ЭЯНЖ ТЯДГИГАТЧЫЛАР
ТЦРК КЦЛТЦР ЧЕВРЕСИНДЕ ТУЛУМ ЧАЛГЫСЫ
Мащмут КАРАЭЕНЧ
Search

ЭЯНЖ ТЯДГИГАТЧЫЛАР
АЗЯРБАЙЖАН ОПЕРАСЫНДА ИНГИЛАБИ МЮВЗУ
Щябибя МЯММЯДОВА
AZЯRBAYCAN XALQ TEATRЫNЫN GENEZИSИNЯ DAИR BЯZИ NЯZЯRИ MЯSЯLЯLЯR
Mehparя МЦРСЯЛИЙЕВА
АЗЯРБАЙЖАНДА БАЛЕТ ЪАНРЫНЫН ТЯШЯККЦЛЦ ВЯ ИНКИШАФЫ
Шяфяг ЩАЖЫЙЕВА
ТЦРК КЦЛТЦР ЧЕВРЕСИНДЕ ТУЛУМ ЧАЛГЫСЫ
Мащмут КАРАЭЕНЧ
ЩАЛК ОЗАНЫ, САЗ ШАИРИ, АШЫК КАВРАМЛАРЫ
Zeynel DEMИR
“РЯЩАБ” МУЬАМЫНЫН МЕЛОДИК ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Бянювшя РЗАЙЕВА
Ц.ЩАЖЫБЯЙЛИНИН “ЛЕЙЛИ ВЯ МЯЖНУН” ОПЕРАСЫНДА ХАНЯНДЯ ИФАЧЫЛЫЬЫНЫН ЯСАС ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Вцсаля МЯММЯДОВА
РАСТ” АИЛЯСИНЯ АИД МУЬАМЛАРЫН ТЯДРИСИНЯ ДАИР
Рцфят ЩЯСЯНОВ
ШЯРГ МУСИГИ МЯДЯНИЙЙЯТИНДЯ ЯЛ-ФЯРАБИ ЕЛМИ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНЫН ШЯРЩ ВЯ ИЗАЩЛАРЫ
Елмира АХУНДОВА

 


Доьу ве даща чок Кузейдоьу Анадолу да кулланылан щава деполу (аерофонлар сыныфы-ичиндеки щаванын титрешимийле сес чыкартан чалэылара верилен ортак ад) бир щалк чалэысыдыр. Шимди “тулум” келимесинин кюклерине деьинелим.

        “Нефеслилер аилесинден, Орта Асйа кюкенли бир щалк чалэымыздыр. Ески Тцрклер бу чалэыйы “Тулук” оларак анарларды. Тулук, тулум’ун щава деполайан асыл дери бюлцмцдцр. Тулум, йурдумузун ютеден бери доьу Карадениз кесиминде йайэын олан бир чалэыдыр. Чалэынын узун дюнемлер бу йюредеки сцреклилиьи, чаьлар юнжесине баьланмакта, бу бюлэеде йашайанларын, Оэуз’ларын Арсаклы-Парс бойларынын калынтысы олдуьу сцрцлмектедир. Тулум, “Толмак йа да Долмак’дан тцретилен юз Тцркче бир чалэы сюзжцьц олуп, (Эайда’нын анламдашы оларак) башка диллерде де кулланылмыштыр. Юрнеьин; Румжа’да Дулимос, Мажарлар Эадио, Ыславлар Эаъд, Руменже’де Жидил вейа Эидела, Арнавутлар Эудилис ве айрыжа Булэарларда эыдыкламак анламына эелен Эиделичка каршылыкларында сюйлемектедирлер. Бунларын дышында кими кайнакларда “Колтук Сипсиси” оларак ады эечен тулум, доьу Карадениз’ин “ЛАЗЖА” конушан кесиминде “ЭУДА” оларак сюйленир.” (2)

