ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
ШИРВАН АШЫГ АНСАМБЛЛАРЫНДА ИНСТРУМЕНТАЛ ИФАЧЫЛЫГ СЯНЯТКАРЛЫЬЫ
Ящлиман РЯЩИМОВ
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МУСИГИСИНИН ВАРИАНТ ТЯБИЯТИ ЩАГГЫНДА
Айтаж РЯЩИМОВА
ШИРВАН АШЫГ АНСАМБЛЛАРЫНДА ИНСТРУМЕНТАЛ ИФАЧЫЛЫГ СЯНЯТКАРЛЫЬЫ
Ящлиман РЯЩИМОВ
ТОФИГ БАКЫХАНОВУН ЙАРАДЫCЫЛЫЬЫНДА ХАЛГ МУСИГИСИНДЯН ИСТИФАДЯНИН БЯЗИ БЯДИИ ПРИНСИПЛЯРИ
Ариз АБДУЛЯЛИЙЕВ
АНАДОЛУ ЖОЬРАФЙАСЫНДА КАРАЖАОЬЛАН
Щакан Татйуз (Тцркийя)
ЯРЗУРУМ АШЫГ МЯКТИБИНИН НЦМАЙЯНДЯЛЯРИНЯ ДАИР БЯЗИ МЦЛАЩИЗЯЛЯР
Зейнел Демир

 


Гейд етмяк лазымдыр ки, муьам ифачылыьы сянятиндя ханяндяляр вокал тярздя рянэарянэ айаг вермяляр етдикляри кими, ону мцшайият едян мусигичи щейяти (тарзян, каманчачы) дя бу просесдя инструментал айаг вермя иля диггяти чякир ки, бу айаг вермя инструментал формада олур.

        Муьам дястэащ ифачылыьында олдуьу кими ашыг ифачылыьы сянятиндя дя айаг вермяляр мювжуддур. Ашыг ифачылыьы сянятиня мяхсус хцсусиййятлярдян бири дя мусигинин йекунлашмасынын нишаняси олан чешидли айаг вермялярдир. Ашыг ифачылыг сянятиндя айаг вермянин юз функсийасы, мцщцм ролу вардыр. Мцхтялиф ащянэли ашыг щаваларыны йекунлашдырмаг, мелодийаны тамамламаг цчцн конкрет бир мусиги айаьы мювжуддур. Щяр бир сяняткар юзцня мцнасиб цслубда щаваны йекунлашдырыр. Буна эюря дя, бир-бириндян фярглянян айаг вермяляр арасында вариантлылыглар йаранмыш олур. Ашыг ифачылыьы сянятин­дя айаг вермянин ясас ики нювц вардыр: вокал айаг вермя вя инструментал айаг вермя.

        Ашыг вокал ифачылыьына мяхсус олан айаг вермянин ики фяргли гайдасы вардыр:

        - Сяс-аваз васитясиля едилян айаг вермя. Бу гайдайа ясасян ашыг сяняткар саит сяслярин йардымы иля мцхтялиф авазлардан, зянэулялярдян, щяр жцр боьаз гайнатмалардан еляжя дя чешидли хырдалыглардан, бир сюзля вокал техники ифа имканларындан йерли-йериндя вя усталыгла истифадя едир;

        - Сюз васитясиля олан айаг вермя. Ашыг ифачылыьы сянятиндя сюз васитяси иля олан айаг вермянин ики цсулу вардыр: 1) Бяндин ифасы заманы шерин рядифинин мелодийайа уйьун ики, цч бязян бир нечя дяфя тякрар едилмяси. Бу гайданын тялябиня ясасян ифачы ашыг охудуьу шеирдя олмайан щеч бир ялавя сюзлярдян артырыб истифадя етмир; 2) Бу цсулда ашыг сяняткарлар бяндин ифасы заманы шеирин рядифиндян сонра бязи гафийяли сюзляр артырмаг ещтийажы дуйур. Шеири мелодийайа уйьунлашдырмаг бахымындан ялавя едилян эцллц гафийяляр щям дя мусигийя эюзяллик эятирир вя ифа олунан бянди тамамламагда мцщцм бир васитя ролу ойнайыр. Мелодийайа эюря охунажаг шеирлярин мювзусу иля баьлы олан сюзляря уйьун бязи поетик кялмялярин ялавя едилиб артырылмасына ашыгларын ифадяляриндя йедяклямяляр дейилир.

