|
ÅÒÍÎÌÓÑÈÃÈØÖÍÀÑËÛÃ
ÈÍÑÒÐÓÌÅÍÒÀË ßÌßÊ ÔÎËÊËÎÐÓ
Àðèç ÀÁÄÓËßËÈÉÅÂ
ÀÇßÐÁÀÉÆÀÍ ÕÀËà ÌÓÑÈÃÈÑÈÍÈÍ ÚÀÍÐËÀÐÛÍÛÍ ÃÀÐØÛËÛÃËÛ ßËÀÃßËßÐÈ ÁÀÐßÄß ÌÖËÀÙÈÇßËßÐ
Àéòà÷ ÅËÕÀÍ ÃÛÇÛ
ÀÇßÐÁÀÉÆÀÍ ÔÎËÊËÎÐ ÌßÐÀÑÈÌËßÐÈÍÄß ÈÄÈÎÔÎÍËÓ ÀËßÒËßÐ
Àááàñãóëó ÍßÆßÔÇÀÄß
ÕÀÍ ÍßÑËÈÍÄßÍ ÎËÀÍ ÑßÍßÒ ÔßÄÀÈÑÈ
Ùþêöìÿ ßËÈÉÅÂÀ
ÑÅÝÀÙ ÌÓÜÀÌÛÍÛÍ ÈÍÊÈØÀÔ ÒÀÐÈÕÈÍß ÄÀÈÐ
Èëãàð ßËÈÉÅÂ
ÉÅÍÈ ÁÀÑ – ÊÀÌÀÍ ÀËßÒÈ Âß ÎÍÓÍ ÌÖßËËÈÔÈ
Ýöëëö ÈÑÌÀÉÛËÎÂÀ
ÌÓÜÀÌ ÈÔÀ×ÛËÛÜÛÍÄÀ Ö×ËÖÉÖÍ ÐÎËÓ
Àüàñÿëèì ÀÁÄÓËËÀÉÅÂ
MUĞAMLARIN NOT YAZILARINA DAİR
Rafael MUSAYEV
|
|
Azərbaycan milli musiqi nümunələrinin toplanılmasında bəstəkarlarla işin hansı şəkildə qurulmasını, eyni zamanda bu məsələnin vacibliyini, məqsəd və vəzifələrini Bülbül «Muğamın nota yazılması haqqında» məqaləsində göstərərək qeyd edir ki, muğamın nota yazılışı və öyrənilməsi çox ciddi və böyük məsələdir. Bu məsələ elmi əsas üzrə qurulmalıdır; indiyədək bu işə birtərəfli baxmışlar. Xalq yaradıcılığını toplayarkən, Azərbaycanın bütün rayonları nəzərə alınmamışdır. Qocaman musiqişünaslar, çalanlar, oxuyanlar bu işə cəlb edilməmişlər. Bülbülün təşəbbüsü ilə gənc musiqiçilər T.Quliyev və Z.Bağırov tərəfdən bir ay içərisində üç muğam dəstgahı nota yazılmış və nəşr edilmişdir. Bu da milli musiqişünaslığın inkişafında irəliyə doğru mühüm addım idi.
Muğamların 1936-cı ildə nəşr olunmuş ilk not yazıları – Tofiq Quliyevin «Rast» «Zabul», Zakir Bağırovun «Dügah» muğam dəstgahları tarzən Mənsur Mənsurovun ifasından nota yazılmışdır və L.Rudolfun harmonizasiyasında, daha doğrusu, fortepiano üçün işləməsində verilmişdir. Bu nəşrlər muğamların çap olunmuş ilk not yazıları kimi çox qiymətli idi və musiqi ictimaiyyəti tərəfindən təqdir olunmuşdu.
Azərbaycanın zəngin musiqi irsini - aşıq havalarını və şifahi ənənəli professional musiqi nümunələri olan muğamları tədqiqatçılara nümayiş etdirən sənətkarlar arasında instrumental ifaçılar və xanəndələr fəal iştirak etmişlər. Həmin sənətkarlar muğam ifaçılıq sənətini, musiqi folklorunu dərindən bildikləri üçün bu sahədə illər hesabına topladığı nadir musiqi nümunələrini ifa edib lentə yazdırmaqla milli musiqi mədəniyyətimizin inkişafında əvəzsiz xidmətlər göstərmişlər.