        “Тулум келимеси Чаьатай метнинде де эечер; месела шунун эиби: “Щаже (щожа) келан нейинин айыда межлис-и сцрб булды, бцжур неващи сыйдаэы кафирлер бир ниче тулуму чаьырлар килцрдилар…” (Бабурнаме). Бурада ачыкча эюрцлдцьц цзере “тулум” ораларда да варды ве чаьырэысы олан бир чалэыйды.” (3)

        “Тцйц алынмамыш дерийе бу щаваллде эуда ады верилийор. Бцйцк дерилерден йапылан тулумлара да бюйле тесмийе олунурмуш. Аьызлык манасына эелен эода да диккат назарыны желбетмиштир. Бу табир иле Булэарларын “эайда”лары арасында мущаккак мцнасебет мевжут олдуьу тащмин олунабилир. Бу келименин етимолоъисини теткик етменин, тулум зурнанын меншеини айдынлатмак щусусунда бцйцк бир ещеммийети щаиз олдуьу канаатиндейим.” (3)

        “Щцсейин Казым мерщума эюре “Тулум” сюзцнцн аслы Румжа дулимос келимесидир ве эайда демектир!-Тцркченин аслы толмак фиилинин кюкцндедир дийе истедиьиниз кадар ысрар единиз, файда йок; йорум бир кере китапта йер алмыштыр. Долмак фиилинин ен ескиси “тулум” иди, бюйле окунмалары ескиден эерекийорду: бунлар да анлатылмыйор. Тулум чалэысынын ески ады бцсбцтцн башкайды Йунанжа’да; бу да бизде билинмийорду. Сонра, дулимос ески Румжадан мыйды, йокса йени Румжадан мыдыр? Бунлар да диккате алынмыйорду. Неоэрек бамбашка бир чаьдыр, Османлы Тцркчесине марузду. Диккат едилмек истер, аранмак истер.”(3)

        Тулум Ичин Кулланылан Диьер Исимлер:

        1) Тулум Зурна: “Тулум, койун вейа кечинин ичи бошалтылдыктан сонра тцйлери йолунарак мцжелла кылынмыш дериси, факат йарылып сакатланмайарак щайаттаки калыбыйла корунабилмиш куру ве олдукча тербийе эюрмцш дикишсиз щалидир. Ески Тцрклер буна тулук дерлер ве ичинде кымыз эиби сывылары-акмадыьы ичин-сакларларды. Нещирде, шиширип сал алтларына да баьларларды.” (3)

        2) Тулум Дцдцьц: “Русйа’да ижат едилмиш олуп чобанларынжа чалыныр. Беш чалыжы.” (4)

        3) Най-ы щыйк: “Бир тулумдур. Цстеки ужунда, цфленерек тулуму долдурмасы ичин йерлештирилмиш бир камыш вардыр. Диьер учта исе, айны бойда, ири ве серт ики камыш булунур. Бу камышларын цзериндеки деликлер пармакла ачылып капатыларак сеслер елде едилир. Най-ы щыйк’ын келиме анламы Тулум нейи демектир.” (Мараэалы Абдцлкадир).

        4) Сазенде-и данкийо дцдцьц: “17. йцзйылда бюлэейе эелен Евлийа Челеби сейащатнамесинде “данкийо тулум сазы” ве “Сазенде-и данкийо дцдцьц” оларак танымладыьы енструманы Трабзон живары щалкынын ижат еттиьини билдирмиштир.” (Евлийа Челеби 1672 (1986), Евлийа Челеби Сейащатнамеси. Саделештирен Т. Темел-Кыран, Н. Атеш. Жилт Ы-ЫЫ. Цч дал Нешрийат, Истанбул с. 632 ).

        Анадолу’да Тулум.

