|
ΜΣΡΘΓΘ ΝίΗίΠΘΙΙίΡΘ
ŞOSTAKOVIC VƏ AZƏRBAYCAN SIMFONIZMI (Q. Qarayev və C. Haciyevin əsərlərinin nümünələrində)
Elmira ABASOVA
ƏNƏNƏLƏRI YAŞADAN BƏSTƏKAR
Sevinc RZAYEVA
QARA QARAYEV VƏ MUSIQI FOLKLORU
C. Həsənova-Ismayılova.
ƏMIROVUN ÜSLÜB XÜSUSIYYƏTLƏRI VƏ ONUN FORMALAŞMASINDA MILLI XALQ YARADICILIĞININ ROLU
Inarə MƏHƏRRƏMOVA
|
|
qərbçi-modernizm (F. Qarayev, F. Əlizadə,
X. Mirzəzadə, F. Hüseynov və b.);
arxitipik plastlara qayıdış (C. Quliyev, R. Həsənova, N. Mirişli və b.);
"yeni sadəlik" (I. Hacıbəyov, A. Mirzəyev və b.);
-möhtəşəmlik-monumentalizm (V. Adigözalov, A. Məlikov, R. Mustafayev və b.).
Əlbəttə, bu klassifikasiya çox təxminidir, musiqimizdə ola bilsin ki, bu ümumiləşmədən kənara çıxmış xeyli başqa istiqamətlər də var, lakin müasir bəstəkarlıq məktəbimizdə hazırkı mənzərə, təqribən belədir. Bu bədii cərəyanların nümayəndələri arasında olan ideya-istiqamət müxtəlifliyi və müasir musiqimizdə, onun gələcək inkişaf yolları barəsində mövcud olan mübahisələrə baxmayaraq, tam əminliklə söyləmək olar ki, məhz bu çoxşaxəlilik müasir musiqimizin inkişafında həlledici rol oynamış və onu bir mədəni hadisə kimi dünya səhnəsinə çıxartmışdır (təəssüf ki, bu vacib problemləri daha geniş şəkildə araşdırmaq tədiqiqatımızın imkanları xaricindədir, bunlar daha geniş araşdırmaların mövzusudur. Öz yaradıcılığı ilə daima bu prosesin ayrılmaz hissəsi olan, onun aparıcı fiqurlarından və yeni mərhələlərə keçməsində hərəkətverici amil kimi, əsərlərinin ağırlıq mərkəzində duran müasir ideoloji kopseptualizm nöqteyi-nəzərindən çıxış edən V. Adıgözəlov bədii dünyagörüşləri
nin kateqoriyalar sistemi, bəstəkarın müxtəlif janr modellərində bunların fərqli konfiqurasiyaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Ən əvvəl və ən əsas olaraq, V. Adıgözəlovun bədii dünyagörüşləri kontekstində bütün kateqoriyalar rəmzi əhəmiyyət kəsb edir ilk olaraq bu özünü, zaman tənasübündə göstərir bunun bir çox dərin səbəbləri vardır. Zaman XX əsr musiqisindəki bütün əsas hadisələrin mərkəzində duran, bu dövrdə musiqi təfəkküründə baş vermiş tarixi dönüş ilə bilavasitə bağlı olan ümumiləşdirilmiş bir kateqoriyadır (bu problem haqqında əsrin əvvəllərindən indiyədək bir çoxları düşünmüşlər, məs:
A. Losev, "Muzıka kak predmet loqiki" M., 1927; K. Schtockhausen "...wie die Zeut vergeht...// Texte zur elektronischen und instrumentalischen Musik" Bb.I-Köln, 1963). Musiqinin zaman strukturları, elementar fraza və motivlərin ritmlərindən başlayaraq (I. Stravinski və O. Messianın təcrübüsini yada salaq!), ta canrların zamani təşkilatçısı kimi (A. Vebernin cəmi 13 s. çəkən pyesi və 10 dəq. simfoniyasından O. Messianın nəhəng formalarına qədər!) və əvvəlki, klassik-romantik ənənələrdəki tematik-melodik asılılığından çixaraq, bir çox hallarda, artıq həlledici faktor kimi çıxış edir.
