömumè æÿùÿtlÿðè þyðÿnmÿk ÿñàñûíäà ìolekullaðûí xösusèyyÿtëÿðè áèlèklÿðèmèçè genèølÿndèðèð, tÿsÿvvöðlÿðèmèçè dÿðènlÿødèðèð vÿ ïðîñåñëÿðèí maùèyyÿtènè a÷maüa èìêàí âåðèð. 3
Nÿùayÿt, demÿk olað kè, elmè áèlèk oáéektèv ùÿqèqÿtÿ doüðu ènkèøaô ôoðmasû kèmè meydana ýÿëèð, ùÿyatû ôaktlaðà ÿsaslandûãäà elmè nÿçÿðèyyÿyÿ ÷evðèlèð. Nÿçÿðèyyÿ èsÿ tÿæðöáÿnèn elmè ömumèlÿødèðèlmÿsè âÿ geð÷ÿklèyèn ènsaíûí øöuðunda ènèkasûdûð. Nÿçÿðèyyÿnèn ùÿyatè ôaktlaðla òÿñäèã olunmasû èsÿ daùa genèø tÿôÿkköðlö yanaømaëàðëà ùÿyata ke÷èðèlèð. Áåëÿ éàíàøìà òÿðçèíèí ÿñàñ möddÿàlaðûnda èðÿlè ñöðöëÿí tÿôÿkköð nþvlÿðè: ÿyanè tÿôÿkköð, ÿyanè oáðaçlû tÿôÿkköð, möæÿððÿd tÿôÿkköð, texnèkè tÿôÿkköð , ÿmÿlè tÿôÿkköð, bÿdèè tÿôÿkköð ,Èëàùè òÿôÿêêöðdör.
Àéäûíäûð êè, èdðakûí mÿqsÿdè tÿôÿkköðön kþmÿyè èlÿ ùÿqèqÿtè ÿldÿ etmÿkdèð. Ùÿqèqÿtèn ÿldÿ edèlmÿsènÿ yþnÿldèlÿn tÿôÿkköð ïðosesènèn maùèyyÿtènè anlamaqla geð÷ÿklèk ùaqqûídakû áèlèklÿðèmèçè geð÷ÿklÿødèðÿ áèlÿðèk. Tÿôÿkköð maddè geð÷ÿklèyè ömumèlÿødèðèlmèø vÿ vasètÿlè øÿkèldÿ þyðÿnèð. Tÿôÿkköð ïðosåñèídÿ qaðøûmûça ùÿmèøÿ möÿyyÿn ÿùÿmèyyÿtÿ malèk vÿ dÿðk olunmasû vaæèá olan mÿsÿlÿlÿð, ïðoálemlÿð qoyuðuq, onlaðûn ùÿllè èlÿ mÿøüul oluðuq. Èdðakûn mÿqsÿdè tÿôÿkköðön kþmÿyè èlÿ áèçè ÿùatÿ edÿn àëÿì ùaqqûída tam vÿ döçgön áèlèklÿð ÿldÿ etmÿkdèð. Áèçè ÿùatÿ edÿn àëÿì ùaqqûndakû ôûkèðlÿðèmèç o çaman döçgön sayûlûð kè, onlað geð÷ÿklèyè oldluüu kèmè ÿks etdèðsèn, áèçÿ ùÿqèqÿtè ÿldÿ etmÿyÿ èmkan veðsèn. Mÿsÿlÿn, ùÿæmlè ùÿndÿsè ôûquð olan kuá, äöçýöí kðèstallèk quðuluøu olan kuáón molekulunun quðuluøuduð (NaÆë). Kðèstallèk æèsèmlÿðèn kèmyÿvè, ùÿm dÿ ùÿndÿsè quðuluøóíóí qaðøûlûqlû qanunauyüunluüu, ùÿndÿsè ÷oxöçlölÿðèí ôoðmaëàðûíûí aðaødûðûlmasû tÿáèè kè, ùÿð kÿsè maðaqlandûðà áèëÿð. Memaðlaðû kuá yûüûmlû memaðlûq komïlekslÿðè, dèçayneðlÿðè kuá øÿkèllè ènteðyeð vÿ eksteðyeðlÿðèn tÿðtèáatûnda ïeðsïektèv quðuluølað, nÿqqaølaðû kuá øÿkèllè oðnamentlÿð, kèmya÷ûlaðû kuá øÿkèllè kðèstall qÿôÿslÿð-molekulyað quðuluølað, ðèyaçèyyat÷ûëaðû kuá yûüûmlû çeùnè oyunlað vÿ s. döøöndöðöð. Áelÿlèklÿ, gþstÿðmÿk olað kè, ùÿð ùàíñû ùÿæmlè ùÿndÿsè ôèquð vÿ ya element ùÿyatûn áötön saùÿlÿðèndÿ þç döøöndöðöæö sþçönö deyÿ áèlÿð. Áuna èsÿ ýåíèø ôÿçà òÿôÿêêöðö âÿ ôÿíëÿðàðàñû ÿëàãÿíè ýþñòÿðÿí åëì-ñÿíÿò âÿùäÿòèíäÿí èðÿlè gÿlÿn nÿtèæÿlÿðlÿ naèl olmaq mömköndöð. 4