        Инструментал айаг вермя дя ики хцсусиййяти иля сечилир:

        - Айрыжа бир бяндин вокал ифасы тамамландыгдан сонра олан инструментал айаг вермя. Бу инструментал айаг вермя йалныз щяр щансы бир бяндин ифасынын битмясини билдирир;

        - Инструментал айаг вермянин диэяр икинжи бир характерик хцсусиййяти юзцнц там щалында ифа олунан ашыг мусигисинин баша чатмасында эюстярир. Инструментал айаг вермянин бу формасында мелодийа тамамланмыш, саз щавасы сона чатмыш олур. Гейд етмялийик ки, мцяййян бир ашыг щавасынын айрыжа соло шякилдя чалынмасы, о мусигинин бир кяря инструментал тярздя тамамланмасы иля нятижялянир (5, с. 733-735).

        Тябии ки, Ширван ашыг ансамблларында инструментал ифачылыг сяняткарлыьындан бящс едяркян ифачылыг сяняткарлыьы сащясиндя шющрят газанмыш айры-айры устадлар йада дцшцр. Мясялян, бир вахтлар няинки Ширван зонасында, бцтцн Азярбайжанда Ашыг Шакир, Щясрят Щцсейнов вя Ейнулла Жябрайыловдан ибарят мусиги цчлцйц бюйцк шющрят газанмышды. Бунунла баьлы Щясрят Щцсейнов щямин ашыг ансамблыны беля хатырлайыр: “Яслиндя, цч йох, дюрд няфяр идик. Эюзял муьам устасы Ялийусиф Гянийев дя тез-тез бизя гошулурду. Бу цчлцк ялли цчцнжц илдя йаранды. О иллярдя Ашыг Шакирин шющряти йаман артмышды. Еля мян юзцм дя пис чалмырдым. Ейнулланы да бир тойда биз кяшф елядик, еля бил, мейдан ахтарырды сясийнян жянэя эирсин. Ийирми ил беляжя - тойларда, ел шянликляриндя, консертлярдя бир-биримиздян айрылмадыг. Яэяр тойа Ашыг Шакири апармаг истяйирдилярся, о, бизи ахтарыб тапыр, бирликдя эедирдик. Йа да Ейнулланы ахтарсайдылар, бизи нишан верирди. Инди тясяввцр един ки, о той нежя кечирди. Бакыда консертляримиз щямишя эур оларды, бязян ики эцн-цч эцн давам едярди” (2, с. 16).

        Щясрят Щцсейновла олан сющбятляримиздя ян чох хатырланан инсан Ашыг Шакир олмушдур. Шакирин юлцмцндян сонра Щясрят киши чох сарсынтылар кечирмишдир. Щятта истяйиб ки, зурнаны, балабаны йеря гойсун. Дейир ки, Шакир Ширван ашыг сянятинин зирвясийди, ондан сонра еля эцжлц бир сяняткар йетишмяди. Йетишмядийи цчцн дя сянятдя йарымчыглар мейдан суламаьа, ат ойнатмаьа башладылар. Ашыг сянятиндя ки эцжлц шяхсиййят олмады, о заман бир щярж-мяржлик, йийясизлик баш верир...

        Ширван тойларында инструментал ифачылыг сяняткарлыьынын тарихян мцщцм ролу олмушдур. Ширван ашыг ансамблларында инструментал ифачылыг сяняткарлыьы иля баьлы Рафаел Щцсейнов йазыр: “ХХ ясрдя Азярбайжанда цч мяшщур балабанчы танынды: Яли Кяримов (Калвалы Яли), Щясрят Щцсейнов, Яляфсяр Шякили. Бунларын да арасында даща чох хидмяти олан Щясрят олуб. Яляфсярин юмрц тез гырылды. Яли Кяримов кющня мяктяби тямсил едирди. Щясрят Щцсейнов ися кющня мяктябин яняняляри иля йени сянят цслубуну бирляшдирирди, сянятдя йени бир йол ачды (2, с. 31-32).

        Ширван ашыг мцщитиндя инструментал ифачылыьын зирвяляриндян бири, зурна-балабан чальысында юзцндян сонракы бцтцн ифачы сяняткарлар цчцн мяктяб щесаб едилян Калвалы Яли Кяримовдур. Ашыг Билалын Ширван бцлбцлц Мирзя Мяммядщясянля достлуьу, Мащмуд аьанын мусиги мяжлисиндя вахташыры иштиракы узун илляр бир ансамблда чалышмыш балабанчы Яли Калвалынын сянятини даща да пцхтяляшдирмишдир. Ялинин балабанда ифа етдийи “Шур”, “Раст”, “Щцмайун”, “Чащарэащ”, “Забул-Сеэащ”, “Шцштяр” муьамлары барядя доьмаларынын, мцасирляринин истянилян гядяр хатиряляри бу эцн дя йашайыр.

