КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ ЕСТРАДА АКТЙОРУ - “ЛОТУ”
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
Search

КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
А.ЧЕРНОВ. МУЗЫКА ДОЛЖНА БЫТЬ ЖИВОЙ.
(Интервью А.Амраховой)
МАМЕД САДЫХ ЭФЕНДИЕВ
Имруз ЭФЕНДИЕВА
ЧТО ДОЛЖЕН ЗНАТЬ БАКИНСКИЙ РАБОЧИЙ О СВОЕМ ТЮРКСКОМ ТЕАТРЕ
Мамед Садых Эфендиев
ГЯРИБЯ ТАЛЕЛИ ГЯЩРЯМАНЛАР (Халг йазычысы Илйас Яфяндийевин «Бизим гярибя талейимиз» пйеси щаггында дцшцнжяляр)
Вяфа ХАНОЬЛАН
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ ЕСТРАДА АКТЙОРУ - “ЛОТУ”
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
АЗЕРБАЙЖАН ВЕ ЩАРПУТ МЦЗИЬИНДЕ КУЛЛАНЫЛАН БАЗЫ ОРТАК ВЕЙА БЕНЗЕР ИФАДЕЛЕР
Саваш ЕКИЖИ (Тцркийя)
СЯЩНЯ ДАНЫШЫЬЫ ТЕАТР СЯНЯТИНИН ЯН МЦЩЦМ КОМПОНЕНТЛЯРИНДЯН БИРИ КИМИ
Фярщуня АТАКИШИЙЕВА
СУМГАЙЫТ ТЕАТРЫНДА РЯССАМ ИШИ: СЯЩНЯГРАФИЙА ВЯ МЦАСИРЛИК
Вяфа МЦЩАЖИРОВА
ГЯДИМ ИРАН РЯМЗЛЯРИ ИНКИШАФЫНЫН ЯСАС ДЮВРЛЯРЫ
Мцслцм СЯГГА

 


Орта ясрлярдя ифачыларын ясас мягсядляриндян бири тамашачылары щейран етмяк, эцлдцрмяк вя явязиндя чюряк пулу газанмаг иди. Данышыг ъанрынын ифачылары тябии ки, истисна вахтларда, онлары наращат едян проблемляри, сатира дили иля сящнядян сюйлямишляр. Щяр бир дюврдя сящнядян сатира сюйлямяк горхулу олуб. Чох ифачылар сатирик чыхышларындан сонра дювлят мямурлары тяряфиндя тягибляря мяруз галыблар. “Тяглид - юз дюврляриндя “лотулар” кими мящшур олан комедийа артистляринин йаратдыглары бир ойун иди. Лотулар бир гайда олараг шящяр жамаатынын зяиф нюгтялярини аьартмагла, башгаларынын лящжялярини, давраныш адятлярини нцмайиш етмякля мящшур идиляр. Бир нечя шящяр сакинляри щагда сящняжик дцзялдилярди. Мясялян: сящнядя, эуйа онлар йолда бир-бириня раст эялмишляр, хош-бешдян сонра тез араларына ихтилаф дцшцр. Сонра бу ихтилаф бюйцйцб давайа чеврилир вя башлайырлар юз зяиф нюгтялярини вя щямйерлиляринин ейиблярини ачмаьа. Ахыры бунунла нятижялянирди ки, бир-бирлярини дюймяйя башлайырдылар вя йа бири гачыр, о бири ону тягиб едиб сящняни тярк едирдиляр, бунунла сящняжик битирди.

