ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
ILISUNUN MUSIQI ETNOQRAFIYASI DÜNƏN
VƏ BU GÜN
Fəttah XALIQZADƏ
ĞÖYÇƏ AŞIQ MƏKTƏBI (ARDI)
Azad Ozan KƏRIMLI

       Qodu-qodu. Novruza üç-dörd gün qalmış bir dəstə uşaq (8-10 nəfər) yığışıb təzə ili qarşılamaq şənliyi keçirirdilər. Birisi kürkünü tərs çevirir, birisi başına papaq qoyur (guya keçidir), biri bığ çəkir. Beləliklə də, mifik surətləri təmsil edirlər. Uşaqların içində biri də gödü (Qodu) olur.
       Kiçik bir qutudan düzəldilən nağara, iki dənə çubuxla vurulur. Uşaqlar bu mahnını xorla oxuya-oxuya gödü kəllə-mayallaq aşır.

       Misal №7.


       Uşaqlar bir həyətə çatanda, papağını tərs çevirən oğlan üzü aşağı yatanda, yerdə qalanları çığırır:
       - Qodu, ne istiysin?
       - Yumurta istiyəm.
       - Qodu, ne istiysin?
       - Quru ət istiyəm.
       - Qodu, ne istiysin?
       - Şəkərbura istiyəm.
       - Qodu, ne istiysin?
       - Ev yiyəsinin sağlığını, cavanların toyunu.
       Bundan sonra uşaqlar çalıb-oynamağa başlayırdılar. Bu mərasim Novruz bayramından təxminən bir həftə qabaq keçirilərmiş.
       Ilisuluların yaşayışı təbiətlə sıx bağlı olduğundan açıq havada keçirilən çal-çağır səhnələri xalqın folklor həyatına xüsusi yaraşıq verir. Yaz aylarında cincara çıxan qızların lirik nəğmələri buna parlaq misal ola bilər.
        «Cincar» gicitkan deməkdir və girs adlı yerli xörək növünün bişirilməsində istifadə olunur. Həmin xörəyə atılan digər göylərə ala deyilir.
       Ala yığmaq üçün Ilisu kəndinin yezili dağına çıxan qızlara tapşırılır ki, yaxşı geyinsinlər. Çünki gəzintiyə çıxan oğlanlar bu qızlara baxacaqlar. Cincara çıxan qızlar yazın ilıq nəfəsindən, gül-çiçəklərin qoxusundan ilhamlanaraq dəf çala-çala mahnı oxuyurlar. Oğlanlar da dəf, tütək və ya saz çalıb mahnı oxuyur, baharın gəlişi münasibətilə şənlənərdilər.
       Təəssüf ki, hal-hazırda belə əyləncələr yavaş-yavaş aradan çıxır, yeni nəsil onlar barədə nənələrindən şirin söhbətlər eşidir, müvafiq mahnılara da olsa-olsa mərasim və oyunlardan ayrılmış halda qulaq asırlar. Bu şəraitdə folklor mütəxəssisləri yerli nəğmələri əsasən hafizələrdən toplamaq məcburiyyətində qalırlar.
       Bənövşə. Keçmişdə gözəl baharın ilk müjdəsi olan zərif ətirli bənövşəyə həsr olunmuş oyunlar Azərbaycan gənclərinin sevimli məşğuliyyəti olmuşdur. Mərasimdə mühüm rol oynayan nəğmələrin yerini, əhəmiyyətini və növlərini öyrənmək üçün etnoqrafik yanaşmanın rolu böyükdür. Məsələn, tədqiqatçılardan R.Tahirzadə və C.Qurbanov oyunun iki mərhələsini bərpa etmiş, bir sıra etnoqrafik xüsusiyyətlərini açıb göstərmişlər. (9)
       Ilisuda aldığımız mə’lumat, burada yaxın keçmişlərədək hər iki mərhələnin mahnılarla birlikdə icra edildiyindən xəbər verir. Əldə etdiyimiz «Bənövşə» mahnısının ifası ilə əlaqədar onu qeyd etmək olar ki, həmin çiçəyi təmsil edən qız söz mətninə uyğun olaraq müəyyən hərəkətlər edir, bənövşənin açılıb-yumulmasını qolları ilə təsvir edir. Maraqlıdır ki, eyni mahnının başqa bir melodik variantı yeni sözlərlə oxunduqda öz janr məzmununu dəyişə bilir. (4)

       Misal №8.



