УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ХАТИРЯСИНЯ
ЯМИНЯ ДИЛБАЗИНИН РЯГС ТЕАТРЫ
Офелийа ЗЕЙНАЛОВА
Search

УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ХАТИРЯСИНЯ
ЦЗЕЙИР БЯЙИН ЙЕТИРМЯСИ (Яшряф Аббасов - 90)
Жямиля ЩЯСЯНОВА
ВАСИФ АДЫЭЮЗЯЛОВУН СИМФОНИК ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНА БИР БАХЫШ
Имруз ЯФЯНДИЙЕВА
ЯМИНЯ ДИЛБАЗИНИН РЯГС ТЕАТРЫ
Офелийа ЗЕЙНАЛОВА

 


Яминя Дилбазинин рягслярдян биткин бир тамаша йаратмаг мейлини нязяря алыб демяк мцмкцндцр ки, онун репертуары бир рягс театынын репертуары кими зцщура эялир. Яминя Дилбазинин актив ряггасялик фяалиййяти дюврцндя онун репертуары даим йениляшмиш, мараглы рягс нюмряляриля, даща доьрусу, рягс-тамашаларла зянэинляшмишдир. Тез-тез консерт програмларында чыхыш едян ряггася тякрара йол вермямякдян ютрц мцтямади олараг йени рягсляр юйрянмяк мяжбуриййятиндя галмышдыр. “Тярякямя”, “Наз елямя”, “Туражы” типли рягслярдян ялавя “Узундяря”, “Иннабы”, “Жейраны”, “Лирик рягс”, “Лаля”, “Гавалла рягс” кими нюмряляр дя Яминя Дилбази репертуарынын бязяйи сайылмышдыр. “Иннабы”, “Жейраны”, “Лаля” кими рягсляр сцъетли рягсляр олмасалар да, онларын да гящряманлары олдуьу мялумдур. Мясялян, “Иннабы” рягсинин гящряманы варлы гадындыр. “Жейраны” вя “Лаля” кими рягслярин адлары ися рягсин ясас персонаъыны нишан верир: бу рягслярин биринжисиндя жейран, икинжисиндя ися лаля имитасийа едилир. Юз характериня эюря бу рягслярин щамысы Яминя Дилбазинин щям дахили имканларына, щям дя защири йарашыьына уйьундур. Бу рягслярин щамысы юз лириклийи, зярифлийи, инжялийиля сечилир. Онлардан бир нечясинин тящлили тядгигатын мягсядляри сферасындадыр.

        “Иннабы” рягсиндян башлайаг. “Бу рягс мяшщур гядим гадын рягсляриндян биридир. “Иннабы” бир рягс формасы кими варлы гадынларын евляриндя мейдана эялмишдир. Ону адятян гонаглардан олан ики ряггаася ифа едярмиш. Бу рягсин важиб яшйалары кялаьайы вя чаршаб кими баш юртцкляри, щиля, дцзцлмцш вя алына тахылмыш гызыл пуллар, щабеля чох бащалы кящряба мирвари вя йа гызыл бойунбаьы сайыларды. Ону да гейд едяк ки, “Иннабы”ны йалныз Бакыда гадынлар ойнардылар. Бир чох районларда ися ону щям гадынлар, щям дя кишиляр ифа едярдиляр. Беля бир фярзиййя дя вардыр ки, “Иннабы”ны бакылы тарзян Тати йаратмышдыр. Яслиндя кечян ясрин яввялляриндя мейдана чыхмыш олан бу чох гядим халг рягсини Тати анжаг ишляйиб щазырламышдыр (тягрибян 1902-жи илдя). “Иннабы” сон дяряжя мелодикдир, рягсин юзц зяриф вя гяшянэдир, утана-утана цзлярини эизлядян ряггасялярин инжя, сцзэцн щярякятляр дцзцмц ясасында гурулмушдур. Щярякятляр мцхтялиф истигамятлярдя, щям дювря, щям дя дцз хятт бойунжа жяряйан едир” (3).