Ìÿëóìäóð êè, òÿôÿkköð mÿlum áèlèklÿðdÿn namÿlum áèlèklÿðèn þyðÿnèlmÿsènÿ gÿtèðèá ÷ûxaðûð. Onun kþmÿyè èlÿ ôèkèðlÿðèmèçè áaøqalaðûía àíëàøèlaí tÿðçdÿ èôadÿ edèð, èstÿdèyèmèç ôèkðè áaøqalaðûna ènandûðûð vÿ onlaðûn ôèkðènèn mÿçmununu daùa teç áaøa döøÿ áèlèðèk. Tÿôÿkköð kaènatû dÿðèndÿn dÿðk etmÿyÿ vÿ onlaðû tÿæðöáÿéÿ tÿtáèq etmÿéÿ kþmÿk oluð. Áötön elì saùÿlÿðèíäÿ èíêèøàô áó ãàéäà èëÿ áàø âåðèð. Mÿsÿlÿn, Tÿðsèmè ùÿndÿsÿ þyðÿnèlÿn oáyektèn keyôûyyÿt maùèyyÿtènè tÿæðèd edèá, onlaðû yalnûç kÿmèyyÿt vÿ ôÿça mönasèáÿtlÿðè æÿùÿtdÿn tÿdqèq edèð. Ùÿndÿsÿ èsÿ ôûquðlaðûí xassÿlÿðènè âÿ möxtÿlèô konôèquðasèyalaðûnû þyðÿnèð. Möxtÿlèô ôèquðlaðûí konôûquðasèyasûéàëàðûída memaðlûq maketlÿðènÿ, oðadan dèçayn, maketlÿømÿyÿ vÿ yaxud áelÿ áèðlÿømÿlÿðäÿí êðèstallèk ôÿça quðuluøunu þyðÿtmÿk mÿqsÿdè èlÿ ôÿça kèmyañûíà ke÷èd åòìÿê mömköndöð. Åëìëÿðàðàñû áó æöð çÿnæèðvaðè ÿëàãÿëÿðè yenÿ äàâàì åòäèðìÿê mömköndöð. Íÿòèæÿäÿ ôÿnlÿðèn vÿùdÿtènÿ vÿ áu vÿùdÿtdÿí èsÿ xaðèæè alÿmèn dÿðk edèlmÿsènèn ÿsasûída duyüö, qavðayûø vÿ tÿôÿkköðöí duðduüuíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Lakèn dÿðketmÿ ïðosesè áununla áèòìÿç, ènsanlað áèçè ÿùatÿ edÿn æèsèm vÿ ùadèsÿlÿðèn maùèyyÿtènè þyðÿnmÿyÿ ÷alûøûðlað. Áu maùèyyÿt æèsèm vÿ ùadèsÿnèn xaðèæèndÿ olmadûüûídan duyüu vÿ qavðayûøsûç mömkön äåéèë, äÿðêîëóíìà tÿôÿkköðön ôÿaèlèyyÿtè èlÿ áaülûdûð .
Ãÿäèì éóíàí ôÿëñÿôÿñèíäÿ äÿ Ïëàòîí âÿ Àðèñòîòåëÿ ýþðÿ èíñàí áàøãàëàðûíäàí ôÿçà òÿôÿêêöðöíöí ýåíèøëèéèíÿ ýþðÿ äèýÿð âàðëûãëàðäàí ôÿðãëÿíèð âÿ áóíóí ÿñàñ õöñóñèééÿòè Èëàùè áàøëàíüûæûí ÿëàìÿòè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Ïëàòîíà ýþðÿ èíñàí äÿðê îëóíàíëàðûí ÿñàñûíäà äàéàíàíëàðû äÿðê åòìÿêëÿ èäåéàëàð àëÿìèíÿ éàõûíëàøà áèëèð êè, áó äà òÿôÿêêöðëÿ ÿëäÿ îëóíóð. 5
Áÿäèè éàðàäûúûëûãëà ìÿøüóë îëàí èíñàí þç åñòåòèê ùèññëÿðèíè, éàøàíòûëàðûíû ðåàëèçàñèéà åäèð âÿ áó ìèññèéà ÿñàñ ÿìÿëè ôÿàèëèééÿòèí ñòðóêòóðóíà äàõèë îëóð. Éÿíè ýþçÿë áèð ñÿíÿò ÿñÿðè ùÿì äÿ ÿõëàãè òÿñèð ýöæöíÿ ìàëèê îëóð. Èíñàíûí éàðàòäûüû þçöíÿ äîüìàäûð. ×öíêè, îíóí èäåéàñûíûí äàøûéûcûñûäûð.
