ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МУСИГИСИНИН ВАРИАНТ ТЯБИЯТИ ЩАГГЫНДА
Айтаж РЯЩИМОВА
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МУСИГИСИНИН ВАРИАНТ ТЯБИЯТИ ЩАГГЫНДА
Айтаж РЯЩИМОВА
ШИРВАН АШЫГ АНСАМБЛЛАРЫНДА ИНСТРУМЕНТАЛ ИФАЧЫЛЫГ СЯНЯТКАРЛЫЬЫ
Ящлиман РЯЩИМОВ
ТОФИГ БАКЫХАНОВУН ЙАРАДЫCЫЛЫЬЫНДА ХАЛГ МУСИГИСИНДЯН ИСТИФАДЯНИН БЯЗИ БЯДИИ ПРИНСИПЛЯРИ
Ариз АБДУЛЯЛИЙЕВ
АНАДОЛУ ЖОЬРАФЙАСЫНДА КАРАЖАОЬЛАН
Щакан Татйуз (Тцркийя)
ЯРЗУРУМ АШЫГ МЯКТИБИНИН НЦМАЙЯНДЯЛЯРИНЯ ДАИР БЯЗИ МЦЛАЩИЗЯЛЯР
Зейнел Демир

 


Инжясянятин щяр бир нювц, юзцнцн гурулуш йарадыжы принсипляриня маликдир. Азярбайжан халг мусигисинин дя бир жох йарадыжы, щяйатверижи компонентляри мювжуддур. Бунлар вариантлыг, тякрарлыг, эязишмя вя с.-дир. Тягдим етдийимиз мягалядя вариант инкшаф принсипиндян, вариантлыгдан сющбят ажмаг истярдик.

        Вариантлыг ядалятли олараг халг мусигисинин айрылмаз ганунларындан сайылыр. Етномусигишцнаслар ону “фолклорун рущу вя жаны” адландырырлар. Доьрудан да, вариантлыг мусигинин мадди гурулушуну вя варлыьын яксини тямин едир. “Вариантлыг - щяр бир фолклорчунун щяр заман ялагядя олдуьу, онун эцндялик практикасына дахил олан ишдир ... бунунла да вариантлыг нязяриййясинин тящлилинин актуаллыьы, еляжя дя, фолклор варианты феноменинин щядсиз гялизлийини изащ едир”. 1

        Вариант термини моделин чох сайда дяйишмяйини, еляжя дя обйектляр арасында сечим вя мцгайисяни тяляб едир. Йяни бурада априори мцгайися аны щесаб едилир. Беля олдуьуна эюря вариантлыьын тядгиги, тягдим олунан ишдя бир нечя сямтдя эедя биляр:

        - дяйишилмя дяряжяси;

        - дяйишилмя типи;

        - дяйишилмя характери.

        А.Тсуккерманын тяйини диэяр мяшщур нюгтейи нязярляр кими халг мусигисиня дя архаланыр. Вариант инкишаф - “мювзунун еля мцхтялифлийинин йаранмасыны тямин едир ки, орада бу вя йа диэяр тяряфляр асанлыгла дяйишир, йалныз бунунла йанашы цмуми образ, ъанр симасынын билаваситя гощумлуьуну горуйуб сахлайыр”. 2

        Вариантлыг термини классик мусиги елми системиндя бярабярщцгуглуг мянасыны верир вя юз аналогларына да маликдир.

        Вариантлыг вя импровизасийа сюзсцз ки, йахын мцгайися едиля билян анламлардыр. Щяр ики щалда “бир тяряфлярин жидди эюзлянилмяси, бцтцн башга тяряфляря йарадыжы азадлыг эятирир” (Тсуккерман).

        “Вариантлыг” вя “вариант инкишаф” терминлярини мянасына эюря ейни щесаб етмяк олар. “Вариант” мювзунун, вариант инкишаф хцсусиййятляриня жаваб верян мцхтялифлийидир. Демяк олар ки, вариантлыг инкишаф принсипидир дяйишилмиш тякрар принсипи”. Биз вариантлыьы Азярбайжан мусиги елми цчцн классик тяйин едилян мянайа архаланараг, арашдырмаг истярдик, йяни вариантлыг - дяйишкянлик, йенилянмя, вариантлыг - дяйишилмиш тякрар.

        Вариантлыьы беля бир хцсусиййят фяргляндирир ки, бурада тязащцрцн бу вя йа диэяр тяряфляри дяйишилир, лакин ящямиййятли, зярури жизэиляри горуйуб сахланылыр.

        “Вариант”, “вариантлыг” щагда бир чох елми ядябиййат мювжуддур. Она эюря терминолоъи аспекти ютцряряк, биз вариантлыьын конкрет тязащцрляринин цзяриндя фикримизи жямляшдиряк. Вариантлыьын билдийимиз шярщляриндян, мяс. ифачы вариантлыьы (ейни фолклор нцмунясинин вариантлыьы), реэионал вариантлыг (ейни мелодийанын мцхтялиф халгларда фяалиййяти), мювзудахили вариантлыг вя с., биз вариантлыьын типолоъи аспектини сечирик.