       Qax musiqi həyatinin başqa sahələri

       Qax rayonunda qədim əmək nəğmələrinin çoxu aradan çıxmaqdadır. Bu baxımdan Ilisu kənd məktəbinin müəllimi Osman Abdullayevin mə’lumatı diqqətəlayiqdir. Onun ulu nənələrindən biri vaxtikən cəhrə və nehrə ilə əlaqədar müəyyən havalar oxuyarmış:
       Süd gəl, yağ olsun
       Yağ olsun, bal olsun.
       Bu nehrəni çalxayan
       Görüm, üzün ağ olsun.
       Uşaqlar arasında yayılmış bə’zi oyunlar da, məsələn, qursana fırlatma nəğmələrlə (və ya) ritmik şe’rlərlə bağlı olmuşdur ki, onları not işarələri ilə yazıya almaq olar. Qursana ucu iti yonulmuş ağac parçasıdır. Onu daha uzun müddət fırlada bilən uşaq oyunun qalibi hesab olunur. Oyun əsnasında qursanaya tə’sir göstərmək məqsədilə ritmik sözləri təkrar edirdilər.
       A qursana, qursana,
       Çox fırlandın, yatsana.
və ya
       A qursana, qursana,
       Ləngər vurma, yatsana.
       Qursana öz oxu ətrafında yaxşı və iti fırlandıqda, hərəkətsiz və yatmış kimi görünərmiş. Ləngər vuran qursana isə tezliklə dayanarmış.        Qaxda icra edilmiş ovsunların əksəriyyəti nəğmə ilə bağlı olduğu üçün diqqətlə araşdırılmalıdır. Məsələn, qurdağzı bağlamaq, pir deşmə, köpağac (yerməşov) vasitəsilə heyvanın köpünün yatırılması ayin-nəğmələri ilə müşayiət olunarmış. Uşaqların səpkisini (zinzilə) müalicə etmək məqsədilə də ovsun səjiyyəli ayin keçirilərdi. 7 qız əlində uşaq olan ananı dövrəyə alıb mahnı oxuyarlarmış:
       Zinzilə, zinzilə
       Zinzilə narda olar.
       Zinzilə dağda olar, daşda olar.
       Viranə bağlarda olar
       Yıxıq dəyirmanda olar.
       Vaxtikən Qax folklorunun inkişafında «oturmax» adlanan yığıncaqların da az əhəmiyyəti olmamışdır. Qadınlar, qız-gəlinlər uzun qış gecələrində yeknəsək və bezikdirici işləri görmək üçün bir evə toplaşar, yun darayanda, ip əyirəndə, corab toxuyanda başlarını qatmaq üçün nağıl və rəvayətlər danışar, söhbətlər edər, bayatı deyib nəğmə oxuyardılar. Təbii ki, mahnı ən’ənələrinin yaşadılmasında və mə’nəvi ehtiyacın ödənilməsində və həmin «oturmax»ların mühüm rolu olmuşdur. «Gəl bura, mahnı deyək», «Mahnı yaraşır», «Ay çinə dağlar», «Ceyranım» mahnısı buna misal ola bilər.

       Misal №9.


       Misal №10.