        Айдын мясялядир ки, “Иннабы” Азярбайжанын той рягсидир. Вахтиля Азярбайжанда гадын вя киши тойлары (вя йа гыз вя оьлан тойлары) айрыжа кечирилярди. Киши тойунда гадынлар, гадын тойларында кишиляр иштирак етмяздиляр. Бу дюврдя гадынларын эетдийи йерляр дя мящдуд иди. Одур ки, гадынлар тойа да, щамама да юз мадди имканларыны, аиля вязиййятлярини, аилядя тутдуглары статусу эюстярмяк цчцн, юзлярини, вар-дювлятлярини эюстярмяк цчцн эедярдиляр вя демяк олар ки, яксяр бащалы бязяк яшйаларыны юзляриля эютцрярдцляр. Тойа эялмиш гадынлар яксярян юз бязяк яшйаларыны жямиййят ичря сярэилямяйя эялярдиляр. Тясадцфи дейил ки, рягсин ады “Иннабы”дыр. Бурада щеч дя “иннаб” адлы мейвя нязярдя тутулмур, мейвянин рянэи актуаллашдырылыр. Иннабы рянэ адыдыр, тцнд гырмызы рянэи билдирир. Бу, гадынларын той заманы бяр-бязяйя, шала, гумаша, тафта-бафтайа бцрцнцб символик шякилдя гырмызылашмасына, гырмызыйа бойанмасына ишарядир, алт-шцур сявиййясиндя ися бирбаша гадын башланьыжына ишарядир.

        Тябии ки, бу рягсин гящряманы варлы вя йягин ки эюзял бир гадын иди. Яминя Дилбази дя буну йахшы билирди. Я.Язимзадянин “Варлы евиндя той” рясминдя рягс еляйян варлы бир гадынын фигуру шяклин, демяк олар ки, мяркязини тутур. Щямин гадынын эейими, бяр-бязяйи “Иннабы” рягсиндя верилян тясвиря там уйьундур. Эюрцндцйц кими “Иннабы”ны ифа едяркян аь рягс палтары щеч дя йериня дцшмцр. Она эюря кечян ясрин 30-50-жи илляриндя ряггасяляр зяр-хараны имитасийа еляйян палтарлар эейинирдиляр. Щятта Яминя Дилбази хатырлайыр ки, о, ади совет цч гяпиклярини парылдадыб синясиня, алнына тахырды вя гызыл пул иллйузийасы, гядимилик цллйузийасы, бойунбаьы, жцтгабаьы иллйузийасы йарадырды. “Иннабы” рягсини Яминя Дилбази щямишя севя-севя рягс едиб, йумшаг, лирик овгатда рягс едиб. Бу рягси ифа едяркян Яминя Дилбази ясл бяй гызына чеврилирди вя бяй гызынын тякжя той рягсини йох, онун щяйатыны ойнамаьа башлайырды. Бунунла да рягс кичик бир монотамаша кими зцщура эялирди. Яминя Дилбази “Иннабы” рягсиндя варлы гадынын фярящини, онун йарышмаг истяйини, ловьалыьыны йох, нисэилини, севэисизлийини, хиффятини, бир сюзля, романтик дцнйасыны эюстярмяйя чалышырды. Яминя Дилбазинин “Иннабы”сы щеч дя тясадцфи дейил ки, даща чох сцзэцн щярякятляр, ял дараьынын зяриф, инжя ойнатмалары цзяриндя гурулмушду, сындырмалар минимума ендирилмишди. Яминя Дилбази бу рягси мяжщул, мяхфи бир севэи мажярасы, бир севэи ящвалаты кими ойнайырды вя онун рягсинин Язим Язимзадянин рясминдяки варлы гадынла щеч бир ялагяси йох иди. Онун инжя силуйети, сцзэцн бахышлары, узун киприкляри вя аьыр-сянэин ядалары сящнядя чох мараглы бир гадын образы йарадырды. Тябии ки, бунун кюкляри Азярбайжан рягс мядяниййяти яняняляринин, той мядяниййяти яняняляринин зянэинлийиндян иряли эялир. Лакин о факт да данылмаздыр ки, Яминя Дилбази Азярбайжан тойуну, бу тойда рягс едян гадынлары йахындан таныйыб, юйряниб вя рягс заманы онларын цмумиляшдирилмиш образына мцражият едиб. Мцшащидя габилиййяти, эюрдцклярини цмумиляшдириб анализ етмяк габилиййяти тякжя шаир, йазычы, актйор цчцн йох, щям дя ряггас цчцн дя олдугжа важиб бир кейфиййятдир. Яминя Дилбази рягсляринин майасында онун бу сайаг мцшащидяляри дайаныр.

