ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
GÖYÇƏ AŞIQ MƏKTƏBI (ARDI)
Azad Ozan KƏRIMLI
XIX ƏSIRDƏ AZƏRBAYCAN MUSIQI FOLKLORU RUS ZIYALILARIN ƏSƏRLƏRINDƏ
Əhməd ISAZADƏ

       Nə isə, boğazıma baxandan sonra dedi: «Vallah, mən lap məəttəl qalmışam. Belə kiçik bədəndən, belə dar boğazdan elə zil, özü də gur səsmi çıxar?!». Daha bir olayı Sabir müəllim belə xatırlayır:
        «1944-cü ildə məktəblilərin respublika olimpiadasında qardaşim Bahadırla iştirak edirdim. IV sinifdəydim, 11 yaxud 12 yaşım olardı. Olimpiada bitdi və biz radioda çıxışa yollandıq. O zaman atamız da yanımızdaydı. Atam çıxışa hazırlaşanda bir işçi dedi ki, «mikrofonu aralı qoyun, Aşıq Əsədin səsi mikrofonu batırar, cıhazlar işdən cıxar. Qoy mikrofon lərzəyə gəlməsin…». Indiki xanəndələr az qalır ki, mikrofonu udsunlar».
       Tanınmış rus musiqişünası V. Krivonosov yazırdı ki, «aşıqların səs diapazonu adətən 2 + 1/2 oktavaya yaxın olduğu halda, Aşıq Əsədin diapazonu 3 oktavadan artıqdır» (51)… Lakin təkcə diapazonumu? Bəs səsinin gücü?… Axı, lap öncədən deyildiyi kimi, «Əsədin gur səsi qulaqlardadı?» (Zəki Islam).
       Atamın dayısı Rəhim Zaman oğlu (Imranov, 1905 –1992) söyləyirdi ki, «1925-ci il olardı. Aşıq Əsəd hər dəfə Qaraqoyundan Tovuza yaxud Qazağa gedib-qayıdanda bizim kənddə – (Göyçənin Cil kəndinə. – A. O. K.) öncədən qonşum, sonralar yeznəm balabançı Bala Əlinin (Mazanov, Abbas Vəfadağlının atası – A. O. K.) evinə düşüb, orada dincələrdi. Həmin gecələr məclis qurular, Aşıq Əsədlə hələ yeni tanınan Cilli Aşıq Yunus (onun haqqında da sonra ayrıca danışacağıq) səhərədək çalıb-çağırardılar.
       Bir gün gördük ki, Aşıq Əsəd cüt qoşulmuş arabada balabancısı ilə gəlib, özü də Qazağa qarpız almağa gedirlər. Aşıq Yunus atam Zaman kişiyə deyir ki, «gəl öküzlərini qoş mənim arabama, biz də onlarla qarpıza gedək.» Bunlar qoşulub iki araba çıxdılar.
       Aradan bir neçə gün keçdi. Bir dəfə axşama yaxın araba təkəri düzəltməkdə Bala Əliyə kömək edirdim. Birdən uzaqdan, amma lap aydınca «Çobanbayatı» eşitdim:

        «……… , Qarabağdan,
       Gəlmişəm Qarabağdan.
       Dolandım cümlə cahanı,
       Doymadım Qarabağdan».

       O vaxtları yol gədikdən aşirdı, çünki Göyçə gölü dağların, qayaların dibinə dəyirdi. Bizim kəndin günbatandan ən yaxın qonşusu Ardanışdan gəlmək üçün lap öncədən dağa dırmaşıb Dəliağa dərəsinə, ondan sonra isə yenə də dağa dırmaşıb aşardılar Cilə. Sən demə, arabalar gədiyə çıxanda Göyçə gölüynən onu üzük qaşı kimi çevrələyən dağlardan ürəyi qalxıb-coşan Aşıq Əsədlə Yunus sazları köynəkdən çıxarıb ayaq üstə səs-səsə verərək «Çobanbayatı» oxuyurlar. Bunu da bizim kəndimiz eşidir, baxmayaraq ki, evimizlə gədik arası düz xətt üzrə ən azı 2 kilometr olardı (bu sözlərin doğruluğunu 1978, 1985 və 1987-ci illərdə öz gözlərimlə aşkarlamışam).