       Ümumi ahəngi qulağımıza yad olmayan «Ceyranım» mahnısı əslində xanəndələrin oxuduğu məşhur bir el havasının ilkin variantıdır - «Əzizim keçmə məndən» (1.70.). Bu yaxınlıq cavab cümlələrin melodik məzmunundan, eləcə də, şe’rlə musiqinin uzlaşma qaydasından bəllidir. Eyni zamanda, «Ceyranım» məqam baxımından həmcinsdirsə («Şur»), xanəndə versiyasında məqam dəyişkənliyi özünü göstərir («Segah» və «Şur»).
       Ayna xalanın və eləcə də bütün yaşıdlarının gəncliyi ağır müharibə illərinə təsadüf etmişdi. Kəndin əli silah tutan bütün kişiləri ordu sıralarına çağırıldığı üçün qız-gəlinlər çox ağır zəhmətə qatlaşmalı olurdular. Qız uşaqları həm çöl işlərində işləyir, həm də qoyuna gedirdilər. Qoyunu sağıb südündən pendir qayırırdılar, quzuları bəsləyirdilər. Vaxtı gələndə gündə 100 başa qədər qoyunu qırxırdılar. Müharibə illərində yerli mahnılar xalqın dərdinə şərik çıxaraq, onların ürəyini ovundururdu. Bu barədə A.Əzizovanın söhbətləri çox maraqlıdır.
        «Biz ta 50-ci illərə qədər Ilisudan 38 km aralıda Alazan çayına yaxın olan Ağyazı çöllərində xışla yer şumlamış, əkin əkmişik, biçin biçmişik, xırmanda öküzlərlə taxıl döymüşük. Üç aydan bir evə gəlirdik. Biçin biçəndə qızlarla özümüz üçün mahnı oxuyurduq. «Ceyranım» kimi mahnılar hələ çoxdur. Oxuyurduq, oxuyurduq, sonra da oturub ağlayardıq. Çünki günümüz xoş keçmirdi, əynimizdə əlvan paltar yox, qarnımızda yaxşı yemək yox, lampa yox, işıq yox. Işdən gəlib qaranlıqda hərəmiz bir parça çörək çıxardıb yeyirdik. Bax, bu bizim günümüz idi».
       Qaxda aşıq sənəti bə’zi bölgələrdə olduğu qədər inkişaf etməsə də, rayonun əhalisi və ilk növbədə Azərbaycan türkləri arasında bu sənətə səmimi rəğbət bəslənilir. Keçmişdə buraya tez-tez Şəkidən aşıqlar gələrmiş.
       Yerli sakinlər arasında Molla Cümənin, Şıx Əmirin (?) aşıq şe’rlərini bilənlərə rast gəlmək olur. Molla Cümə qoşmalarından birində Güllük, Tasmalı, Şotavar, Almalı (Qax), Qımır və Çobankol (Zaqatala) kəndlərinin adını çəkməklə bu yerlərdə özünün və sənətinin rəğbətlə qarşılandığını qeyd etmişdir. Adına rast gəldiyimiz yerli sənətkarlardan aşıq Kazımın yalnız şe’r qoşmaqla tanındığı söylənirsə, Aşıq Mustafa saz çalmağı da bacarmışdır. Ilisu sakini Murtuzəli Müridovun mə’lumatına əsasən bu yerlərdə «Kərəmi», «Təcnis», «Baş Sarıtel», «Misri», «Divani» və b. saz havaları çalınarmış. Saz çalmaq ustadlardan başqa folklor mühitində də yayılmışdı. Məsələn, yaz gələndə Yezili (Yazılı) dağının çəmənliklərində gəzməyə çıxan cavanlar öz oxumalarını tənbur, tütək və ya sazda müşayiət edərdilər.
       Ilisuda yaşayan Kərimova Qızyetər bizim üçün namə’lum olan aşıq Şıx Əmirin cığalı qoşmasını söylədi:
       Aşıq Şıx Əmirəm, bəs nə gərəkdir,
       Yürəgi yuxalı ana gərəkdir.
       Mənə yüz yaşamış nənə gərəkdir,
       Yaş töküb ağlasın günümə mənim.
       Aman, aman oldu gəl,
       Halım yaman oldu gəl.
       On günə və’də verdin,
       Günlər tamam oldu gəl.