        Яминя Дилбазинин рягслярини юйряниб тящлилдян кечиряркян биз беля бир мцщцм мягамы ашкарладыг ки, онун рягсляринин бириндян диэяриня йоллар, кечидляр вар. Еля эютцряк “Лаля” рягсини. Бу рягс “Эянжядя йараныб, орта темпдя ифа олунур. Рягсин характери ойнаг, щятта жялддир. Ону, адятян, гызлар ойнайырлар. Ряггася рягсин мусигисиндяки паузалара, сяслярин сцрятли тякрарына ясасян дюнмяляр едир. Бурада муьам щиссяси дя (сеэащ) вар, ряггася еля йериндяжя бир йана тярпянмядян, ялляриля саьа-сола тяряф сцзмя тярзиндя щярякятляр едир” (3). Эялин, бу сюйлянилянлярин бир гядяр ич мащиййятиня вараг. Бянювшяйя “бойнубцкцк бянювшя” дейирляр. Чцнки еркян йаз эцлляриндян биридир. Рягсдя ойнаглыг, жялдлик, бах, бу мягамла ялагяляндирилир. Бу рягсин чятинлийи ондадыр ки, рягс заманы ряггася, яэяр беля демяк мцмкцнся, бир бянювшя щяйаты йашамалыдыр, щарадаса башгалашыб бянювшя олмалыдыр. Мящз ряггасянин йердя диз цстцндя яйляшиб щеч бир йана тярпянмядям ялляринин такта уйьун о тяряф-бу тяряфя сцздцрмяси бянювшялилийи, тязя-тярлийи билдирмякдян ютрцдцр. Бурада ряггася чюлдя битян бянювшянин образыны йарадыр. Бянювшя образы ейни заманда гыз эюзяллийини, гыз зярифлийини, инжялийини символлашдырыр.

        Яминя Дилбази бу образ чярчивясиндя рягси юз сейрчиляриня севдиря билмишди: бянювшяни нярмя-назик чюлляр эюзяли кими тягдим етмишди, сящнядя бянювшя юмрцнц жанландырмышды, онун жцссясиз “бядяниндя” гара, сазаьа, кцляйя табламаг язмини сярэилямишди. “Бянювшя” рягсинин мизан партитурасыны нязярдян кечирсяк эюряжяйик ки, бурада ряггася диз цстцндя яйляшмиш позада яллярини саьа-сола йеллядир, сцздцрцр. Бир анлыьа “Ваьзалы-Мирзяйи” рягсини тясяввцрцнцздя жанландырын. Орада да диз цстя яйляшмиш ряггася стяканлары башы цзяриндя щярляйиб, саьа-сола фырладыб, бюйцрляриндя дювря вурдуруб архайа доьру яйилир вя бу позада да стяканлары ялиндя ойнадыр. Тябии ки, бурада “Бянювшя” рягсиля охшарлыг щямянжя дуйулур. Дцздцр, отураг поза бир чох халгларын, хцсусиля, юзбяклярин, тажиклярин рягсляринин дя характерик яламятидир. Коллектив шякилдя ижра едилян рягсляр заманы да бу поза даща тез-тез мцшайият олунур. Яминя Дилбази рягсляринин мизан гурулушунда да отураг позалара мцтямади раст эялмяк мцмкцндцр. Цмумиййятля, бу елемент рягся хцсуси бир йумшаглыг, сямимилик, садялик вя дахили бир асудялик эятирир. Бу, ялбяття ки, инсан психолоъисинин факторудур вя даща чох шярглини сяжиййяляндирир. Беля ки, ряггасянин дюшямядя яйляшмяси ялцстц сейрчийя ев шяраитини хатырладыр вя яэяр К.С.Станиславскинин тябиринжя десяк, кичик цнсиййят даирясини формалашдырыр. Мящз рягсин структуруна бир садялик, бир сямимилик, бир интим атмосфера эятирдийиня эюрядир ки, Яминя Дилбази юз рягсляриндя бу позайа вахташыры мцражият етмишдир.