Öìóìèééÿòëÿ, èñëàìäà éàçûíûí ìöãÿääÿñëèéè, ñþçöí, êèòàáûí âÿ áèëýèíèí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ äÿéÿðëÿíäèðèëìÿñè êèìè cÿùÿòëÿð îðòà ÿñð ñÿíÿòêàðëàðûíûí åñòåòèê áàõûøûíäà, ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíäÿ, õàë÷à÷ûëûã âÿ êèòàá ìÿäÿíèééÿòèíäÿ, ìèíèàòöð ñÿíÿòèíäÿ þçöíö áèðóçÿ âåðìèø âÿ ñþç ñÿíÿòèíäÿ äàùà ãàáàðûã òÿðçäÿ èôàäÿ îëóíìóøäóð. Éàçûíûí ìöãÿääÿñëèéè ùÿëÿ ÿñêè ìÿäÿíèééÿòëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðèð âÿ áó ìÿñÿëÿíèí ÿñàòèðè êþêëÿðè âàðäûð. Áó áàõûìäàí àëûí éàçûñû àíëàìû ìàðàãëû äöøöícÿ òÿðçè êèìè ÿñêè ìÿäÿíèééÿòäÿ ýåíèø éåð òóòóð. Ãóðàíûí þçöíäÿ éàçûéà âÿ îõóìàüà-éåíè áèð íþâ áÿøÿðè èíòåëåêòóàë ôÿàèëèééÿòèíÿ þíÿì âåðèëèð. Ëþâùè- ìÿùôóç, ãÿçà âÿ ãÿäÿð àíëàìëàðû èëÿ àëûí éàçûñû àðàñûíäà èñÿ ìàðàãëû áèð óçëàøìà òÿñÿââöð åäèëèð. Ìÿñÿëÿíèí ýåíèø ñÿïýèäÿ ÷þçöìö âÿ éàçû èëÿ áàüëû ðÿìçè éîçóìëàðûí õðîíîëîjè ìÿíçÿðÿñè ýþñòÿðèð êè, áó ñàéàã ðÿìçëÿðèí áÿäèè- åñòåòèê òÿôÿêêöðäÿ èøëÿíìÿñè ùå÷ äÿ êëàññèê ÿäÿáè íöìóíÿëÿðäÿ ùöðóôèëèê èäåéàñûíûí òÿáëèüèíè íÿçÿðäÿ òóòìóð. 6
1. Ì. Ñåéèäîâ. Àçÿðáàéæàí ìèôèê òÿôÿêêöðöíöí ãàéíàãëàðû. Á. 1983.
2. Íÿñèá Úöìøöäîüëó. Ôöçóëèíèí ñÿíÿò âÿ ìÿðèôÿò äöíéàñû. Áàêû-Òåùðàí. 1997.ñ.316.
3. Øèùàáÿääèí Éÿùéà Ñöùðÿâÿðäè. Èøûã ùåéêÿëëÿðè. Á.1989. ñ.47.
4. Éóñèôîâà Í.È. Àçÿðáàéæàí ìåìàðëûüûíäà áÿçÿêëÿð. Ãîáóñòàí úóðíàëû. Á., 2002, ¹3, ñ.45-47
5. Ì.Ñàëàùîâ, Í.Éóñèôîâà . Ìîëåêóëéàð ìåìàðëûã âÿ ôÿçà òÿôÿêêöðö.Êèìéà ïðîáëåìëÿðè æóð.¹1.Á.2006. ñ.113-116.
6. Éóñèôîâà Í.È Íàõ÷ûâàí âÿ Èðàíûí îðòà ÿñð ìåìàðëûüûíäà îðíàìåíòàë áÿäèè ñÿíÿòèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðè. Íàõ÷ûâàí òàðèõè ñÿùèôÿëÿðè úóðíàëû. Á., 1996, ñ.183-187
Ìàòåðèàëëàðëà áöòþâëöêäÿ òàíûø îëìàã ö÷öí úóðíàëûí ÷àï âàðèàíòûíà ìöðàæèÿò åäÿ áèëÿðñèíèç.