        “Ващидлийин чохшахяли тяжяссцмц заман, образ ващидлийи; сима дяйишкянлийи “обйектя йахынлашанларын мянасынын дяйишиклийи” (Асафйевин кяламы) бунлар, вариант инкишафын хцсусиййятляриндяндир. Бурадан мусиги-нязяри фикирляр доьур: “тягдиматын” олмамасы дярин дахили дяйишикликлярин мцмкцнлцйц демякдир, лакин мянанын дяйишкянлийи ващидлийин сахланылмасындан хябяр верир. Гыса шякилдя десяк, вариантлыьы дяйишкянлийин азадлыьыйла (хцсусийля мелодик вя структур) образ ялагяйя йахын ващидлийин сахланылмасынын уйьунлашмасы кими тяйин едя билярик”. 3

        Вариантлыг щагда танынмыш фикирляря архаланараг бир нечя терминолоъи параметрляри дягигляшдиряк. Беля ки, терминин юзц чохмяналылыьыйла сечилир. Биринжи “ифачы” вариантлыьы мювжуддур. Бурада “бир мащнынын соло, ансамбл, хор, мусигиси вариантларындан данышылыр ... бир локал цслубун мцхтялиф ифачылары вя мцхтялиф яняня диаспектляриндя”1. Икинжиси, бир мелодик парча дахилиндя мцхтялиф нюв вариантлыг да мювжуддур. Цчцнжцсц ися, мелодик парчаларын (бу вя йа диэяр тяряфдян бир-бириня йахын) мусиги вариантларынын практикада олмасыдыр.

        Бунунла йанашы биз баша дцшмялийик ки, Земтсовскинин дя щаглы мцддяасына эюря “Яслиндя фолклор бизя йалныз “варианты” тягдим едир, орада вариантлашаны йох, йяни биз “темасыз вариантларла” ялагядя олуруг. Бунунла да беля бир фикир ортайа чыхыр ки, мусиги елминдя, мялум олан жцтлцк мцнасибятийля йанашы (“вариант-инвариант”, “вариант-мювзу”) шифащи яняняли мусигийя хас олан цчцнжц мцнасибят дя мювжуддур. Бу да “вариант-вариант”дыр.

        Бунунла йанашы биз вариантлыьын ясас принсипиня архаланырыг, бунлар - вариант просесин цмумилийини сахламаг цчцн комплекс васитялярин йарадылмасы бир тяряфдян, дяйишкянлик комплексинин йаранмасы диэяр тяряфдян.

        Ясас моделин, мелодийа бойу ифадя елементляринин сахланылмасы, сюзсцз ки, бцтцн форманы бяркидир. Ону фолклор нцмунясинин хцсуси нюв активлийийля зянэинляшдирир. Беляликля, ики хцсусиййяти гейд едяк:

        - вариантлыг мцхтялифлик кими;

        - вариантлыг дяйишкянлик кими.

        Биз вариантлыьы яняня чярчивясиндя, йа да халг мусигисинин айры-айры эютцрцлмцш охшар мусиги образларынын вариантларыны арашдырмайажаьыг. Биз конкрет текстурада диггятимизи жямляшдиряжяйик.

        Азярбайжан мусигисиндя вариант инкишаф просесинин биткинлийи, ясас моделин елементляринин даща парлаг, спесифик жящятляринин горуйуб сахланылмасыйла шяртляндирилир. Танынмыш мусигишцнас алим Е.Бабайев гейд едирди: “Вариант инкшаф методунун мцхтялиф формалары бцтцн Азярбайжан муьамларынын мелодик вя ритмик ясасыны тяшкил едир.” 4 Форманын биткинлийи, спонтан ахынын йаранмасында тязащцр олунур. Бурада моделлярин “щяйаты” щятта щяр щансы бир цмумиляшмиш елементлярдя щисс олунур (мелодик шякил, йа да щяр щансы бир синтаксик елемент).

        - Истинад пярдяляринин вариант эязишмяси.

        - Сычрайышларын вариант долдурулмасы.

        - Сычрайышларын эязишдирилмяси.

        - Ритмик парчаланма.

        Ритмик дцзянлямя

        - Интонасийанын жямляшмяси.

        - Интонасийанын “яримяси”.

        - Моделин йахынлыг дяряжяси.

       


1. Земцовский, Проблема варианта в музыкальной типологии. Актуальные проблемы современной фольклористики. -M.: Музыка 1980.с.36-50

2. Цуккерман В.А.Анализ музыкальных произведений. Общие принципы развития.” Формообразования музыки. Простые формы.-M.:Музыка 1987.с.7

3. Цуккерман В.А.Анализ музыкальных произведений. Общие принципы развития.” Формообразования музыки. Простые формы.-M.:Музыка 1987.с.89


4. Babayev E.A. Шifahi яnяnli Azяrbaycan musiqisindя intonasiya problemlяri.Bakы.:Elm,1998,s.54

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page