        Щер не кадар тулум, цлкемизде Карадениз бюлэесинде йайэын кулланыма сащип олса да башка бюлэелерде де эюрцлцр. Бу конуда Курт-Урсула Реинщард’ын теспитлерине эюз аталым. “Карадениз кыйысында чоьунлукла Чайели ве Пазар’да отуран ве Лазжа конушан, доьудан батыйа Чорущ нещри бойунжа йерлешен щалк Лазлардыр. Ескиден бу бюлэеде отуран Кафкас щалкларындан олан Лазлардан Батламйус (Протемаус) Йунанлыларла бирликте сюз етмиштир. Лазлар, женэавер ве юзэцрлцклерине дцшкцн кимселердир. Буэцн Лазларын алышканлыклары, кцлтцрлери ве эюрцнцшлери диьер Карадениз’де йашайанлардан айырт етмек зордур. Факат Анадолу щалкы, тулумун йаны сыра кеменченин де йалныз Караденизлилере юзэц олдуьуна инанырлар. Ойса тулум цлкенин ич кысымларына доьру узанан Пондс Даьлары’нда ве доьуда Муш, Ван ве Аьры’нын етеклеринде отуран эючебе щалк тарафындан да чалынмактадыр. Йине Тцрк-Рус сынырында, Кафкасйа’да да тулум чаланлар вардыр.” (6)

        Тулум елбетте ки садеже Анадолу сынырлары ичерисинде ижра едилмемектедир. Тулум башка адларла факат айны вейа бензер йапысыйла дцнйанын деьишик жоьрафйаларында кулланылмактадыр. Юрнеьин; Искочйа’да, Иран’ын базы бюлэелеринде, Кафкасйа’да, Кырым’да, Орта Аврупа’да, Испанйа’да Щиндистан’да, Орта Асйа’да, Балканлар’да кулланылмактадыр.

        “Эайда Аврупа’дан та Искочйа’да щала вар.” (3)

        “Тулум щава тутуму ролц ойнайан тулук (даьар, дери ) ве дут, коз, сюьцт, армут аьачларындан щазырланан новдана (дцдек) берикидилмиш ики мелодик (камыш) боружуклардан ибареттир.” (1)

        Пеки тулум илк кимлер тарафындан ве нереде цретилди? Диьер чалэылар да олдуьу эиби тулум ичин де бу соруларын йанытларыны булмак олдукча эцч, белки де имкансыз. Бунун себеплеринден бири пек чок чалэынын инсанлык тарищи кадар ески олушудур. Буна раьмен базы цлкелер базы чалэылары кендилерине мал едебилийорлар. “Тулум даща чок Ризе ве Артвин иллеринде эюрцлцр.”

        “Тулум Зурна доьу Караденизлилеримизде йалныз щалде вар эиби эюзцкцйор.” (3)

        КАЙНАКЛАР

1. Абдуллайева Саадет, Азербайжан Щалк Чалэылары Алетлери, Адилоьлу Нешрийаты, Бакы, 2002

2. Тарлабашы, Бурщан, 1984. Юз Чалэымыз Кавал, Метод-Ы, Софйа, 1983.

3. Эазимищал Мащмут Раэып, Тцрк Юткц Чалэылары, Кцлтцр Баканлыьы Милли ФоклорАраштырма Даиреси Йайынлары 12, Анкара Цниверситеси Басымеви, Анкара, 1975.

4. ФАРМЕР, Щенрй Эеорэе. 17. йй Тцрк Чалэылары. Т.Ж. Кцлтцр ве Туризм Баканлыьы Йайынлары, Анкара, 1999.

5. Емналар., Др. Атынч, Тцрк Щалк Мцзиьи ве Назарийаты, Еэе Цниверситеси Басымеви, 1998,

6. Реинщард, Курд-Урсула, Тцркийе’нин Мцзиьи, Жилт. 2, Чевирен, Синемис Сун, Сун Йайыневи (1.Басым), Ожак 2007, Анкара.

Материалларла бцтювлцкдя таныш олмаг цчцн ъурналын чап вариантына мцражият едя билярсиниз.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page