|
ÅÒÍÎÌÓÑÈÃÈØÖÍÀÑËÛÃ
ÈÍÑÒÐÓÌÅÍÒÀË ßÌßÊ ÔÎËÊËÎÐÓ
Àðèç ÀÁÄÓËßËÈÉÅÂ
ÀÇßÐÁÀÉÆÀÍ ÕÀËà ÌÓÑÈÃÈÑÈÍÈÍ ÚÀÍÐËÀÐÛÍÛÍ ÃÀÐØÛËÛÃËÛ ßËÀÃßËßÐÈ ÁÀÐßÄß ÌÖËÀÙÈÇßËßÐ
Àéòà÷ ÅËÕÀÍ ÃÛÇÛ
ÀÇßÐÁÀÉÆÀÍ ÔÎËÊËÎÐ ÌßÐÀÑÈÌËßÐÈÍÄß ÈÄÈÎÔÎÍËÓ ÀËßÒËßÐ
Àááàñãóëó ÍßÆßÔÇÀÄß
ÕÀÍ ÍßÑËÈÍÄßÍ ÎËÀÍ ÑßÍßÒ ÔßÄÀÈÑÈ
Ùþêöìÿ ßËÈÉÅÂÀ
ÑÅÝÀÙ ÌÓÜÀÌÛÍÛÍ ÈÍÊÈØÀÔ ÒÀÐÈÕÈÍß ÄÀÈÐ
Èëãàð ßËÈÉÅÂ
ÉÅÍÈ ÁÀÑ – ÊÀÌÀÍ ÀËßÒÈ Âß ÎÍÓÍ ÌÖßËËÈÔÈ
Ýöëëö ÈÑÌÀÉÛËÎÂÀ
ÌÓÜÀÌ ÈÔÀ×ÛËÛÜÛÍÄÀ Ö×ËÖÉÖÍ ÐÎËÓ
Àüàñÿëèì ÀÁÄÓËËÀÉÅÂ
MUĞAMLARIN NOT YAZILARINA DAİR
Rafael MUSAYEV
|
|
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan muğamı YUNESCO tərəfindən bəşəriyyətin ən möhtəşəm sənət abidələri siyahısına daxil edilmişdir. Müasir dövrdə dövlət səviyyəsində muğamla bağlı layihələrin həyata keçirilməsi bu sənətin dünya miqyasında təbliğində və yaşadılaraq gələcək nəsillərə ötürülməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Muğam sənətinin öyrənilməsində əsas mənbə səsyazıları və not yazıları hesab olunur. Xüsusilə not yazıları təxmini olsa belə yenə də onların qiyməti əvəzsizdir. Hər bir muğam ifaçısının özünəməxsus üslubu və ifa tərzi vardır və o, ifa etdiyi muğama müəyyən fərdi cizgilər gətirir. Buna görə də muğamları nota salmaq böyük çətinlik yaradır.
Şifahi-ənənəli professionl musiqidə, muğam sənətində variantlılıq böyük rol oynayır. Başqa sözlə desək, hər bir muğam ifaçısı öz ifaçılıq variantını yaradır. Meydana gələn not yazılarının hər biri isə müəyyən bir ifaçının oxuduğu və ya çaldığı muğam variantını əks etdirir.
Muğamların nota salınması məsələsi bir çox musiqi alimlərinin və bəstəkarların diqqət mərkəzində olmuşdur. Bununla əlaqədar Ramiz Zöhrabov yazır: “Muğam sənətinin, eləcə də digər şifahi-professional musiqi janrlarının dərindən, hərtərəfli, elmi surətdə öyrənilməsi və tədqiqi üçün onların not sistemi ilə yazılmasının böyük əhəmiyyəti vardır… Şifahi ənənəyə əsaslanan professional musiqinin daşıyıcılarından muğam dəstgahlarının, təsniflərin, zərbi-muğamların yazılması, nota köçürülməsi və nəşri bu günümüzün vacib və təxirəsalınmaz məsələlərindəndir.” 1.
