ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АНАДОЛУ ЖОЬРАФЙАСЫНДА КАРАЖАОЬЛАН
Щакан Татйуз (Тцркийя)
Search

ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАН ХАЛГ МУСИГИСИНИН ВАРИАНТ ТЯБИЯТИ ЩАГГЫНДА
Айтаж РЯЩИМОВА
ШИРВАН АШЫГ АНСАМБЛЛАРЫНДА ИНСТРУМЕНТАЛ ИФАЧЫЛЫГ СЯНЯТКАРЛЫЬЫ
Ящлиман РЯЩИМОВ
ТОФИГ БАКЫХАНОВУН ЙАРАДЫCЫЛЫЬЫНДА ХАЛГ МУСИГИСИНДЯН ИСТИФАДЯНИН БЯЗИ БЯДИИ ПРИНСИПЛЯРИ
Ариз АБДУЛЯЛИЙЕВ
АНАДОЛУ ЖОЬРАФЙАСЫНДА КАРАЖАОЬЛАН
Щакан Татйуз (Тцркийя)
ЯРЗУРУМ АШЫГ МЯКТИБИНИН НЦМАЙЯНДЯЛЯРИНЯ ДАИР БЯЗИ МЦЛАЩИЗЯЛЯР
Зейнел Демир

 


Тцрк Шифащи халг ядябиййатынын ян бюйцк ашыг шаирляриндян бири дя “Гаражаоьлан”дыр. Тарихи гейдляря бахдыгда ейни адла шеир йазмыш бир чох Гаражаоьланларын олдуьунун шащиди олуруг. Бир груп арашдырмачылар Гаражаоьланын ХВЫ йцзилликдя йашадыьыны арашдырма мювзуларында билдиряркян, диэяр груп арашдырмачылар ися онун ХВЫЫ йцзилликдя йашадыьыны иддиа етмякдядирляр. Гаражаоьлан вя йа Гаражаоьланлар иля ялагядар мялуматлар гяти олараг билинмядийи цчцн мцтяхяссисляр арасында бюйцк мцбащисяляр йаратмасына бахмайараг, биз арашдырмамыз нятижясиндя онун бир Гаражаоьлан кими ХВЫЫ йцзилликдя йашамыш олдуьу гянаятиня эялирик. Бу Гаражаоьлан тяхмини олараг 1606-жы илдя доьулмуш, 1679 вя йа 1689-жу илдя ися вяфат етмышдир.

        Гаражаоьлан анадан олмасыны бир гошмасында беля ифадя едир:

        Бин онбеш’те бератчыьым йазылды

        Сексен беште бел кемиьим бцзцлдц

        Щижри тарихи иля 1015, милади тарихи иля 1606-жы илдя «бератчыьым йазылды» дейяряк доьум тарихини билдирир, башга бир шеириндя ися беля сюйляйир:

        Каражаоьлан денди, цнцм дуйулду,

        Бинонбеш’те эюбек адым конулду.

        Бцтцн бунларла вя едилян арашдырмаларла йанашы Гаражаоьланын 1606-жы илдя анадан олдуьу, 1679-жу илдя вяфат етдийини сюйлямяк мцмкцндцр. Амма онун ня вахт доьулдуьу вя ня вахт вяфат етдийи щеч дя бизи кядярляндирмямялидир! Ясас одур ки, Гаражаоьлан доьулмушдур, йашамышдыр вя щяля дя йашамагдадыр. О, бу барядя бир гошмасында дейирди: Бен юлцрсем сюйленирим диллерде…» (1, с.28)

        «Гаражаоьлан ня 1015-жи (1606), ня дя ки, 1045-жи (1636) илдя доьулмушдур. Щяр ики эюстярилян тарих йанлышдыр. Щеч бир ашыг юз шеирляриндя беля ясассыз дялилляря йол вермяз. Яслиндя онун доьум тарихиндян дейил, бялкя доьум ясриндян сюз едиля биляр. Бу ися бизим эялдийимиз гянаятя эюря ХВЫЫ йцзилликдир». (2, с. 109)

        Биз дя Макал вя Сакаоьлуну гябул едяряк, Гаражаоьланын Тцрк мядяниййятиня эятирмиш олдуьу гиймятли янянянин вя бянзярсиз ясярлярин даща ящямиййятли олдуьу фикриндяйик.