        Сяфявиляр дювлятинин щакимиййяти дюврляриндя (1501-1722-ля гядяр) беля комик сящняляр щагда мялуматларымыз вардыр. Бу дялиля ясасян дя Сяфявиляр сцлалясинин щакимиййяти дюврцнц комедийа ойунларынын формалашмасы кими тясяввцр етмяк олар. Бу дюврдя тяглидчиляр пяракяндяликдян чыхараг мцхтялиф груплар, дястяляр йаратдылар. Тябриз вя Ярдябилдя юзял гящвяханалар йаранды. Бу групун ойунчулары адятян, щямсющбят (танышлар) олардылар вя ойунчулуг цчцн дя щеч бир дини манеячилик йох иди. Онлар гящвяханалардан башга адятян той мяжлисляриня адгойма мяжлисляриня, сцннят мярасимляриня вя с. дявят олунардылар.” 8

        15-жи ясрин яввялляриндя артыг груплар, дястяляр йаранмаьа башланды. Бу груп-дястялярин йаранмасынын мцсбят жящятляриндян бири о иди ки, айры-айры лотулар, мцасир дилля десяк, актйорлар бир арайа гялдиляр. Бу груп-дястяляр бир нюв кичик формада естрада театрыны хатырладыр. Артыг 2, 3 вя даща чох актйорлар сящнядя бир йердя щяр щансы бир мювзуну скетч шяклиндя щазырлайыб тамашачылара тягдим етмяк имканы ялдя етмиш олублар. “Иранда театр” китабында мараглы бир факта раст эялирик. Лотулар башгаларынын лящжялярини, давраныш адятлярини нцмайиш етмяси щагда мялуматын олмасы бизя ясас верир дейяк ки, артыг о дюврдя тяглид (имитасийа) мювжуд иди. Бизя о да мялумдур ки, ибтидаи ижма гурлушу дюврцндя дя тяглид мювжуд иди. Инсанлар о дюврдя ов етмяк истядикляри щейванларын дярилярини юз цзяриня чякиб онларын сясини, йеришини, давранышыны тяглид едяряк, шикара мцмкцн гядяр йахынлашмаьа чалышырдылар ки, овламаг ращят олсун. Тяглид етмяк тядрижян садядян мцряккябя доьру инкишаф едяряк артыг инсанлар цчцн бир пешяйя чеврилмишди. “Илк гящвяханалар Сяфявилярин дюврцндя шащ Тящмасибин дюбврцндя (930-984, щижри-гямяри тягвими) Гязвин шящяриндя йарадылмышдыр. Гящвяханалар адындан эюрцндцйц кими башланьыждан да гящвя ичмяк цчцн мякан олуб.” 9

        Ашыглар, ряггаслар, ханяндяляр, рявайятчиляр вя с. ифачылар эялиб гящвяханаларда юз сянятини нцмайиш етдириб пул газанырдылар. Гящвяханаларын йаранмасынын хейри о олду ки, байрамларда, тойларда, диэяр ел шянликляриндя, щямишя ачыг мяканда чыхыш едян ифачылар сонрадан йени, ири бир гапалы мяканда чыхыш етмяйя алышдылар. Гящвяханада олан адамларын сайы, мяканын шяраити, абы-щава диэяр гапалы олмайан мяканлардан хейли фярглидир. Ифа тярзи шяраитя уйьун олараг хейли дяйишир, фяргли жящятляр юзцнц эюстярир. Мейданда, ачыг сяма алтында, щеч бир акустика олмайан йердя ифачылар гышгыра-гышгыра данышыб охумаг мяжбуриййятиндя идиляр. Бундан ялавя чыхышын сонунда щамыдан пул топламаг да чятин олурду. Тамашачылар арасында ушагларын сайы чох олдуьундан сяс-кцй чох оларды, бу да ифачылара ялавя манея иди. Гящвяханада ися бу проблемлярин чоху юз щяллини тапмыш олду. Баьлы залда, 100-150 няфярлик мяканда, акустыканын кюмяйи иля ифачылар пащат юз сянятлярини тягдим етмяк имканына малик олдулар. Гящвяхана сащибляри ушаглары сяс-кцй салдыгларына эюря ичяри бурахмырдылар. Тамашачылардан пул йыьмаг иши хейли ращат олмушдур.

