|
ÅÒÍÎÌÓÑÈÃÈØÖÍÀÑËÛÃ
ÀØÛà ÑßÍßÒÈÍÄß ÑÈÍÊÐÅÒÈÇÌ Âß ÑÈÍÒÅÇ ÏÐÎÁËÅÌËßÐÈÍÈÍ ÒßÄÃÈÃÈ
Èðàäÿ ÊÞ×ßÐËÛ
ÀÇßÐÁÀÉÆÀÍ ÃÀÍÓÍÓ Âß ÄÖÍÉÀÍÛÍ ÉÀÒÛà ÑÈÌËÈ ÀËßÒËßÐÈ
Òÿðàíÿ ßËÈÉÅÂÀ
Ö.HACÛBßYLÈNÈN MAHNÛLARÛNÛN Vß XOR ßSßRLßRÈNÈN YARANMA TARÈXÈ Vß JANR XÖSUSÈYYßTLßRÈNß DAÈR
Xumar BAYRAMOVA
MUÜAM KÞKLßRI Vß LADLAR
Cÿmilÿ HßSßNOVA
|
|
Dahi Azÿrbaycan bÿstÿkarû Özeyir Hacûbÿylinin yaradûcûlûüûnda mahnû vÿ xor ÿsÿrlÿri möhöm yer tutur. Qeyd etmÿk lazûmdûr ki, Ö.Hacûbÿylinin yaradûcûlûüûnda bu iki sahÿ arasûnda qarøûlûqlû ÿlaqÿlÿr þzönö böruzÿ verir. Bÿstÿkar instrumental möøayiÿtli xor ÿsÿrlÿri yaratmaqla yanaøû, mahnûlarûnûn ÿksÿriyyÿtindÿ dÿ xorun imkanlarûndan geniø istifadÿ etmiødir.
Xösusilÿ Ö.Hacûbÿylinin yaratdûüû marø vÿ himn kimi nömunÿlÿr dÿ ÿsasÿn mahnû janrû ilÿ qarøûlûqlû ÿlaqÿdÿ olub, tÿdqiqat÷ûlar tÿrÿfindÿn kötlÿvi mahnû yaradûcûlûüûna aid edilir. Ö.Hacûbÿyliyÿ hÿsr olunmuø biblioqrafik mÿlumat kitab-larûnda isÿ bir sûra nömunÿlÿrin mahnû janrûna aid ÿsÿrlÿr sûrasûnda, digÿrlÿrinin instrumental möøayiÿtli xor ÿsÿrlÿrinin sûrasûnda yer aldûüûnû gþrörök. Buna gþrÿ dÿ biz Ö.Hacû-bÿylinin yaradûcûlûüûna aid bu iki janr sahÿsini qarøûlûqlû ÿlaqÿdÿ þyrÿnmÿyi vÿ hÿmin ÿsÿrlÿrin yaranma tarixinÿ vÿ janr xösusiyyÿtlÿrinÿ bir daha nÿzÿr salmaüû mÿqsÿdÿuyüun hesab edirik.
Azÿrbaycan bÿstÿkarlarûnûn mahnû yaradûcûlûüûnûn tanûnmûø tÿdqiqat÷ûsû Èmruz ßfÿndiyeva þzönön “Àçåð-áàéäæàíñêàÿ ñîâåòñêàÿ ïåñíÿ” (“Azÿrbaycan sovet mahnûsû”) monoqrafiyasûnda vÿ bu sahÿdÿ apardûüû tÿdqiqatlar özrÿ ÷ap olunmuø elmi mÿqalÿlÿrindÿ kötlÿvi mahnû janrûnûn tÿøÿkkölö tarixini ardûcûllûqla izlÿmiø vÿ inkiøaf yolunu xarakterizÿ etmiødir. È.ßfÿndiyeva Azÿrbaycan bÿstÿkarlarûnûn mahnûlarûnûn mþvzusuna gþrÿ hÿrbi-vÿtÿnpÿrvÿrlik mahnûlarû, mahnû-marølar, vÿtÿni tÿrÿnnöm edÿn mahnû-himnlÿr, uøaq mahnûlarû, lirik mahnûlar vÿ s. qruplara ayrûldûüûnû gþstÿrmiødir (1, s.20).