Bütün bunlar V. Adıgözəlovun yaradıcılığının son dövrü (8090-cı illər) üçün xüsusi olaraq əhəmiyyətlidir, bu zaman bəstəkarın önündə seçim problemi qalxmışdı bu sırf musiqi problemi deyildi, bütün cəmiyyətimizi bürümüş mənəvi yeniliklə də bağlı məsələ idi, əsl sənətkar buna biganə qala bilməzdi ənənəyə necə riayət etməli: olduğu kimi saxlamaq, tamamilə rədd etmək, yoxsa müxtəlif janr modellərinə transformasiya edərək yeni bədii sintezdə yaşatmaq. Müəllif xüsusiyyətləri bəstəkarın ənənədən necə yan keçdiyi və bunun əvəzinə (məsələ ənənəni tamamilə rədd etmək şəklində qoyulmur) nə yaratdığı zaman aydınlaşır. Bu halda bəstəkarın yaradıcılığının son dövrə üçün xarakterik olan oratoriya janrının, hansı səbəblərdən, artıq öz "təbii" sərhədlərini aşaraq möhtəşəm, əzəmətli, qeyri-adi miqyaslı, simfonik əsaslı bir paradiqmaya transformasiyası aydınlaşır. Bəstəkarın tarixi refleksiyası forma və janr səviyyəsində səmərəli olaraq reallaşır. Bu zaman müəyyən edilmiş üsl
ub istiqaməti kimi, həm bütöv bir əsər, yaxud janr (bizim misalımızda oratoriya), həm də müəyyən bir əsərin (janrın) hissələri çıxış edə bilər orijinal dramaturji ideyalar öz ardınca formanın-sxemi plastik modifikasiyasını gətirir (bu həm yaradılmış əsərin bütöv orqanizminə-strukturuna, həm də ayrı-ayrı hissələrin formalarına aiddir).
Vokal-simfonik əsərlər V. Adıgözəlovun yaradıcılığındə xüsusi yer tutur ("Səbuhi" poeması
(R. Mustafayev ilə birgə), "Eşq" olsun" vokal-simfonik poeması, "Novruzum" kantatası, "Təntənəli kantata", "Hacı Qara" (R. Mustafayev ilə birgə), "Məişət səhnələri", "Nənəmin şahlıq quşu", "Boşanaraq evlənərik", "Lənət şeytana" musiqili komediyaları, "Ölülər" operası, "Odlar yurdu", "Qarabağ şikəstəsi", "Çanaqqala" və "Qəm karvanı" oratoriyaları və s.) demək olar ki, bütün bunlar və əsasən sonuncular, özündə ümumiləşdirilmiş psixoloji tipli proqramlığı təmsil edir burada müəllif insan həyatının mənasını vurğulayan müxtəlif ədəbi qaynaqlara müraciət edir (M. F. Axundov, M. Ə. Sabir,
C. Məmmədquluzadə, M. A. Ərsoy, R. Rza, T. Bayram, R. Z. Xəndan, F. Qoca, T. Elçin və s.). Bu zaman bəstəkarın bədii niyyəti birhissəli və yaxud çoxhissəli struktur şəklində gerçəkləşir burada müəyyən bir tarixi və ya individual üsluba yönəlmiş konsepsiya dramaturji invariant keyfiyyətində çıxış edə bilər. Burada, müraciət edilmiş poetik mətnin dramaturji modelini canlandıran əsərlər xüsusi maraq doğurur. Bunlara əsasən sonuncu oratoriyalarda rast gəlinir, misal üçün "Çanaqqala" oratoriyasının musiqisi və mətninin (S. Duru) forması strukturu, M. A. Ərsoy tərəfindən proobraz kimi Türkiyənin himnində verilmiş, obrazlı konfliktin həll edilməsində tədrici-pilləli inkişafa söykənən, dramaturgiyanın klassik fabula tipli modelinə əsaslanır. Belə olan hallarda, V. Adıgözəlovun əsərlərinin əsas forma "yaradıcısının" tematizmin, seçilmiş modelə görə müvafiq surətdə "metaforası"-obrazlaşması və bu dəyişkənliyə uyğun olaraq, təqdimi baş verir. Bununla əlaqədar olaraq, musiqi dilinin yeniləşməsi sistemində müəyyən n