Əlbəttə ki, bu sözlərdə böyük həqiqət vardır. Doğrudan da əsrlərdən bəri bizə şifahi ənənə əsasında gəlib çatmış muğamların nota alınması çox çətin və məsuliyyətli bir işdir.
Elmi ədəbiyyatdan məlumdur ki, hələ qədim zamanlarda Şərqdə özünəməxsus notasiya mövcud olmuşdur. Özbək musiqişünas alimi F.Karomatov bu barədə yazır: “Məlumdur ki, musiqinin fiksasiya vasitələri sahəsində Şərq aləmində axtarışlara qədim dövrdən başlanmışdır. Məsələn, belə məlumat var ki, Yaxın və Orta Şərqdə bizim eranın əvvəlində musiqi yazıları mövcud idi. VIII-X və ondan sonrakı əsrlərin not yazıları bizə gəlib çatmışdır. Bu, Fərabi və Şirazi tərəfindən işlənən hərfi notasiyadır” 2.
Musiqişünas Zemfira Səfərova XIII əsrdə Səfiəddin Urməvinin əbcəd hərfləri əsasında not yazı sistemini icad etdiyi haqqında məlumat vermiş və göstərmişdir ki, həmin not yazı sistemindən sonrakı dövrlərdə Səfiəddin Urməvinin tələbələri və davamçıları da istifadə etmişlər 3.
Not yazısının təkmilləşdirilməsi sahəsində axtarışlar XIX əsrdə də davam etmişdir. F.Karomatovun məlumatına görə, Xorəzm makomları 1886-cı ildə Niyazi Mirzəbaşi – Kamil tərəfindən on yeddi sətirli tanbur tabulaturasının təsvirinə əsasən yazıya alınmış və XX əsrdə V.Belyayev onları müasir not sisteminə köçürmüşdür.
XX əsdə muğamların Avropa not sistemi ilə yazılması prosesi genişlənmişdir ki, bu da onların öyrənilməsi üçün vacib bir mərhələnin başlanğıcını qoymuşdur. Bu dövrdə müxtəlif ölkələrdə muğamın not yazıları həyata keçirilmişdir. Məsələn, İranda Mehdi Barkeşlinin redaktorluğu ilə nota yazılmış yeddi dəstgahın, Tunisdə Saleh əl-Mehdi tərəfindən nubaların nota yazılmasını qeyd etmək olar.
Azərbaycan şifahi ənənəli musiqi nümunələrinin – xalq mahnılarının və aşıq havalarının nota yazılması işi ilə XIX əsrin sonu – XX əsrin I yarısında rus etnoqrafları və musiqişünasları məşğul olmuşlar. Bu barədə elmi ədəbiyyatda kifayət qədər məlumatlar vardır. Məsələn, musiqişünas alim Əhməd İsazadə öz tədqiqatlarında rus etnoqrafları İ.Dobrovolski, A.Xodzko, P.Siyalski, A.Koreşenko, P.Vostrikov tərəfindən nota yazılmış və Rusiyada çıxan jurnallarda çap olunmuş xalq mahnı və rəqslərini səciyyələndirir. Rus musiqişünas alimi V.Belyayevin tədqiqat əsərlərində də həm rus, həm də Azərbaycan musiqiçiləri tərəfindən nota alınmış Azərbaycan xalq musiqi nümunələri öyrənilmişdir. Bundan əlavə, İ.Sviridova da Azərbaycan folklorunun öyrənilməsi məsələlərinə diqqət yetirərək, XIX əsrin sonu – XX əsrin birinci yarısına aid xalq musiqi nümunələrinin və muğamların not yazılarını xarakterizə etmişdir 4.