Bötön bu mþvzulu mahnûlara Ö.Hacûbÿylinin yaradûcûlûüûnda da rast gÿlirik. Lakin onu da demÿliyik ki, Ö.Hacûbÿylinin mahnû yaradûcûlûüûnda lirik mahnû vÿ uøaq mahnûlarûna aid nömunÿlÿrin sayû azdûr: lirik mahnû – “Qaragþz”, uøaq mahnûlarû “Yetim quzu”, “Bir quø döødö havadan”, “Pilotlar” mahnûlarû ilÿ tÿmsil olunur. Ö.Hacû-bÿylinin yaradûcûlûüûnda hÿrbi-vÿtÿnpÿrvÿrlik mþvzusunda mahnûlar daha ÷oxdur. Bu mþvzuya hÿsr olunmuø mahnûlar marø vÿ himn janrlarûnûn xösusiyyÿtlÿrini þzöndÿ birlÿødir-diyinÿ gþrÿ bunlarû ÷ox zaman mahnû-marø vÿ ya mahnû-himn adlandûrûrlar. Lakin bu nömunÿlÿri janr xösusiyyÿtlÿrinÿ gþrÿ xor ö÷ön yazûlmûø marølar vÿ himnlÿr kimi xarakterizÿ etmÿk olar.
Onu da qeyd etmÿliyik ki, Ö.Hacûbÿyli tÿrÿfindÿn bu mahnûlar vÿ xorlar ÿsasÿn Azÿrbaycanda baø verÿn möÿyyÿn ictimai-siyasi hadisÿlÿrlÿ baülû tarixi dþvrlÿrdÿ yaranmûødûr. Ömumiyyÿtlÿ, Ö.Hacûbÿyli yaøayûb-yaratdûüû illÿrdÿ bir ne÷ÿ belÿ tarixi mÿrhÿlÿnin øahidi vÿ iøtirak÷ûsû olmuødur. Yaradûcûlûüûnûn ilk dþvrö (1908-1918) XX ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿ Azÿrbaycanûn rus imperiyasûnûn tÿrkibindÿ olduüu illÿrÿ tÿsadöf edirdi. Bu dþvrdÿ onun muüam operalarû, musiqili komediyalarû xalqûn milli øöurunun oyanmasûnda möhöm rol oynamûødûr.
1918-1920-ci illÿrdÿ isÿ Azÿrbaycan Demokratik Respublikasû yaranmûø vÿ möstÿqil respublika kimi 23 ay (1918-ci il 28 maydan – 1920-ci 28 aprelÿ qÿdÿr) yaøamûødûr. Mÿhz bu dþvrdÿ Ö.Hacûbÿylinin yaradûcûlûüûnda hÿrbi-vÿtÿnpÿrlik mþvzusunda mahnû, marø vÿ himn nömunÿlÿri meydana gÿlmiødir: “Milli marø”, “Azÿrbaycan”, “×ûrpûnûrdûn Qara dÿniz” buna gþzÿl misaldûr. Bunlar Ö.Hacûbÿylinin mahnû yaradûcûlûüûnûn ilk nömunÿlÿridir. Lakin bu dþvr Ö.Hacûbÿylinin tÿrcömeyi-halûnû ÿks etdirÿn mono-qrafiyalarda vÿ onun yaradûcûlûüûna aid tÿdqiqatlarda diqqÿtdÿn kÿnarda qalmûø vÿ az þyrÿnilmiødir. Bu baxûmdan 1918-1920-ci illÿrdÿ yaranmûø mahnûlara xösusi diqqÿt yetirmÿk istÿrdik.