       Tez Bala Əliylə bir toğlu, çoxlu toyuq-cücə kəsib yemək hazırlatdıq, samovara od saldıq. Saat yarım keçməmiş arabalar həyətə girəndə Əsəd kabab və samovar hazırlığını görüb soruşur ki, «deyəsən, evdə qonağınız var?» Bala Əli də «qonağımız elə sizsiniz, Əsəd əmi» cavabını verir. Aşıq Əsəd bir də soruşur: «Axı qayıtmağımızı hardan bildiniz?» Bala Əliynən birağızdan cavab veririk ki, «sizin bayatınızı eşitdik». Aşıq Əsəd inanmadı: «O hansı bayatıydı, hansı sözüydü?» Mən də sözlərini olduğu kimi təkrarladım. Aşıq Əsəd çiyinlərini çəkib daha bir söz demədi. Nəsə fikrə getdi. Sonralar mən özüm Aşıq Yunusdan xəbər alanda, o gədikdə «Cobanvayatı» oxuduqlarını boynuna aldı. Həmin gecəni, həmişəki kimi, Aşıq Əsədlə Yunus səhərədək oxudular və sirin söhbətlər elədilər».
       Onu da oxucuya çatdırmalıyam ki, Aşıq Əsəd aşıqlar arasında, ən çox dostu və silahdaşı Aşıq Mirzə kimi, muğam sənətini, - xanandəliyi gözəl bilir və, bir sıra hallarda, dinləyicilərin istəyini yerinə yetirirdi. Əlbəttə ki, öz sazının müşayiəti ilə. Onun sazı haqqında ayrıca danışmalıyıq. Oğlanlarının söylədiyinə, atalarının bütün sazları 10 simli imiş. Yəni o zamanki sazların zil simləri 3 idisə, Aşıq Əsəd sazının 4 zil simi varıydı. Əlbəttə, 4 simi barmaqda birləşdirmək (tutmaq) hər çalğıcının işi deyildi, özü də çox zil köklənib son dərəcə gərilmiş 4 simi. Belə sazda adı çalğıçının barmaqları yorulurdu, o isə cavanlığından öyrəşmişdi.
       Sazının simləri zilə kökləndiyindən, adi saz simindən nazik idi və onları ayrıca hazırladardı. Paslanmasınlar deyə, simlər gümüş suyuna salınmışdı. Sazın pərdələrini də yalnız özü bağlayarmış. Özü də hər qoyununkundan deyil, yalnız erkəklərin bağırsağından. Pərdəni də öz əli ilə hazırlayarmış: acı bağırsağı götürüb hey sıyırar, sonra isə ağaca bağlayıb qurudarmış.
       Aşıq Əsədin sazı 17 pərdəli idi. Sabir müəllim söylədiyinə görə, «Zil Qaytağı» oxuyanda, səsi şah və divanı pərdələrin zillərində rahatca işləyirdi. Sazın özü isə «xəttəbənd» sazıydı: qolunun içi boşuydu, içərisində muncuğaoxşar cisimciklər varıydı. Bir torbası da varıydı ki, bütün çalarlarda sədəflə dolu olardı. Sədəfi də özü yonub, özü də bərkidərmiş.