Azərbaycandan kənarda çap olunmuş daha bir xalq musiqi nümunəsi haqqında məlumata rast gəlirik. Tədqiqatçı Firidun Şuşinskinin yazdığına görə, görkəmli tarzən və musiqi xadimi Məşədi Cəmil Əmirov biliyini artırmaq məqsədilə 1911-ci ildə Türkiyədə olmuş, orada görkəmli türk musiqişünası Rauf Yekta bəy ilə görüşmüş, onunla Azərbaycan və Türk musiqi mədəniyyətinin özünəməxsus cəhətləri ilə bağlı söhbətlər etmişdir. Rauf Yekta bəyin təşəbbüsü və köməyi ilə Məşədi Cəmil Əmirov “Heyratı” zərbi muğamını nota salmış və onun redaktoru olduğu “Şahbal” məcmuəsində çap etdirmişdir 5. Bu, bir fakt olaraq, Azərbaycan şifahi ənənəli professional musiqisinin – zərbi muğamın nota salınmasının ilk nümunəsi hesab oluna bilər.
Azərbaycan muğamlarının nota köçürülməsi işi 1920-ci illərin sonlarında geniş vüsət alaraq, tədricən sistemli şəkil kəsb etmişdir. Xüsusilə Azərbaycan bəstəkarlarının bu sahədəki fəaliyyəti və onlar tərəfindən muğam ustadlarının ifaçılıq təfsirində muğamların not yazıları əlamətdardır.
Sonrakı illərdə də muğam dəstgahlarla yanaşı, kiçik həcmli muğamların, zərbi-muğamların, təsnif və rəng kimi şifahi ənənəli professional musiqiyə aid janr nümunələrinin nota yazılması bəstəkar və musiqişünaslar tərəfindən həyata keçirilmiş və tədqiqat obyektinə çevrilmişdir.
Azərbaycanda ilk dəfə olaraq, 1927-ci ildə Üzeyir Hacıbəyov və Müslüm Maqomayev tərəfindən “Azərbaycan türk el nəğmələri” məcmuəsi çap olunur ki, burada əsasən Cabbar Qaryağdı oğlunun ifasından bəstəkarlar tərəfindən nota yazılmış 33 xalq mahnısı toplanmışdı. Həmin mahnı nümunələrindən bir hissəsi səs və fortepiano və ya xor üçün işlənilmiş, digər hissəsi isə birsəsli şəkildə verilmişdir.
Azərbaycanda ilk dəfə muğamın nota köçürülməsi işi ilə Müslüm Maqomayev məşğul olmuşdur. O, 1928-ci ildə Qurban Pirimovun ifasından «Rast» muğamını nota salmışdır. Həmin not yazısı çap olunmamışdır və AMEA-nın Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutunda saxlanılır. Muğamların nota yazılması sahəsində Niyazinin də adı qeyd edilməlidir. Lakin onun «Rast» və «Şur» dəstgahlarını vokal-instrumental şəkildə Cabbar Qaryağdı oğlunun ifasından nota köçürdüyü muğamlar da çap olunmamışdır.
1932-ci ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının nəzdində Bülbülün rəhbərliyi ilə yaranmış elmi-tədqiqat musiqi kabinetinin əməkdaşları tərəfindən də xalq musiqi nümunələrinin və muğamların toplanması sahəsində mühüm işlər görülmüşdür.
Bülbül Elmi – Tədqiqat Musiqi Kabinetində işləri elə səmərəli şəkildə qurmağa nail olmuşdu ki, onun təşkil etdiyi ekspedisiyalardan toplanılan folklor nümunələri aşağıda göstərilən dörd istiqamətdə həyata qaytarılırdı.
1.Toplanılan musiqi nümunələri fonovalikə, səsyazma lentlərinə köçürülərək hifz olunurdu.
2.Toplanılan musiqi nümunələri nota köçürülərək tədqiqatlara cəlb edilirdi.
3.Toplanılan musiqi nümunələri nəşr edilir və tədrisə daxil olunurdu.
4.Toplanılan musiqi nümunələri əsasında bəstəkarlara faktiki yardım göstərilir və əldə edilən materiallar əsasında bəstəkarlar yeni əsərlər yazmaqla musiqi mədəniyyətimizi öz əsərləri ilə zənginləşdirirdilər.