        Гаражаоьланын доьум йери щаггында бир чох рявайятляр дя вар. Тцрк халгы Гаражаоьланы о гядяр севмыш вя мянимсямишдир ки, Анадолунун бир чох йерляриндя онун юзцня сащиб чыхылыр. Сяняткарын мязарынын мящз бу йерлярдя, кянд вя йа гясябяляриндя олдуьу иддиа едилир.

        Гаражаоьланын доьум йери иля ялагядар олараг, Османыйанын Дцзцчц мащалынын Фарсак кянди, Мерсинин Силифке, Мут Эцлнар мащалларынын кяндляри, мяшщур Рус елм адамы Радлова эюря дя Белэрадлы олдуьу дейилир. «Бир шеириндя:

        Козан Даьындан неслимиз
        Ары Тцркмендир аслымыз
        Варсак’ тыр дурак йеримиз
        Эурбет илде йар еьлер бени

        -дейяряк, бизя онун яслинин Козандан олмасы, орадан Варсака эялмяси ещтималы щаггында мялуматлар верир». (3, с. 42)

        Онун юз ады бязи гайнагларда Симайил, Исмайыл, юз шеирляриндян бязисиндя ися Хялил вя Щясян олараг кечир.

        «Каражаоьлан, Щасан адым,
        Эцзеллерде калды тадым.
        Солду эцлцм, курур суйум,
        Эюнцл чаьлар шимдиден эерц.» (3, с.18)

        «Гаражаоьланын ясил ады» башлыглы гыса гязет хябяри ейниля ашаьыдакы кими якс олунур. Адана (АА). Мяшщур халг шаири Гаража Оьланын эерчяк адынын Исмайыл олдуьу иддиа едилди. Гаража Оьлан иля ялагядар арашдырма апаран тарихчи Жезми Йуртсевер, мяшщур халг шаиринин бу эцня гядяр бизя мялум олмайан тяряфляринин Козан даьы иля ялагядар Османлы архив сянядляринин кюмяйи иля цзя чыхдыьыны сюйляди. Йуртсевер, юз арашдырмалары мювзусунда буну изащ етди:

        «Гаража Оьланын шяхсиййятини тяйин етмяк мягсядийля, 1860-1865-жи илляр арасында Козан даьында кечян щадисялярля ялагядар Османлы Архив сянядляри иля Феке сяняд дяфтярляриндян Гаража Оьланын мянсуб олдуьу Чилинэироьуллары аилясинин 200 иллик шяжярясини ашкар етдим. Гаража Оьланын мянсуб олдуьу аиля иля ялагядар тяхмин етдийим мялуматлара эюря, мяшщур халг шаиримизин доьум йери Фекенин Эюкчели кянди, ясл адынын ися Исмайыл олдуьуну тяйин етдим». (2, с. 113)

        «Дюрд айры адла гаршымыза чыхарылан ашыьын ясил адынын щансы олдуьуну сюйлямяк бу эцн цчцн доьру дейил. Бунун цчцн башга сянядлярин дя ялдя едилмяси лазымдыр». (2, с. 114.)

        Акшещирли Молла Щямди Яфянди 1875-76 иллярдя йаздыьы сяфяр хатиряляриня эюря Гаражаоьлан йетим бюйцдц. Чиркин бир гызла евляндирилмяк, атасы кими онун да юмцрлцк ясэяри апарылмаг горхусу вя Чукуровада феодал олан, онларла ейни вахтда ахтарылан Козан оьуллары иля ахтарышларынын апарылмасы нятижясидя эянж йашда эизляняряк йоха чыхды. Онун щятта ики бажысыны да йанында апардыьыны, Бурсайа, щятта Истанбула эетдийини ифадя едян шеирляри дя вардыр. Бу шеирляриндян йеня айдын олур ки, о Бурсада ев, ешик сащиби олду, ювлад аьрысы эюрдц. Онун Анадолунун мцхтялиф бюлэялярини эяздийи, Румелийя кючдцйц, Мисир вя Траблуса эетдийи дя эцман едилир.