        Яминя Дилбази “Бянювшя” рягсиндя дя бянювшянин защирини йох, онун заман чярчивясиндя чох гыса щяйатыны ойнайырды. Онун бянювшяси эюзял иди, зяриф иди, амма ейни мягамда мцбариз иди: чюлдя амансыз кцлякля мцбаризя апарырды, йериндян тярпянмирди вя кцляйя галиб эялиб йашамаьына давам едирди. Бунунла бирликдя Яминя Дилбази юз щярякятляри, бахышлары иля бу чюл эцлцнцн эюзяллийини дя хцсуси вурьулайыр вя щятта онун щяйатдан еркян айрылмаг гцссясини дя ойнайырды. Бу рягс артыг Яминя Дилбазинин “Бянювшя” рягси йох, “Бянювшя” монотамашасы иди.

        1959-жу илдя Москвада Азярбайжан инжясяняти вя ядябиййаты декадасында Яминя Дилбази йенижя йаратдыьы “Чинар” ансамблы иля бирликдя сящняйя чыыхыр вя юзцнцн мяшщур “Гавалла лирик рягс”ини ифа едир. Ялбяття ки, бу рягс халис, тямиз рягс олдуьундан ону бир монотамаша кими йозмаг щеч бир вяжщля юзцнц доьрултмур. Лакин бу рягс юзцндя пешякарлыг нюгтейи-нязяриндян еля кейфиййятляр дашыйыр ки, онлара диггяти чякмямяк мцмкцн дейил. Яминя Дилбази бу рягси дцз гырх йашынын тамамында ифа едир. Разылашаг ки, ряггася цчцн бу, пластика бахымындан гядяринжя проблемли бир йаш щяддидир. Анжаг практика эюстярди ки, Яминя Дилбази бу йашда да юз бядянинин еластиклийини итирмямишди вя сящнядя гавалла ийирми-ийирми беш йашындакы гыз кими эюрцнцрдц. “Гавалла лирик рягс” сцъетсиз рягсдир, мелодийаны изляйян мцшайиятчи рягсдир вя она эюря дя техника бахымындан мцряккяб рягсдир. Чцнки сейрчини илк нювбядя ифачынын пешякар бажарыьына доьру йюнялдир. Йяни бурада тамашачыйа ясас тясир эюстярян факторлар мелодийадыр вя бир дя ряггасянин ифа эюзяллийи, пешякар сяриштяси.

        Ону сюйляйяк ки, Азярбайжан рягс мядяниййяти янянясиндя гавалла ифа едилян рягсляря раст эялинмир, бахмайараг ки, бир чох диэяр мядяниййятлярдя бу яняня эениш йайылмышдыр. Щятта Йапонийанын яняняви Кабуки театрынын рягсляри сырасында гавал вя йа кичик дяф типли мусиги алятиля рягсляр хцсуси йер тутур вя ифа чятинлийиля сечилир. Гавалла рягс яряб мядяниййяти цчцн дя характерик бир щадисядир. Бурада гавал даща чох гадынын, йарычылпаг эейинмиш ряггасянин физики эюзяллийини габартмагдан, ишвякарлыьы артырмагдан, еротик мягамлары эюрцкдцрмякдян ютрцдцр. Щямин рягсляр заманы синянин титрядилмясиня, омбаларын ойнадылмасына хцсуси диггят йетирилир. Тажик вя юзбяклярин рягсляриндя дя гаваллардан боллужа истифадя олунур. Бу мядяниййятлярдя гавал, садяжя олараг, рягс заманы ойун елементини эцжляндирмяк, ритми жошдурмаг мягсяди эцдцр. Тцркмянистанда, Юзбякистанда, Тажикистанда щятта кишиляр дя гавал чала-чала рягс нюмряляри эюстярирляр. Тябии ки, бу гам-шаман яняняляринин милли рягсляря пройексийасындан башга бир шей дейилдир. Амма нядянся гавалла рягс Азярбайжанда милли рягс яняняси кими формалаша билмямишдир. Она эюря дя “Гавалла лирик рягс” бирбаша шякилдя Яминя Дилбазинин рягс композиторлуьунун нятижяси сайылмалыдыр. Эюрцнцр, дцнйа халгларынын рягс репертуарына тез-тез мцражият едян, юзбяк, тажик рягсляриня хцсуси мараг эюстярян Яминя Дилбазийя гавалла рягс идейасы еля бурадан эялмишдир. Лакин йеня щямишя олдуьу кими Яминя Дилбази гавалла рягси юзцнкцляшдирмишдир, ону бянзярсиз бир тярздя ифа етмишдир.