ovasiyalar və tematik qanunauyğunluqların keçiricisi rolunda, artıq qeyri-spesifik ifadə vasitələri (əgər belə demək mümkünsə!) temb, reqistr, yüksəkləşən dinamika, həmçinin əvvəllər daha konkret, daha predmetli ifadə vasitələri interval, motiv və s. çıxış edir. Burada, harmoniya, metr, tərtibata bu və ya digər dərəcə müddətli struktura salınmış mövzu-melodiyalardan başqa, əsərin semantika və müxtəlif funksiyalarının sabitliyindən asılı olaraq, mövzu əhəmiyyətinə-yaxınlaşıb-uzaqlaşan seqmentar formula-material, geniş yayılmışdır. Bu material xüsusiyyətində, fakturanın homogen (xəttlərin üst-üstə yığılması) və heterogen (müxtəlif səs blokları) tiplərini müəyyən edən "tembr-səslənmə" də ola bilər. Bəzi hallarda mövzunun struktur xassələrinə malik olmayan, lakin bununla belə forma yaradıcılığında iştirak edən faktural-sonor-ritmik komplekslərinə də rast gəlinir (bu tipli ifadə vasitələri, məşhur gürcü simfonisti
Q. Kançelinin simfonik yaradıcılığında özünə böyük yer tapmışdır bəstəkarların eyni regiondan, eyni nəslin, 60-ın nümayəndələri və s. ümumi cəhətləri nəzərə alsaq maraqlı paraleldir). Bununla yanaşı, bir çox hallarda, dərin məna və rəmzlər daşıyıcısı olan ayrı-ayrı intervallar və yaxud intervalların qatarı (bağlantısı), mikromövzu rolunda çıxış edir (musiqimizdə buna çoxlu misallar göstərmək olar, bəstəkarın böyük örnəyi vardır öz müəllimi Q. Qarayevin III simfoniyasında bu rolu əsərin seriyası daşıyır, F. Qarayevin "a la Nostalgia" kamera konsertində bu rolu cəmi bircə interval triton təmsil edir və b.).
V. Adıgözəlovun yaradıcıdığının bir xüsusiyyəti də zaman-zaman, sənətkarın keçdiyi bütün mərhələlərdə müşahidə olunur musiqimizə gətirdiyi bütün yeniliklərlə bərabər, o heç bir zaman, müasir musiqinin bir çox hallarda qarşılaşdığı "bəstəkar-dinləyici" problemi ilə üzvləşməmişdir. Musiqinin XX əsrdə "elitar-peşəkar" və "kütləvi-əyləndirici" növləşməsi, müasir bəstəkarların yaradıcılığına olan marağın tədricən səngiməsinə gətirib çıxarmışdır. Artur Oneggerin ürək yanğısı ilə qeyd etdiyi kimi "Müasir bəstəkar nəyin bahasına olursa-olsun, dəvət edilmədiyi yerdə olmaq arzusuna düşən, çağırılmamış qonaqdır" (Artur Oneqqer. "Ə kompozitor". L., Muzqiz, 1963). Lakin V. Adıgözəlovun yaradıcılığı, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi əksinə, mütəxəssislərin diqqət mərkəzində qalmaqla bərəbər, daima geniş dinləyici kütlələrinin də marağına səbəb olmuşdur. Bəs buna bəstəkar necə nail olmuş, ifrat hərfi mənada anlanmış "sadəlik" və "folklorizm"ə baş vurmadan, bir çox müasir b