        О, юзцнцн щяйатынын бюйцк бир щиссясини Чукурова, Мараш, Эазиантеп яразиляриндя кечирмишдир. Йеня Щямди Яфяндинин вердийи мялумата эюря онун атасынын ады Гара Илйасдыр. Варсаг кяндинин Тцркмянляриндян олан Гара Илйас, 1604-жц илдя Козан феодалларындан Щцсам бяйин рясми дювлят адамларынын тяряфиндян тутулараг (каратоплама) ясэяр топланмасы» мянтягясиндя тутулуб сайыл (чевик) ясэяри кими йазылмыш, сонра ися гачараг эизлянмышдир. Буна эюря дя, Гаражаоьланын сойадына Сайылоьлу дейилмишдир. Сайылоьлу сюзц онун бир сеириндя дя кечир. Башга бир дейимя эюря, Гаражаоьланын атасы Тцркистанын Байат вилайятиндян кючцб эялмыш олан Мещмет Арсланын оьлу Гара Алидир. Йеня бу анлайыша эюря Козан даьы йахынлыьындакы Баьча бюлэясинин Варсаг кяндиндя доьулдуьу, Марашдаки Жезел Йайласында дохсан алты йашында юлдцйц сюйлянилир.

        Эазиантепин Барак Тцркмянляри дя Килисин Мусабяйли истигамятиндя йашайан Чавушлу Тцркмянляри дя Гаражаоьланын онларын ган гощумларындан олдуьуну сюйляйирляр. Бир башга мялумата эюря Козана баьлы Феке бюлэясинин Эюкче кяндиндян олдуьу дейилир. Гярби Анадолуда йашайан Гаракечили халгы да Гаражаоьлана сащиб чыхмагдадыр.

        Ащмет Кутси Тежер бир абидя йазысыны мянбя эюстяряряк ЫЫЫ Мурад заманында тцркцляри охуйан Гаражаоьлан адлы бир халг шаиринин йашадыьы фикрини иряли сцрдц. (45. с,11) Тежеря эюре Гаражаоьлан ХВЫ йцзилликдян яввял йашамышдыр. Жащит Юзтелли исе Гаражаоьланын ХВЫЫ йцзилликдя йашадыьы барядя фикирляр сюйляйир. (5, с.15)

        Шцкрц Елчин ве А.Кутси Тежерин арашдырмаларына эюря, щайатынын чох щиссясини Румелидя кечирян вя Гануни Султан Сцлейман дюврцндя Австрйа сяфяриндя иштирак едян бир Гаражаоьлан да йашамышдыр.

        Азярбайжанда няшр едилян бир китабда (6, с.7) Гаражаоьланын Азярбайжанда доьулуб орада йашадыьы щагда рявайятляр дя мювжуддур. Бу китабда верилян мялумата эюря, «Азярбайжан Гаражаоьланын икинжи вятянидир. Ону да гейд едяк ки, шаирин Эядябяйдян олмасы, Эюйчядя йашамасы щаггында рявайятляр дя мювжуддур. Онун няьмяляри тез-тез охунур, мяжлислярдя ады тез-тез чякилир. Тясадцфи дейил ки, ХЫВ-ХВЫ йцзилликлярдя йашамыш Ашыг Кярям, Сары Ашыг, Короьлу, Ашыг Гяриб вя Ашыг Гурбанинин тясири Гаражаоьланда дуйулдуьу кими, ХВЫЫ йцзилин вя сонракы йизилликляринин ашыг шеирляриндя, о жцмлядян дя Ашыг Алы, Ашыг Муса, Ашыг Яляскяр, Ашыг Шямшир вя башга сяняткарларын йарадыжылыьында да Гаражаоьланын няфяси айдын щисс олунур. Щятта бу сяняткарларын ясярляринин тядгигатына бюйцк ещтийаж дуйулдуьу чох уйьун бяндляр вя мисраларла да диггят чякир» сяклиндя ачыгламалар юз йерини алыр.

        Айрыжа Гаражаоьлан щаггында Азярбайжанда ян дяйярли ясяр 1985-жи илдя бир диссертасийа иши олараг Док. Др. Халидя Гулийева-Гафгазлы тяряфиндян йазылмышдыр.