Bəstəkarlardan Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Tofiq Quliyev, Zakir Bağırov və musiqişünas Məmməd Saleh İsmayılov tanınmış xanəndələr Seyid Şuşinski (1889-1965), Cabbar Qaryağdıoğlu (1861-1944), Zülfü Adıgözəlov (1899-1963) və tarzən Qurban Primov (1880-1965) kimi ustadlardan muğam və təsniflər nota salmışdır. Belə ki, Q.Qarayev «Şur» muğamını, F.Əmirov xanəndə Bilal Yahyadən «Rast», «Segah», «Şur» muğamlarından bəzi şöbələri, T.Quliyev Z.Adıgözəlovun ifasında «Rast» muğamını, M.S.İsmayılov isə C.Qaryağdıoğlu və xanəndə Əlizöhabın ifasında bir sıra təsnifləri nota yazmışlar. Onu da qeyd etməlyik ki, T.Quliyevin yazdığı «Rast» vokal-instrumental şəkildə muğamın ilk not yazısıdır.
1938-ci ildə Qara Qarayev tərəfindən Qurban Primovun ifasından «Şur» muğamının not yazısı muğam melodiyalarını orijinalda olduğu kimi, heç bir işlənmə elementlərinə yol verməyərək, dəqiq əks etdirir. Bəzi hallarda ikisəsliliyə yer verilmişdir ki, bu da tarın səslənməsini daha dəqiq ifadə etmək məqsədindən irəli gəlirdi.
«Şur» muğamının haqqında danışdığımız not əlyazması AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun arxivində saxlanılır və çap olunmamışdır. Onun yalnız bir hissəsi – “Mayə” şöbəsi V.Belyayevin «Oçerki istorii muzıki narodov SSSR» (“SSRİ xalqlarının musiqi tarixinə dair oçerklər”) kitabında nümunə kimi təqdim edilmişdir. Bu da həmin not yazısının elmi-metodik dəyərini bir daha sübut edən amildir.
V.Belyayevin adı çəkilən kitabında Qurban Primovun ifasından nota salınmış daha iki muğam parçası verilmişdir. Bunların hər ikisi “Rast” muğamının not yazılarıdır. Birincisini - instrumental şəkildə “Rast” muğamını rus musiqişünası V.Krivonosov nota yazmışdır. İkinci not yazısı isə bəstəkar Tofiq Quliyevə məxsusdur. Bu not yazısı “Rast” muğam dəstgahının vokal-instrumental şəkilini əks etdirir, Zülfü Adıgözəlovun və Qurban Primovun ifasından yazılmışdır.
Azərbaycan muğamlarının nota yazılması təşəbbüsü dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyli tərəfindən çox dəyərləndirilmişdir. Bu haqda o yazmışdı: «Muğamların yazılması sahəsində uğurlu təcrübə professional musiqidə Azərbaycan musiqi folklorundan istifadə edilməsi yolunda geniş perspektivlər açır» 7.
Qara Qarayev Azərbaycan muğamlarının Tofiq Quliyev və Zakir Bağırov tərəfindən nota köçürülməsini böyük hadisə kimi qiymətləndirirdi, çünki o zamana qədər belə bir fikrə haqq qazandırmaq istəyirdilər ki, mürəkkəb intonasiya əsasına və sərbəst metro-ritmik ölçüyə malik muğamları nota köçürmək qeyri-mümkündür.
R.Zöhrabov da muğamların nota yazılmasının və nəşr olunmasının muğamların tarixi cəhətdən öyrənilməsində və Azərbaycanın şifahi ənənəyə əsaslanan professional musiqisinin tədqiqində böyük əhəmiyyətini qeyd edir. O yazır ki, görkəmli bəstəkarlar Q.Qarayev, F.Əmirov, T.Quliyev, Z.Bağırov və başqaları tanınmış xanəndələr Seyid Şuşinski, Cabbar Qaryağdı oğlu, Zülfü Adıgözəlov və tarzən Qurban Primov kimi ustadlardan muğam və təsnifləri nota salmışlar. Bu da təsadüfi deyil. «Doğrudan da bu ustadlar xalqımızın klassik musiqisini, onun muğamlarını bütün şöbə və guşələri ilə hafizələrində yaşadıb bizə çatdırmışlar» 8.
Bülbülün fikrincə, Cabbar Qaryağdı oğlu, Əbdülbağı, Seyid Şuşinski, Sadıqcan, Qurban Primov kimi Qarabağın qocaman müğənni və musiqiçilərinin ifaçılıq ustalığı ənənələrini saxlamaq vacibdir. Onun fikrincə, muğamların və çoxdan unudulmuş təsnif və rənglərin nota yazılması qocaman müğənni və çalğıçıların ən yaxşı ənənələrini bərpa etmək deməkdir 9.