        “Бцтцн ойунчу групларын лотулары тапдыглары мювзулары филбядащя йяни, бядащятян сящняляшдирярдиляр. Йяни онлар салам - кяламдан, кеф-ящвалдан сонра сабит бир мювзу вя ссенари тапырдылар. Италийанин дел-Арте комедийасында да сящня беля башлайырды. Мясялян: Панталоне Аьа ролу иля, Арлежщино ролу нюкяр вя йа зянжи ролу иля, Аморозо Щцшянэ хан, Мяниъя ханым ашыг образлары иля, Занне йахшы вя аьыллы ев хидмятчиси кими образларла (гярб вя шярг) там уйьун эялирди. Лотуларын яксяриййяти савадсыс вя йа аз савадлы идиляр буна эюря дя, зийалылар бу жцр сящняляря тянгидля бахардылар. Бядащятян олан сящняжиклярдян, мясялян, нюкяр зянжи Гулам юз щямвятянляри кими бизим адят вя мядяниййятдян хябярсиз иди. Данышанда эцлмяли тяляффцз едярди. “Р” щярфини “Л” кими, “Ш” щярфини “С” кими дейярди, ямрляри билярякдян дцзэцн йериня йетирмязди ки, мязщякя йарансын. Гара Гулам бу хцсусиййятля тящгир олунараг тяглид олунарды.” 10

        Яфсус ки, дейя билмярик Италийанин дел-Арте комедийасы яввял йараныб, йохса Азярбайжанын тяглид-комедийа ойунлары, ялимиздя беля бир факт йохдур. Бялкя дя тясадцф еля эятириб ки, образлар вя онларын характерляри бир - бириня чох йахындыр. Беля тяглид груплары Азярбайжанын щяр йериндя фяалиййят эюстярирди. Лакин бюйцк шящярлярдя беля дястяляр даща пешякар, даща мяшщур олурдулар. Бир цстцн жящятляри дя вар иди ки, ян мяшщур дястяляр шащын сарайына, дювлятли аьаларын шянликляриня дявят олунурдулар. Италийанин дел-Арте комедийасы барядя авропада эениш тядгигатлар апарыблар. Азярбайжанда бу сайаг груплар аз олмайыб, онларын фяалиййяти барядя демяк олар ки, щеч бир арашдырмалар апарылмайыб.

        Мейдан тамаша вя мярякяляриндя ифачылар мейданын ортасында чыхыш едярдиляр, инсанлар ися онларын ящатясиндя дайаныб тамаша едярдиляр, арха жярэялярдя дайананлар ифачылары ращат сейр едя билмирдиляр. Естрада сящняси, йяни щцндцр сящня дцзялтмяк инсанларын аьлына ХВЫЫЫ ясрдя эялиб. Авропа вя Русийа сянятшцнаслары йазырлар ки, естрада сящняси ХВЫЫЫ ясрин икинжи йарысында Франсада мейдана эялиб. 1827-жи илдя Петербург гязетляринин бириндя беля бир йазыйа раст эялирик, мцяллиф йазырды: Петербург баьларында “консерт” шянлийиндя хор яла иди. Мусигичиляр, сиганлар, кяндирбазлар, чох мараглы вя мязяли “карло” щамыны эцлдцрцрдц. Биржя “естрада”ны бир аз щцндцр етсяйдиляр жамаат ифачылары ращат эюрярди.”

        Б.И.Дал тяртиб етдийи “Рус дилинин изащлы лцьяти”ндя (илк чапы 1882-жи ил, ЫВж.) естрада сюзцнцн ачыьламасыны беля вериб: “Естрада - италйан сюзцдцр, Ы. Помость-тахта сяки, тахта мейданча, ЫЫ. Возвышенье-йцксяклик, щцндцрлцк, тяпя, дикдир, йохуш.” 11 1860-жы илдя лцьят тяртиб олунанда “естрада” сюзц щяля беля индики кими эениш мяна кясб етмирди. Естрада, инжясянятин мцхтялиф чешидли ъанрларыны юзцндя бирляшдирир. Авропалыларын даим Шярг мядяниййятиндян бящряляндикляри данылмаз бир фактдыр. “Иранда театр” китабында естрада сящнясинин йаранмасы щаггында мялумата раст эялмяк олар.