əstəkarların yaradıcılığı və düşüncəsinə hakim olmuq "elitarizm"dən necə yan keçə bilmişdir? Bu sualın müasir musiqimiz və bəstəkarlarımızı yaradıcılığı üçün çox ciddi bir problem olduğundan, məsələni elmi nöqteyi-nəzərdən keçirək. Avstriyalı musiqişünas Andreas Liss, musiqinin anlanılması-qavrayışı problemini araşdıraraq, dinləyicinin istənilən əsəri qavramaq qabiliyyətinə malik olduğu qatların mövcuduğunu vurğulayır. Formanın bu qatları təhtəlşüuri arxitipləri" (yeri gəlmişkən "kollektiv qeyri-şüuri arxitip" anlayışı, məşhur isveçrəli psixoloq və filosof K. Q. Yunq tərəfindən verilmişdir) tarixin qədim dövrlərində yaranan, insanların şüurunda yaşayan rəmzi fiqurları ifadə edir. Təhtəlşüuri arxitiplərə münasibətlərində insanlar tamamilə bərabərdirlər, məhz buna görə də, bu səviyyədə bəstəkar və dinləyici arasında kommunikasiya mümkündür. Bu əlaqə, dərin, qeyri-şüuri, arxitipik sahələrə yönəlmiş siqnallar vasitəsilə baş verir. Musiqinin məzmununun növbəti səviyyəsi, hiss-somatik qat, şüuri dairələrə bəz
ən müvafiq olduğu üçün, artıq bu cür "qarışılıqlı" münasibət və özüqavrama"ya malik olmaya da bilər. Və ən nəhayət, sonuncu, bədii-intellektual qat gəlir, və bu səviyyə sırf intellektin-beynin, rasional səviyyədə yaranmış məhmuludur, buna görə də və ümumiyyətlə, "əsərlərin analizi üçün gərəkli olan final mərhələ meydana çıxır" (Liess A. Kritische Erwägungen zu einer Ganzheitsphilosophie der Musik. Wein, Köln, Graz, 1980). Beləliklə, musiqi əsərlərinin daxili strukturu səviyyələri haqda, öz ideyaoarını Liss bu cür ümumiləşdirir:
1) bədii-intellektual səviyyə (araşdırıla və təhlil edilə biləcək, dinləyicilər üçün qavranılması çətin ola bilən qat);
2) hiss-somatik səviyyə (araşdırıla və təhlil üçün o qədər də qiymətli olmayan və dinləyicilər üçün daha əlverişli qat);
3) dərin, arxitipik qeyri-şüuri səviyyə (araşdırıla və təhlilə gəlməyən, demək olar ki, mümkünsüz, dinləyicilər üçün ən qiymətli qat).
Əlbəttə, bu ümumiləşmə tamamilə qüsursuz deyil, lakin bir çox aspektdən inandırıcı görünən bu nəzəriyyədən V. Adıgözəlovun yaradıcılığına diqqət etsək, yuxarıda qaldırdığımız sualların cavabı aydınlaşır. Bu nəticəni girişimizin əvvəlində bir cümlə ilə xarakterizə etmişdik: sənətkarın bütün əsərlərində yaşatdığı milli ideal, mədəniyyətimizin dərin qatlarına onun fundamental arxitipik əsaslarına yönəlmişdir və bəstəkarın yaratdığı bədii sisteminin istənilən əhəmiyyətli elementinin ikili yozumu ola bilər: həm klassik qərb incəsənəti elementi (müasirlik), həm də milli musiqi dilimizin elementi (ənənəvilik) kimi. Bu nöqteyi-nəzərdən artıq, bəstəkarın əsərlərinin həm mütəxəssislər, həm də geniş dinləyici kütləsi tərəfindən, nədən bu qədər rəğbətlə qarşılandığı anlaşılır əsas məsələ ənənənin daim diqqət mərkəzində olması və müxtəlif formalarda yaşadılmasıdır (əlbəttə, çağdaş dövr ilə addımlayaraq, bərabər səviyyədə!) gənc bəstəkarlarımız üçün parlaq örnək olacaq
bu fakt, müasir musiqinin və ümumiyyətlə yeni incəsənətin, arasıkəsilməz böyük bir prosesin üzvü davamı və inkişafı olduğuna əsaslı sübutdur.