Rus musiqişünası V.Vinoqradov da Azərbaycan muğamlarının nota yazılmasının və nəşrinin elmi əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirərək qeyd edirdi ki, bunları təhlil edərkən yaddan çıxarmaq olmaz ki, bu muğamlar başqa ifalardan, məsələn Qurban Primovun ifasında ilk mətbu variantdan xeyli fərqlənsə də, hər iki tarzənin məqam və forma seçməsində, intonasiya ardıcıllığında ümumi cəhətlər çoxdur. Bizcə, bu fikirlər muğamların not yazı variantlarının təhlili zamanı çox əhəmiyyətlidir.
Şifahi ənənəli xalq və professional musiqinin ayrı-ayrı janrlarına aid nümunələrin nota salınması və məcmuə şəklində nəşr olunması XX əsrin II yarısında çox genişlənir. S.Rüstəmovun “Azərbaycan xalq rəngləri” (2 dəftər, I – 1954, II - 1956), “Azərbaycan xalq mahnıları” (B., 1967), Ə.Bakıxanovun “Azərbaycan xalq rəngləri” (1964), “Ritmik muğamlar” (1968), “Muğam, mahnı, rəng” (1975), R.Zöhrabovun “Azərbaycan təsnifləri” (M., 1983), “Azərbaycan zərbi muğamları” (B., 1986), T.Məmmədovun “Azərbaycan aşıqlarının ənənəvi havaları” (B., 1988) və s. məcmuələri qeyd etmək lazımdır.
Muğamların nota yazılması işinin yeni mərhələsi də 1950-1970-ci illərə təsadüf edir. Bu illərdə bəstəkar Nəriman Məmmədovun muğamları nota yazıb nəşr etdirməsi diqqətəlayiqdir.
N.Məmmədovun not yazısında çap olunmuş muğamlar: “Çahargah” və “Hümayun” (Bakı, 1962), “Bayatı-Şiraz” və “Şur” (Moskva, 1962), “Rast” və “Şahnaz” (Bakı, 1963), “Segah-Zabul” və “Rahab” (Bakı, 1965) instrumental şəkildə, “Çahargah” (Moskva, 1970), “Rast” (Moskva, 1978) vokal-instrumental şəkildə not yazılarıdır. Lakin N.Məmmədov instrumental muğamların not yazılarına da bir sıra təsnif və rəngləri daxil etmişdir.
İnstrumental muğamlar görkəmli tarzən Əhməd Bakıxanovun ifasından yazılmışdır. Vokal-instrumental muğamlar isə Bəhram Mansurovun, xanəndə Hacıbaba Hüseynovun ifasından nota yazılmışdır, təsnif və rənglərin nota salınmasında tarzən Həbib Bayramovun, xanəndələr Yaqub Məmmədov, İslam Rzayev və Əlibaba Məmmədovun ifaçılıq təfsirinə də müraciət edilmişdir.
Musiqişünas L.Karagiçeva N.Məmmədovun muğamları nota yazması ilə əlaqədar olaraq qeyd edir ki, “bəstəkarın məqsədi, hər şeydən əvvəl, muğam silsiləsinin dramaturgiyasının təşəkkülü prosesini göstərmək idi. N.Məmmədovun nəşr etdirdiyi muğamları cəsarətlə şedevr adlandırmaq olar. Belə ki, onlar muğamın təbii lad məhtiqini, hissələrin mütənasibliyini tam şəkildə qiymətləndirməyə imkan verir” 10.
N.Məmmədovun not yazılarında muğamlar, rəng və təsnif nümunələri xalq çalğı alətlərinin səslənməsindən və xanəndənin oxumasından nota salınaraq, fortepianoda ifa olunmaq üçün işlənilmişdir. N.Məmmədovun əsas məqsədi təkcə muğamın texniki cəhətdən müxaniki olaraq üzünü köçürtməkdən ibarət olmamışdır. O, dəstgahın əsas şöbə və guşələrini nota salmağı və müxtəlif ifaçılar tərəfindən muğamın təfsirini əks etdirməyə çalışmışdır.