        Бунунла бирликдя Азярбайжанда 2006-жы илдя проф. Др. Елчин Исэяндярзадянин “Тарсус вя Гаражаоьлан” адлы китабы, йеня 2006-жы илдя Исмайыл Юмяроьлу вя Гара Намазовун «Гаражаоьлан Шеирлер» адлы китабы вя дос. Др. Тамилла Аббасханлы-Ялийеванын да щям Азярбайжанда, щям дя Тцркийядя Гаражаоьлан иля ялагядар бир чох мягаляляри няшр олунмушдур.

        Проф. Др. Умай Эунай «Тцркийядя ашыг тярзли шеирлярин ясасында вя Йуху мотиви» адлы китабында Каражаоьланы, ХВЫ йцзилин саз шаири Румелили Гаражаоьлан вя ХВЫЫ йцзилин саз шаири Чукуровалы Гаражаоьлан олараг эюстярир.

        «Тцрк шифащи халг ядябиййатында верилян мялумата эюря бу барядя бир чох дяйярли ясяр щазырламыш олан Проф. Др. Шцкрц Елчин, Гаражаоьланлар щаггында юнямли олан бу фикря дя ачыглама эятиряряк щяр кясин таныдыьы Чукуровалы Гаражаоьландан бир яср яввял Румелидя йашамыш олан Гаражаоьланын йарадыжылыьы вя онун ясярляринин бир щиссясиня щяйат вермышдир. (7, с.185)

        ХВЫ йцзилликдя Гаражаоьланын йашадыьына сцбут олан гайнагларын олмасы 1920-жи иллярдян бяри билинмякдяйди. Анжаг бу билэиляря ясасланмагла ики Гаражаоьлан бир-бириндян айрылмамыш, Гаражаоьлан лягяби иля тясдиг едилян щяр шеир, щяр мялумат ХВЫЫ йцзилликдя йашайан Гаражаоьлана аид едилмишдир.

        Ялдя олан мялуматлара эюря 1976-жы илдя Проф. Др. Шцкрц Елчин Вйана Милли Китабханасындан тапдыьы ХВЫ ясря аид «Евракы Мяжмуя»дяки шеирляриня дястякляняряк ХВЫ йцзилдя Румелидя йеничяри шаири олан илк Гаражаоьланын йашадыьы гянаятиня эялмиш вя щямин Гаражаоьлана аид олан сеирляр олдуьу кими няшр едилмишдир. (7,с.185)

        Проф. Др. Илщан Башэюз дя Проф. Др. Шцкрц Елчинин бу фикирляриня чох бюйцк гиймят веряряк ялавя дялилляр дя эюстярмишдир. Башэюз, Елчиндян фяргли олараг ХВЫ йцзилдя йашайан Гаражаоьланын Румелили олмадыьы, лакин Йозэатлы олдуьу фикрини иряли сцрмцштцр. Башэюзцн бир шеиря ясасланараг вердийи бу гярара мцнасибят билдирмяк щал - щазырда мцмкцн дейилдир. Йозэатда ХЫХ йцзиля Гаражаоьлан лягяби бир шаирин йашадыьы щям М.Шакир Цлкцташыр, щям Йозэатлылар тяряфындан, щям дя Проф. Др. Башэюзцн даща яввялки бир чалышмасында гейд едилмякдядир. Ялдя олан мялуматлар щямин Гаражаоьлана аид олунмалыдыр. (7,с.185)

        Проф. Др. Илщан Башэюз «Гаражаоьлан» адлы китабында йашадыьы эцман едилян дюрд Каражаоьландан бящс етмякля, бунлардан кянарда ейни тяхяллцс лягяби дашыйан бир чох шаирлярин олмасына ряьмян, Гаражаоьланлар ясасынын варлыьыны иряли сцрмякдядир. Бу тяхяллцс-лягяби дашыйан шаирлярин, Чукуровалы Гаражаоьлан цслубунда вя ону дястякляйижи шеирляр охудугларындан Гаражаоьланларын шеирляринин бири - бириляриндян айрылмасынын фювгяладя эцж олдуьуну ифадя етмякдядир. Бу хцсусиййятляря эениш шякилдя гатылмагла бярабяр, ХВЫ йцзиллийин Гаражаоьланы иля ХВЫЫ йцзиллийин Гаражаоьланыны дил-цслуб вя шеир тящлилляриндян йарарланарак онлары айырманын мцмкцн олдуьу гянаятиня эялирик.

       

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page