        Яминя Дилбазинин “Гавалла лирик рягси” юз инжялийи иля сечилирди. Рягс азярбайжанлы гадынынын мяняви-яхлаги кейфиййятляринин тязащцрц кими мейдана чыхмышды. Бурада бир дяня дя олсун ишвякар щярякятя, омбаларын ойнадылмасына йол верилмирди. Яминя Дилбази сящнядя гавалла бярабяр йалныз бир сона кими сцзцрдц, гавалла сон дяряжя бюйцк “нявазишля” давранырды, санки гавалы сясляндирмякдян, гавалы “инжитмякдян” ещтийатланырды. Гавалы башы цстя галдырыб наз вя гямзя ичиндя сящня бойунжа рягс аддымлары иля йумшагжасына, ащястя бир ритмдя йерийян Яминя Дилбази чох грасийалы эюрцнцрдц, сящнядя график бир силует йарадырды, бир рясмя бянзяйирди, Низами Эянжяви ясярляринин тцрк персонаъларыны хатырладырды. Яминя Дилбазинин ифа етдийи “Гавалла лирик рягс” сейрчи тяхяййцлцндя кифайят гядяр эениш ассосатив жярэя ямяля эятирирди. Бу да юз нювбясиндя актрисанын пешякарлыьы вя эцжлц енерэетик биосащяйя малик олмасы иля изащ едиля биляр. Азярбайжан театр тарихинин танынмыш арашдырыжыларындан бири Ингилаб Кяримов Яминя Дилбази сянятиля баьлы мягаля йазаркян ябясдян демирди ки, “щяр рягс бир щекайятдир” (4) щекайятин мяканда бядии щялл формасыдыр, щекайятин монотамаша шяклиндя, монотамаша формасында тязащцрцдцр.

        Яминя Дилбазинин рягс “композиторлуьуна” да милли мядяни яняняляр йетяринжя мцсбят тясир эюстярмишдир. “Арзулар”, “Долайы”, “Азярбайжан” рягсляри бунун бариз сцбутудур. Азярбайжанын милли рягсляринин тяблиьиндя, бу рягслярин Чин, Пакистан, Щиндистан, Иран, Кипр, Полша, Малазийа, Исраил, Испанийа вя диэяр бу кими юлкялярдя йайылмасында Яминя Дилбази феноменинин, Яминя Дилбази йарадыжылыьынын мцстясна ролу вар. Щятта бу да црякачан вя щейрятамиз фактдыр ки, Яминя Дилбазинин бир хореограф кими гурулуш вердийи рягсляр, биздя олан мялумата эюря, щяля индинин юзцня гядяр юлкямиздян чох-чох узагларда фяалиййят эюстярян яжняби рягс ансамблларынын репертуарындадыр. Осетийанын “Алан” Дювлят Рягс Ансамблы, Юзбякистанын “Бащор” Дювлят Рягс Ансамблы, Абхазийанын Дювлят Рягс Ансамблы, Чеченистан вя Ингушетийанын Дювлят Рягс Ансамбллары, Новосибирск вилайятинин “Ритмы планеты” Рягс Ансамблы мящз бу жярэядя йер тутан коллективлярдян сайылыр.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page