Bülbül göstərirdi ki, muğamatı və istərsə də xalq havalarını nota yazarkən qarşıya aydın məqsəd qoyulmalıdır. Birincisi odur ki, nota yazılmış havalar musiqişünas və bəstəkar üçün material olsun. Bəstəkarlar həmin yazıları genişləndirsin, öz yaradıcılığında istifadə edərək, həmçinin məktəblər üçün dərsliklər yaratsın. İkincisi, bu not yazılarından klublarda, dərnəklərdə, ümumiyyətlə piano olan yerlərdə musiqi həvəskarları çala bilsin. Üçüncüsü, bu yazılardan tədris materialı kimi məktəblərdə tələbələr istifadə edə bilsinlər, çalsınlar və i.a. Dördüncüsü, bu yazılar tarix etibarı ilə qiymətli olub, xalqımızın mədəni inkişafını göstərə bilsin 6.
Bülbülün mülahizələrindən aydın olur ki, o dövrdə folklor nümunələrinin, muğamların, aşıq havalarının toplanmasına elmi şəkildə yanaşılırdı. Toplanılan materialların dəyərinin, peşəkarlıq baxımından yüksək tələblərə cavab verə bilməsi üçün onların əsl xalq sənətkarlarının - xanəndələrin, instrumental ifaçıların və musiqişünasların ifasından nota yazılmasına da xüsusi diqqət verilirdi. Məhz bunun nəticəsi idi ki, o, Elmi– Tədqiqat Musiqi Kabinəsinə rəhbərlik etdiyi dövrdə kabinə çox məhsuldar işləmiş və milli musiqi nümunələrimizin qorunub saxlanılmasında əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir.
Elmi-Tədqiqat Musiqi Kabinetinin fəaliyyəti dövründə və sonrakı illərdə kabinetdə toplanılan materiallar və səsyazıları əsasında bir sıra not yazı məcmuələri meydana gəlmişdir. Bunlardan Səid Rüstəmovun “50 Azərbaycan xalq mahnısı” (B., 1938), “Azərbaycan rəqs havaları” (B., 1937), “Azərbaycan aşıq mahnıları” (B., 1938), S.Rüstəmov, F.Əmirov və T.Quliyevin not yazılarını əhatə edən və Bülbülün redaktəsi ilə çap olunmuş “Azərbaycan xalq mahnıları” (2 cilddə, I cild – 1956, II cild - 1958) məcmuələrini göstərə bilərik.
1.Zöhrabov R. Muğam. B., 1991. s. 61.
2. Êàðîìàòîâ Ô. Ìàêîìàò â óñëîâèÿõ ñîâðåìåííîñòè. / Ïðîôåññèîíàëüíàÿ ìóçûêà óñòíîé òðàäèöèè íàðîäîâ Áëèæíåãî è Ñðåäíåãî Âîñòîêà è ñîâðåìåííîñòü. Ñá. ìàòåðèàëîâ ìåæäóíàðîäíîãî ìóçûêîâåä÷åñêîãî ñèìïîçèóìà ìåæäóíàðîäíîãî Ñîâåòà ÞÍÅÑÊÎ. Òàøêåíò, 1981. ñ. 14.
3. Səfərova Z. Azərbaycanın musiqi elmi (XIII-XX əsrlər). B., 1996.
4. İsazadə Ə. Azərbaycan musiqi folklorunun öyrənilməsi tarixindən. / Azərbaycan xalq musiqisi. Oçerklər. Bakı, 1981. s.5-19.; Áåëÿåâ Â. Î÷åðêè ïî èñòîðèè ìóçûêè íàðîäîâ ÑÑÑÐ: â 2-õ âûï. Ì.: Ìóçãèç. Âûï. 1: 1962. 330ñ. Âûï. 2: 1963. 340ñ.; Ñâèðèäîâà È. Èç èñòîðèè çàïèñåé è ïóáëèêàöèé àçåðáàéäæàíñêîãî ôîëüêëîðà. / Ìóçûêàëüíàÿ ôîëüêëîðèñòèêà. Ì., Ñîâ. êîìïîçèòîð, 1973, âûï.1, ñ.187-209.
5. Şuşinski F. Azərbaycan xalq musiqiçiləri. B., 1983. s.226.
6. Bülbül. Seçilmiş məqalə və məruzələri. B., 1963. s. 180-181.
|