        Яли Кяримов ашыглардан ян чох Ашыг Билалла йолдашлыг етмишдир. Бу илляр ярзиндя достлар бир-бириндян чох юйрянмишляр. Ширван ашыг сянятини 40 ил ярзиндя ян ужа зирвяляря галдырмышлар. Демяк олар ки, бу ики дащи сяняткарын 1900-1937-жи илляр ярзиндя Ширван ашыг мцщити цчцн етдикляри - классик саз щаваларынын йенидян дирилдилмяси, жанланмасы, гядим дастанларын щамысынын репертуарларына салынмасы, саз щаваларына йени няфясляр ялавя едилмяси, ХВЫЫЫ-ХЫХ ясрлярдя йашамыш ашыгларын ифасы, нятижядя Ашыг Гурбанхан, Ашыг Аббас, Ашыг Аьалар, Ашыг Солтан, Ашыг Ящмяд, Ашыг Шакир, Ашыг Шамил, Ашыг Мяммядаьа кими ашыгларын; Щясрят Щцсейнов, Иззяталы Зцлфцгаров, Аьасяф Сейидов, Фикрят Ялийев кими балабанчаланларын йетишмясини, щеч бир ихтира, щеч бир хидмятля юлчмяк мцмкцн дейилдир.

        Яли Кяримовун сянятини лайигинжя давам етдирян сяняткарлардан бири, сянят йолдашларынын дедийиня эюря биринжиси Щясрят Щцсейновдур. О дюврцн бцтцн сянятсевярляринин фикринжя Ашыг Шакири балабанда даща йахшы Щясрят Щцсейнов мцшайият едярмиш. Онлары динляйянлярин щамысы бу фикирдядирляр ки, Щясрят юзц дя чох мащир сяняткар иди. “Щисс едирдин ки, Щясрят оланда Шакир чох архайынлыгла охуйурду. Нежя дейярляр, Щясрятин “дилини” чох йахшы билирди. Щясрят бир ишаряйя бянд иди. Шакир саза бир мизраб вуранда Щясрят билирди ки, няйи нежя чалмаг, нядян башламаг лазымдыр. Онлар бир-бирини чох эюзял баша дцшцрдцляр. Она эюря эюзял дя гаршыланырдылар” (1, с. 68).

        Ширван ашыг ансамблларына вя еляжя дя бу ашыг мцщитиндяки инструментал ифачылыг сяняткарлыьына ян эюзял юрняк олан Ашыг Шакир, Ейнулла Жябрайылов, Щясрят Щцсейнов цчлцйц, еляжя дя Иззяталы Зцлфцгаровун щямишя онларын йанында олмасы мяжлис иштиракчыларына хцсуси зювг вермишдир. Бу мяжлислярин шащиди оланлар дейирляр ки, Иззяталы Зцлфцгаровун Щясрят Щцсейнову балабанда усталыгла мцшайият етмяси щамыда бюйцк мараг доьурурду. Цмумиййятля, Щясрят сянят досту Иззяталы иля бир оланда даща бюйцк щявясля, бюйцк шювгля чалырды. Чцнки Иззяталы чох усталыгла дям тутурду. Щясрятин чальыларына, нежя дейярляр эцж-гцввят верирди, онун чальыларыны даща да мяналандырырды. Еля буна эюря дя мян дейярдим ки, Щясряти Щясрят еляйян Иззяталы олуб. Бу гаршылыглы сянят истяйинин, сянят достлуьунун нятижяси иди ки, Щясрят Иззяталысыз ялиня балабан эютцрмязди, Иззяталысыз сящняйя чыхмазды.

        Ашыг ифачылыьы сянятиндя зярб алятляринин ролу вя ящямиййятини дя данмаг мцмкцн дейил. Азярбайжанда ханяндялярин охудуьу заман юзцня ритм сахламаг мягсядиля чалдыьы зярбли алятя бязян “дяф”, бязян дя “гавал” дейилир. Цмумиййятля, чешидли зярб алятляринин тядрижян сазла балабанын йанында гярар тутмасы, бир чох ашыг мцщитляриндя, о жцмлядян, Ширван ашыг мцщитиндя юзцнц эюстярмякдядир. Тябии ки, ашыг сянятинин мцщцм бир сащяси олан саз мусигисинин заман-заман метро-ритмик бахымындан инкишафында вя чешидли вязнлярля зянэинляшмясиндя зярб чалан шяхслярин ямяйи бюйцкдцр.