Mÿlumdur ki, 1918-1920-ci illÿr Azÿrbaycan tarixinÿ istiqlal, möstÿqillik dþvrö kimi daxil olmuødu. Azÿrbaycan Demokratik Respublikasû yaradûlmûø, xalqûmûz þz möstÿqil-liyini bötön dönyaya bÿyan etmiødi. Bu dþvrdÿ xalqûn milli ruhunu, vÿtÿnpÿrvÿrlik hisslÿrini tÿcÿssöm etdirÿn milli teatr vÿ musiqi sÿnÿtlÿrinin inkiøafûna xösusi ÿhÿmiyyÿt verilirdi. Gþrkÿmli sÿnÿt xadimlÿri bu sahÿdÿ var qövvÿsi ilÿ ÷alûøûrdû.
Bu illÿrdÿ Özeyir Hacûbÿylinin fÿaliyyÿti xösusilÿ diqqÿti cÿlb edir. O, hÿm tanûnmûø publisist vÿ bÿstÿkar kimi yaradûcûlûüûnû davam etdirirdi, Azÿrbaycan Demokratik Respublikasûnûn rÿsmi mÿtbu orqanû olan “Azÿrbaycan” qÿzetinin redaktoru kimi þlkÿnin ictimai-siyasi hÿyatûnda yaxûndan iøtirak edirdi. Hÿm dÿ bÿstÿlÿdiyi ÿsÿrlÿrlÿ xalqû ruhlandûrûr, millÿtini, vÿtÿnini tÿrÿnnöm edirdi.
Gþrkÿmli ÿdÿbiyyatøönas-alim Mÿmmÿd Arif Özeyir bÿyin bu dþvrÿ aid fÿaliyyÿti haqqûnda belÿ yazmûødûr: “Ö.Hacûbÿyov 1905-ci ildÿn sonra xösusilÿ inkiøaf edÿn demokratik fikirlÿrin fÿal tÿbliüat÷ûsû idi. O, baøqa silahla vÿ baøqa vasitÿlÿrlÿ olsa da, bþyök realist vÿ demokratik yazû÷ûlarûn – Cÿlil Mÿmmÿdquluzadÿnin vÿ Sabirin yolu ilÿ gedir, onlar kimi Azÿrbaycan xalqûnûn möqÿddÿratû ilÿ yaøayûr, onun halûna yanûr, þz elmini, biliyini vÿ bötön istedad vÿ qabiliyyÿtini xudadadin millÿtin tÿrÿqqisi yolunda sÿrf edirdi. Burasû var ki, Ö.Hacûbÿyovun fÿaliyyÿt sahÿsi daha geniø idi. Onda bþyök realistlÿrÿ mÿxsus gþzÿl mÿiøÿt-nÿvislik mÿharÿti vÿ kÿskin satirik qÿlÿmi olduüu kimi, xalqûn ruh vÿ zþvqö ilÿ hÿmahÿng yöksÿlÿn bir musiqiøönaslûq istedadû da vardû” (2).
Haqqûnda danûødûüûmûz dþvrdÿ musiqi mÿdÿniyyÿtinin inkiøafû mÿsÿlÿlÿri musiqiøönaslûqda ÷ox az iøûqlan-dûrûlmûødûr. Lakin mÿhz bu dþvrdÿ Özeyir Hacûbÿyli xalqûn vÿtÿnpÿrvÿrlik ruhunu gþzÿl tÿrÿnnöm edÿn mahnûlar kimi qiymÿtlÿndirilmiø bir sûra vokal-instrumental ÿsÿrlÿrini bÿstÿlÿmiødir. Bunlardan “Milli marø”, “Azÿrbaycan marøû”, “×ûrpûnûrdû Qara dÿniz” kimi vÿtÿnpÿrvÿrlik ruhlu mahnûlar, “Azÿrbaycan”, “Daüûstan” xoreoqrafik ÿsÿrlÿri qeyd olunmalûdûr.
Ö.Hacûbÿylinin 1918-1920-ci illÿrÿ aid yaradûcûlûüû musiqiøönaslar tÿrÿfindÿn son vaxtlar þyrÿnilmÿyÿ baølanmûødûr. Ömumiyyÿtlÿ, Ö.Hacûbÿylinin bu dþvrdÿ yaratdûüû mahnû vÿ marølar uzun möddÿt idi ki, itirilmiø hesab olunurdu. Bunun bir sÿbÿbi dÿ hÿmin mahnû vÿ marølarûn 1920-ci ildÿn sonra – Sovet dþvröndÿ qadaüan olunmasû idi.