* * *
Uzun bir kulturoloji prosesin nəticəsi olaraq meydana çıxmış, minlərlə nəsillərimizin əsrlər boyu zaman-zaman yaratdığı Azərbaycan mədəniyyəti bu gün bir neçə səviyyədə qlobal, ümum bəşər, geopolitik, sivilizasiya və bununla yanaşı daha məhdud çərçivələrdə sırf milli, sosial-siyasi, kultural bir varlıq kimi nəzərdən keçirilə bilər. Azərbaycan xalqı stabil siyasi və kulturoloji subyektin bütün əlamətlərini dolğunluqla özündə ehtiva edən, tarixi bir birlikdir. Biz etnik, mənəvi-psixoloji və dini cəhətdən birləşmişik. Lakin müasir dövrdə, xalqımızın dünyada və regionda, siyasi və sosial bir subyekt kimi dominantlığı üçün, geopolitik doktrinamızın əsasına yalnız bunlar durmamalıdır. Azərbaycan xalqı, bir çox başqa xalqlardan fərqli olaraq, xüsusi tipli mədəniyyətin daşıyıcısı kimi yaranmış və planetar-tarixi sivil varlığın bütün fərqli cəhətlərini özündə birləşdirir. Azərbaycanlılar bir yox, bir çox dövlətlərin (Urartudan başlamış ta indiyə qədər!) yaranması
nda əsas olan sivil konstantadırlar və burada əsas məsələ xalqın, bu dövlətlərin yaranmasında sadəcə etnik rolu deyil, bunların vasitəsi ilə, xüsusi dini-mistik-sivil ideya ifadə etməsidir Azərbaycanın islama qədərki dövründə keçdiyi müxtəlif dinlər (mitraizm, şamanizm, zərdüştlük, xristianlıq və s., habelə islamın mistik qollarının təsəvvüf və hürufiliyin xüsusi inkişaf alması və madaniyyətimizdə buraxdığı dərin təsiri də bunun təsdiqidir) və onların kulturoloji qatlarının tədricən müasir mədəniyyətimizdə əridilərək simbioz-medium şəklində təqdimi, buna parlaq misaldır. Bunların əsasında, bir anlığa, xalqımızın əsrlər boyu keçdiyi tarixə nəzər salsaq və bu dövrlər ərzində yaratdığı, ictimai zərurətdən doğmuş və müxtəlif qaynaqlardan qidalanmış, bəzən hətta təsadüflərin rolu (şübhəsiz ki, metafizik qüvvələrin də!) nəticəsində, bir çox hallarda paradoksal bir tərzdə, əkslikləri özündə birləşdirmiş, universal bir varlıq olan müasir mədəniyyətimizin (bura ənənəvi mədəniyyət də daxildir) nə qədər vacib bir mü
ddəa olduğu aydınlaşar.
Bu gün, Qərb və Şərq əlaqələri inkişafının yeni impuls aldığı dövrdə, bununla əlaqədar olaraq Böyük Ipək Yolunun intensiv dirçəlişi kontekstində və xüsusilə bir çox Avropa və Asiya xalqlarının tarixi yaddaşının renessansı çərçivəsində, bizim bütövlüyümüzü, mədəniyyətimizin milli özünəməxsusluğu və çoxobrazlığına baxmayaraq, bütün bunların sivil-ümumbəşəri, kosmoqonik-planetar əhəmiyyətinə malik olduğunu dərk və tədqiqi, ənənələrimizin və incəsənətimizin yeni mənəvi-ruhi dirçəlişi prosesi başlanır. Bu prosesdə əsas və aparıcı rol, ənənələrin daşıyacısı, mümkün ola bilən bütün obrazların və süjetlərin keçiricisi olan Böyük Sənətkarlara məxsusdur. Öz yaradıcılığı ilə artıq mədəniyyətimizə şübhəsiz ki, iri fiqurlardan biri kimi daxil olmuş, bəstəkar Vasif Adıgözəlov, kommunikasiya və elektron texnologiyaların inkişafı dövrü olan müasir zamanımızda, xalqımızın gen yaddaşında əsrlərdən bəri qorunub saxlanmış arxitipik rəmzlərin və obrazların estetik ümumiləşməsini gen
erasiya edərək, bunlara emosional rəngarənglik və bədii obrazolılıq verə biləcək Böyük sənətkarlarımızdan biridir.
|