        Юз тяжрцбямиздян вя устад ашыгларла апарылан сорьу-суаллардан билирик ки, бир чох ашыглар бу мцгяддяс сянятя зярб аляти чалмагла эялмишляр. Бу гябилдян олан ашыглар щяля эянжлик чаьларында мяшщур ашыгларын йанында бир мцддят гавал чалдыгдан сонра саз-сюз аляминя гядям басмышлар. Гавалчылыгдан ашыглыг сянятиня эяляня гядяр бир нечя ил устад сяняткарларын йанында щяр мяжлисдя, щяр той-дцйцндя гавал чалараг бюйцк марагла мусигинин охунуш гайдасыны, ритмини, мелодийасыны, темпини юйрянир. Бунунла йанашы ифа олунан сюзляри язбярляйиб, сюйлянилян дастанлары йерли-йатаглы щафизясиндя сахламаьа сяй эюстярмякля, бир нюв щазырлыг курсу кечирляр. Беляляри саз-сюз аляминя гядям басдыьы заман бязи дастанлардан мцяййян парчалар билян, сюз охума­ьы бажа­ран, щазыр шаэирдляр олараг устадлар тяряфиндян шяйирдлийя гябул едилирляр. Бу вязиййятдя олан шяхсляри “йарымчыг шаэирдляр” кими дяйярляндирмяк мцмкцндцр. Чцнки онлар ашыглыг сянятиндя шаэирдлийин илкин мярщялясини артыг гавал чалдыьы иллярдя кечирмишляр.

        Эятирдийимиз бязи нцмунялярдян дя эюрцндцйц кими тарихян ашыг сянятинин варислийиндя устад-шаэирд янянясинин мцщцм ролу олмушдур вя бу янянянин излярини мцасир ашыгларын йарадыжылыьында вя ифа тярзляриндя эюрмяк мцмкцндцр. Ширван ашыьында илкин тамаша елементляриндян тутмуш мцасир театрал ифадя васитяляриня гядяр, еляжя дя орта чаь тясяввцф мусигисиндян тутмуш о дюврцн бязи поезийа елементляринядяк горунуб сахланылмагдадыр. Суфи рягсляринин галыглары да Ширван ашыьынын сящня давранышында мцщафизя едилмякдядир.

        Ширван ашыг мцщити цчцн ян сяжиййяви хцсусиййятлярдян бири вя бу мцщитин ифачылыг сяняткарлыьында габарыг мцшащидя едилян ян характерик жящятлярдян бири ашыг сяняти иля муьам сянятинин бир-бири иля гайнайыб-гарышмасыдыр. Ширван ашыглары муьамын ян йахшы яняняляриндян усталыгла бящрялянмишляр. Ханяндя сянятиндяки тар, каман, гавал цчлцйц иля Ширван ашыг мцщити цчцн характерик олан саз, балабан, наьара цчлцйц арасында охшарлыг, доьмалыг буну чох айдын эюстярмякдядир.

        Ширван мцщитинин ифачылыг мядяниййятиндя театр, мусaиги, рягс, пешякар ифачылыг, импровизаторчулуг вя озан йарадыжылыьына мяхсус милли щяйаты эениш якс етдирян диэяр формалар жямляшмишдир. Ширван ашыг ансамблынын тяркибиня дахил олан щяр бир ифачы сяняткарын ашыг мяжлисинин мараглы бир мейдан вя йа театр тамашасына чеврилмясиндя ролу вардыр ки, бу мянада “ойнадыьы ролун” мязмунундан асылы олмайараг бурадакы щяр бир сяняткарын ифасында театрал елементляр мцшащидя етмяк мцмкцндцр. Ширван ашыг ансамблындакы бу рол бюлэцсц, композисийа вящдяти, ашыг мяжлисинин мараглы сцъет хятти иля апарылмасы, дастан ифачылыьындакы рянэарянэ образлар вя щадисялярин али бир мягсяд ятрафында системляшдирилмяси кими юзцнямяхсуслуглар Ширван ашыг мяжлисини бахымлы бир кцтляви театр тамашасына чевирмяк эцжцндядир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1 Абдуллайев Тофиг. Ашыг Шакир. Бакы: Нурлан, 2005.

2. Бащадургызы Й. Щясрят. Бакы: Чашыоьлу, 1999.

3 . Яфяндийев П. Азярбайжан шифащи халг ядябиййаты. Бакы: Маариф, 1981.

4. Имамвердийев И.Ж. Азярбайжан ашыг ифачылыьы сянятинин сяжиййяви хцсусиййятляри (Гярб бюлэяси цзря). Бакы: Ширванняшр, 2004.

5. Имамвердийев И.Ж. Азярбайжан вя Иран ашыг сянятинин гаршылыглы ялагяляри. Бакы: Нафта-Пресс, 2008.

6. Имамвердийев И.Ж. Ашыг ифачылыьы сянятиндя вящдят мясяляляри. “Йени мядяни-маариф” ъурналы, 2008, № 3, с. 57-63.

7. Сайылов Г. ХХ яср Ширван ашыглары. Бакы: Араз, 2007.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page