ßlamÿtdardûr ki, bu ÿsÿrlÿr Özeyir Hacûbÿylinin ev-muzeyinin ÿmÿkdaølarû tÿrÿfindÿn 1980-cû illÿrin sonlarûnda tapûlûb bÿrpa edilmiø vÿ geniø ictimaiyyÿtÿ tÿqdim olunmuødur. Bu haqda hÿmin illÿrdÿ dþvrö mÿtbuatda ÷ûxan mÿqalÿlÿrdÿ, bilavasitÿ Sÿrdar Fÿrÿcovun “Ö.Hacûbÿyovun iki marøû” mÿqalÿsindÿ (3) ilk dÿfÿ mÿlumat verilmiødir.
Hÿm÷inin, “Özeyir Hacûbÿyov ensiklopediyasû”nda da bu haqda möfÿssÿl mÿlumat þz ÿksini tapmûødûr. “Özeyir Hacûbÿyov ensiklopediyasû”nda “Milli marø”ûn klaviri - bÿstÿkarûn ÿlyazmasûnûn surÿti verilmiødir (4, ñ.124). Burada qeyd olunur ki, uzun axtarûødan sonra Ramazan Xÿlilov (hÿmin illÿrdÿ Ö.Hacûbÿylinin ev-muzeyinin direktoru – X.B.) tÿrÿfindÿn marøûn ilkin klavir variantû vÿ orkestr sÿslÿri tapûlmûødûr. 1991-ci ildÿ “Milli marø” bÿstÿkar Sÿrdar Fÿrÿcov tÿrÿfindÿn yenidÿn redaktÿ olunmuø, xor vÿ orkestr ö÷ön iølÿnmiødir. S.Fÿrÿcov ÿsÿrin 4 sÿsli xor vÿ bþyök orkestr ö÷ön yeni partiturasûnû hazûrladûqdan sonra o, ifa olunub, lentÿ yazûlmûødûr.
ßÄßÁÈÉÉÀÒ
1. Ýôåíäèåâà È.Ì. Àçåðáàéäæàíñêàÿ ñîâåòñêàÿ ïåñíÿ. Á.: 1983. 150 ñ.
2. Özeyir Hacûbÿyov haqqûnda sþz. // “Musiqi Dönyasû jurnalû, ¹3-4 (5), 2000, s.3.
3. Fÿrÿcov S. Ö.Hacûbÿyovun iki marøû. // “ßdÿbiyyat vÿ incÿsÿnÿt” qÿzeti, 1989, 14 iyul.
4. Özeyir Hacûbÿyov ensiklopediyasû. B.: Azÿrbaycan, 1996. 304 s.
5. Hacûbÿyov Ö. Vÿtÿn. Millÿt. Ordu. Vÿtÿnpÿrvÿrlik mahnûlarû. B., 2005.
6. Fÿrÿcov S. ßgÿr onlar da tamamlansaydû... yaøasaydû... //“Musiqi Dönyasû” jurnalû, ¹1, 1999, s.21-24.
7. ÕÕ ÿsr Azÿrbaycan musiqi mÿdÿniyyÿti tarixinin qaynaqlarû (toplayanû vÿ tÿrtib edÿni, þn sþzön, qeydlÿrin, löüÿt vÿ adlar gþstÿricisinin möÿllifi F.ßliyeva).ÛÛÛ kitab, 1918-1920-ci illÿr. B.: «Nurlan», 2006. 450 s.
8. Mÿmmÿdova L.M. ÕÛÕ ÿsrin sonu - ÕÕ ÿsrin ÿvvÿlindÿ Azÿrbaycan xor ifa÷ûlûüû sÿnÿtinin tarixindÿn. // «Musiqi dönyasû» jurnalû, ¹ 1-2 (27), 2006. s. 69-73.
Ìàòåðèàëëàðëà áöòþâëöêäÿ òàíûø îëìàã ö÷öí úóðíàëûí ÷àï âàðèàíòûíà ìöðàæèÿò åäÿ áèëÿðñèíèç.
|