Muğamların hər bir nəşrinə N.Məmmədovun yazdığı müqəddimədə müəllif not yazısının xüsusiyyətlərini izah edərək göstərir ki, muğamın özünəməxsus improvizasiya üslubunu saxlamaq məqsədilə mürəkkəb, arasıkəsilmədən dəyişən xanə ölçülərindən, xalq musiqisi üçün səciyyəvi olan rəngarəng metro-ritmik özəklərdən istifadə etmək zəruridir. Bu halda müəllif ənənəvi ifaçılıqda olan dəqiq frazalaşmanı pozmağa çalışmışdır. Eyni zamanda, o, tarda səsləndirilən ladın iatinad pərdələrini saxlamaq məqsədilə orqan punktundan istifadə etmişdir. Təsnif və rənglərdə isə melodiyanın oktavalarla ikiləşməsi özünü göstərir ki, bu da muğamın ansambl ifasının təzahürüdür.
N.Məmmədov 1978-ci ildə çap olunmuş “Rast” muğam dəstgahının not yazısında daha mürəkkəb bir məsələni - tarda səslənən və muğamı rövnəqləndirən dörddəbir tonları da göstərməyi qarşısına məqsəd qoymuş və buna nail olmuşdur. Not yazısında dörddəbir tonların qeyd olunması üçün müəllif bir neçə şərti işarədən istifadəni də tövsiyə edir.
R.Zöhrabov N.Məmmədovun “Rast” vokal-instrumental muğamının not yazısını daha kamil və dəqiq olduğunu hesab edir. R.Zöhrabov “Azərbaycan muğamının nəzəri problemləri” (B., 1992), “Rast” muğam dəstgahının nəzəri əsasları” (B., 2002), “Çahargah” muğam dəstgahının nəzəri əsasları” (B., 2000) tədqiqat əsərlərində N.Məmmədovun nota yazdığı “Rast” və “Çahargah” vokal-instrumental muğamlarının not yazılarına əsaslanmışdır ki, bu da N.Məmmədovun not yazılarının elmi əhəmiyyətini sübut edir.
Həqiqətən də milli musiqi sənətimizin ustadları sayılan xanəndə və instrumental ifaçılarımızın bir çoxunun yaddaşlarında hifz edib yaşatdıqları muğamlar, təsniflər və rənglər bəstəkarlarımızın yaradıcılığında yeni inkişaf mərhələsinə ucalmış və milli musiqimizin şöhrətini bütün dünyaya yaymışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün bu not yazılarının mühüm elmi-etnoqrafik və tədris-metodiki əhəmiyyəti vardır. Bu not yazıları gənc bəstəkar və musiqişünaslara Azərbaycan xalqının klassik sənət inciləri ilə tanış olmaq üçün imkan yaradır, həm də xalqımızın milli-mənəvi sərvətlərinin gələcək nəsillər üçün qorunub-saxlanmasını təmin edir.
Şifahi ənənəli musiqi nümunələrinin nota yazılması və nəşri XXI əsrdə də musiqişünasların diqqət mərkəzindədir. Eyni zamanda, muğamın nota salınması işi də davam etdirilir. Bu baxımdan 2003-2006-cı illər ərzində çap olunmuş “Azərbaycan xalq musiqisi antologiyası”nın 7 cildi özündə əvvəlki illərin not nəşrlərini cəmləşdirməklə yanaşı, yeni not yazılarını da əhatə edir. Xalq mahnıları və rəqslərlə, aşıq havaları, zərbi muğamlarla yanaşı, bu dövrdə muğamların da yeni not yazıları meydana gəlmişdir. Bunlar sənətşünaslıq namizədi, kamança çalan Arif Əsədullayev tərəfindən nota salınmış “Bayatı-Şiraz” və “Hümayun” (2002), “Rast” və “Çahargah” (2004), “Şur”, “Şüştər” və “Zabul Segah” (2005) instrumental muğamlarıdır.
Göründüyü kimi, əsas Azərbaycan muğamlarının bir neçə variantda not yazıları mövcuddur. Bu not yazıları müxtəlif bəstəkarlar və musiqişünaslar tərəfindən müxtəlif ifalardan həyata keçirilmişdir. Bu baxımdan görkəmli muğam ifaçılarının ənənələrini özündə əks etdirən və yaşadan muğam dəstgahlarının instrumental və vokal-instrumental şəkildə not yazıları etnomusiqişünaslığı zənginləşdirən qiymətli mənbələrdir.
7. Sitat: Êåðèìîâ Ñ. Õóäîæíèê óäèâèòåëüíîãî òàëàíòà. Á., 1972. c.13.
8. Zöhrabov R. Muğam. B., 1991. s. 65-66.
9. Bülbül. Seçilmiş məqalə və məruzələri. B., 1963. c. 81-82.
10. Sitat: Ôàðõàäîâà Ð. Íàðèìàí Ìàìåäîâ. Á., 1982.
|