       Bütün bunları yazmaqla, istəkli oxucu, heç də Aşıq Əsədin özəlliklərini açıqlamaq (yaxud da bizim musiqişünasların «yüksək ədəbi və əbədi dili» ilə desək, «səciyyələndirmək»!) məqsədi güdmürəm.Haqqında söhbət gedən ustadın böyüklüyü haqqında çox-çox sözlər deyilib və gerçək əfsanələr söylənilib. Məqsəd bambaşqadır. Aşıq Əsəd milli mədəniyyətimiz tarixində öncəki, çağdaş və gələcək nəsillər üçün Böyük Ustad Aşıq Ələskər ənənələrinin daşıyıcısı, aynası və ən böyük yayımlayıcısı – ötürücülərindən biriydi. Hamımızın Ələskər soyuna bəslədiyimiz hörmətlə yanaşı, boynumuza almalıyıq ki, yerişdə, duruşda, çalğıda, qoçaqlığda, heç kimə boyun əyməməkdə, qorxu-hürkü nə olduğunu bilməməkdə, havacat biliciliyində, yaddaşda, lap elə pərdə hazırlayıb bağlamaqda bütün ustadların ən sayımlı yetirmələri arasında Aşıq Əsəd olayına bənzər parlaq olay olmayıb. Və, yəqin ki, olmayacaq. Əsəd olayı artıq tarixi yaddaşdır, misilsiz örnəklərdən biridir.
       Aşıq Əsədin Tovuz yaşamı saz-söz sənətinin gur qaynaqlanması zamanıdır və bu qaynaqlanmada onun aparıcı yeri şubhə doğurmur. Göyçə aşıq məktəbinin yetirməsi olsa da, o, əslində, Tovuz aşıq məktəbinin fəxri, sevimlisi və yönverici-ustadı kimi daha çox tanınırdı və indi də tanınır. Əldə olan tək-tük sənədlərdən görünür ki, onun fəaliyyət çevrəsi ancaq Aşıq Mirzə və Aşıq Islamla (Yusifov) tutuşdurula bilər. Məsələn, ümumrespublika olimpiadalarında o daim münsiflər heyətinin üzvü olmuşdur (52). Hətta Tiflis radiosunun 1936-cı ildə ilk verilişlərində, daha sonralar Ş. Rustavelinin yubileyi və çox-çox digər mədəni olaylarda Aşıq Əsədlə Aşıq Mirzə cütlüyünün parlaq çıxışları böyük səs-küylə sonuclanmışdı (53). Hazırda sağ qalan Aşıq Mirzənin Tovuz məktəblilər ansamblı iştirakçılarının yaddaşında da o silinməz izlər buraxıb. Söyləyirlər ki, tez-tez ansamblın məşqlərinə gələr, sakitcə qulaq asar, ara-sıra fikrini bildirərdi.
       Mən 1980-ci ildə uzun zaman Respublika xalq yaradıcılığı evində işləmiş, gözəl folklor bilicisi, alim və alovlu vətəndaş Səttar Axundovdan Aşıq Əsəd Rzayevin öz əli ilə qələmə aldığı və yazı maşınında çoxaldılmış 72 sayda aşıq havaları toplusunu əldə etmişdim (54). Sonralar, 1985-ci ildə onu Mikayıl Azaflıya göstərərkən bildirdi ki, «burada göstərilən havacat şəyirdlərə, o cümlədən vaxtı ilə mənə öyrətdiyi havalardır.» Yəni, onun dediyinə görə, Aşıq Əsədin qat-qat geniş, sayı 100-ü ötən havacat saxlancı (repertuarı) var imiş.
       Nəhayət, çox incə mətləbə, - şəyirdlərə də gəlib çatdıq. Mikayıl Azaflının söylədiyinə görə, 1942-ci ildə qaçaq düşərkən Aşıq Əsəd onu gizlədərək başqa ad altında toylarda və məclislərdə yanında gəzdirərmiş. Özü də üstü açılsa, onu nə gözlədiyini bilərəkdən. Lakin, yuxarıda vurğuladığım kimi, Aşıq Əsədə qorxu hissi yad idi. Elə bəlkə də bunun sonuçunda «Koroğlu» qollarını onun kimi, - «Koroğlutək», «Koroğlusayağı» danışan olmayıb. Və bəlkə də həmin sonucdan H. Hüseynzadə (H. Arif) sonralar yazmışdı ki, «Aşıq Əsədi torpağa tapşırarkən, Koroğlu havaçatını da torpağa tapşırdıq».