        “Тяглид груплары мусиги вя рягсдян истифадя едярдиляр. Гулам рягси, аьа рягси вя с. Тяглид груплары чох вахт мцхтялиф мярасимлярдя оларды. Яйанларын бюйцк евляринин щяйятляринин мяркязиндя щовуз оларды. Бу да ойунчулара шяраит йарадырды ки, сящня цчцн анжаг бир аз дяйишиклик етсинляр. Бу щовузларын кянарында щцндцрлцк, эенишлик вя мяркяз нюгтяси олдуьундан сящняляр цчцн олдугжа эениш шяраит олурду. Ойунчулар щовузун цзярини башдан-баша тахта шалбан иля юртяр, цстдян халчалар салардылар, орадажа да чыхышларыны эюсдярярдиляр. Бу цсул о гядяр йайылди ки щятта “тяглидчилик ойунуна” “щовуз цстц” ойуну да дейирдиляр. Бу чыхышларда юз сабит образларыны ялдя етмышдиляр; Щажы (аьа), нюкяр (гара Гулам), Щажынын арвады (биби), гуллугчулар вя Щажынын оьлу” . 12

        Лотулар юз сянятини истянилян шяраитдя нцмайиш етдирмяйя щазыр идиляр: аьаларын евиндя, ел шянлинкляриндя, байрам эцнляриндя мейданларда, шащларын сарайында. Щяр йерин юз мювзулары олурду. Бцтцн бу ифалар бядищя вя бядащят цзяриндя гурулурду.

        Азярбайжан торпаьы ня гядяр дцшмян щцжумларына мяруз галыб. Щяр щцжумда китабханалар, дяфтярханалар, мемарлыг абидяляри, адят-яняняляр тапдаг алтында галыб, мящв едилиб вя йа юз юлкяляриня дашыныб апарылыб. Иранын, Тцркийянин, Яряб юлкяляринин архивлярдя, музейлярдя Азярбайжанын тарихи, мядяниййяти, инжясяняти барядя гиймятли ял йазмалары, музей експонатлары баьлы галыб, демяк олар ки, ялчатмаз олуб. Бизим мцасир алимляримиз (тарихчиляримиз, етнотрафчыларымыз, сянятшцнасларымыз) харижи дилляри (яряб, фарс, италйан вя с.) демяк олар ки, билмирляр. Илляр кечир билинмир ки, дцнйа архивляриндя Азярбайжана аид олан мяхяз вя мянбяляр ня сявиййядя горунур, дцшмян яли няляр мящв едиб, йа да мящв едя биляр. Иран алимляри орта ясрляр дюврцнцн инжясянятини арашдырыблар, садяжя олараг о дюврцн ядябиййаты бизим диля тяржцмя едился Азярбайжана аид ня гядяр йени дялилляр мейдана чыхар.


8. “Эранда театр”. Бящруз Гярибпу. Жап тарихи: 1384 щижри гямяри. Тещран. С. 51, 52

9. “Эран гящвяханаларэ”. Яли Бцлькбаюэ. Жап тарихи: 1375 щижри-гямяри тягвими. Сящ 8-9

10. “Эранда театр”. Бящруз Гярибпу. Жап тарихи: 1384 щижри - гямяри. Тещран с.54

11. Толковый словарь живого Великорусского языка. В.И. Даль. Москва.изд. Русский язык. 1978. С.665

12. “Эранда театр”. Бящруз Гярибпу. Жап тарихи: 1384 щижри гямяри. Тещран. с. 55.

        ЯДЯБИЙЙАТ

Жомярдлик яняняси. Мещран Яфшари. Чап или:1384. (щижри-гямяри), Тещран.

Иранда театр. Бящруз Гярибпу. Жап тарихи: 1384 щижри гямяри (2005-жи ил). Тещран.

Иран гящвяханалары. Яли Бюлцкбашы. Жап тарихи: 1375 щижри-гямяри тягвими. Сящ 8-9

Новейший словарь иностранных слов и выражений. Минск. Иэд. Современный литератор. 2003г

Толковый словарь живого Великорусского языка. В.И.Даль. Москва.изд. Русский язык. 1978


   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page