КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
А.ЧЕРНОВ. МУЗЫКА ДОЛЖНА БЫТЬ ЖИВОЙ.
(Интервью А.Амраховой)
МАМЕД САДЫХ ЭФЕНДИЕВ
Имруз ЭФЕНДИЕВА
ЧТО ДОЛЖЕН ЗНАТЬ БАКИНСКИЙ РАБОЧИЙ О СВОЕМ ТЮРКСКОМ ТЕАТРЕ
Мамед Садых Эфендиев
ГЯРИБЯ ТАЛЕЛИ ГЯЩРЯМАНЛАР (Халг йазычысы Илйас Яфяндийевин «Бизим гярибя талейимиз» пйеси щаггында дцшцнжяляр)
Вяфа ХАНОЬЛАН
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ ЕСТРАДА АКТЙОРУ - “ЛОТУ”
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
АЗЕРБАЙЖАН ВЕ ЩАРПУТ МЦЗИЬИНДЕ КУЛЛАНЫЛАН БАЗЫ ОРТАК ВЕЙА БЕНЗЕР ИФАДЕЛЕР
Саваш ЕКИЖИ (Тцркийя)
СЯЩНЯ ДАНЫШЫЬЫ ТЕАТР СЯНЯТИНИН ЯН МЦЩЦМ КОМПОНЕНТЛЯРИНДЯН БИРИ КИМИ
Фярщуня АТАКИШИЙЕВА
СУМГАЙЫТ ТЕАТРЫНДА РЯССАМ ИШИ: СЯЩНЯГРАФИЙА ВЯ МЦАСИРЛИК
Вяфа МЦЩАЖИРОВА
ГЯДИМ ИРАН РЯМЗЛЯРИ ИНКИШАФЫНЫН ЯСАС ДЮВРЛЯРЫ
Мцслцм СЯГГА

Орта Асйа’дан тцрейен Тцрклер, чешитли эючлер весилеси иле деьишик жоьрафйалара даьыларак деьишик кцлтцрлерден еткиленмиш ве тарифи имквнсыз кцлтцрел бир зенэинлик олуштурмушлардыр. Анадолу да Тцрк кцлтцрцнцн серэилендиьи юнемли жоьрафйалардан бирисидир. Тцрк Кцлтцрцнцн ана кайнаьынын Орта Асйа олдуьу билинмектедир. Факат Орта Асйа’дан эюч едерек Анадолу’йа эелен Тцрклер Анадолу кцлтцрцнден еткилендиьи эиби юзелликле Исламийет’ин кабулц иле бирликте Арап кцлтцрцнден де еткиленмиштир. Эцнцмцз базы щалк кцлтцрц црцнлеринде, Тцрклерин Исламийет’тен юнжеки ески инаныш ве эеленеклерин излерини булмак та мцмкцндцр.

        Билиндиьи эиби Тцрклер Анадолу’йа эелмеден юнже дцнйа жоьрафйасы цзеринде сык сык йурт деьиштиререк чок эениш бир алана йайылмышлар, бирчок кцлтцр ве динин еткиси алтында каларак фарклы уйэарлыклар йашамышлардыр. Кайнакларда Анадолу’нун тамамен Тцрклешмеси 1071 Малазэирт зафери иле бирликте олдуьу йазылмыш олса да, Тцрклер’ин Орта Асйа’дан чыкарак Анадолу’йа ве Анадолу цзеринден Орта Аврупа’йа кадар чешитли дюнемлерде чешитли весилелерле эюч йаптыклары бу тарищтен чок даща ескилере дайанмактадыр. Бу неденле Тцрк кцлтцрцнцн излерини вейа кюкенлерини садеже белирли бир жоьрафи парчада деьил; Тцрклерин эючцп йерлештиклери, девлет куруп еэемен олдуклары цлкелерин тцмцнде арамак даща доьру олажактыр. Тцрк кцлтцрц денилдиьинде, Тцрк кавминин тарищ сащнесине чыкышындан башлайарак эцнцмцзе кадар сцреэелен ве Тцрклерин йерлештиклери, йашадыклары, буэцн де йашамакта олдуклары йерлерде йараттыклары, бу эцн де еткинлиьини сцрдцрен кцлтцр анлашылмактадыр. (Туран,1994:41)

        Эерек Азербайжан ве эерексе Орта Асйа; Тцрк миллетинин эечмиште ве буэцн йашадыьы юнемли жоьрафйалардан бирисидир. Бу неденле эцнцмцзде йашайан бирчок кцлтцрел унсурун деьишик анлам, ифаде вейа бичимлери иле бу топракларда да йашамасы доьалдыр.

        Ортаасйа’дан Анадолу’йа эелен Тцрклер; Оьузлар да олдуьу эиби йени йерлешим йерлерине ески йерлешим йерлеринин бой вейа аширетлеринин адыны вермишлердир. Бу конуйа ен ийи юрнеклерден бириси де; Щазар’ын кенарында курулан Бакц ве Щарпут шещирлеридир. Жоьрафи йапыдаки бу ортак ифаделендирме мцзикте вейа мцзик терминолоъисинде де бир шекилде йашамактадыр. Бу ортак адландырмалардан базылары шунлардыр;

        Диван: Азербайжан’да, диван; Октав Диатоник сес дизиминин 7, кроматик сес дизиминин 12, класик шарк мусикисинин исе 17-24 дережесини ичине алан сес сащасы.

        1. Диван-ы еввел: Биринжи октав.

        2. Диван-ы сани: Икинжи октав.

        Диван Тцрк мцзиьинде; Щалк мцзиьинде 18 перделик сес аланы, баьлама аилеси чалэыларындан олан сазын текнеси ен бцйцк оланы, щалк едебийатында бир шиир бичими, щалк мцзиьинде бир узун щава тцрц, бир макам ве диван едебийаты шаирлеринин шиирлерини топладыклары китап, антолоъи анламларына эелмектедир.(Юзбек,1998:62) Щарпут мцзиьинде исе диван класик Тцрк мцзиьиндеки Щцсейни макамына бензер йапыда олан бир макам ве бу макамда узун щава формунда “Щарпут Диваны” ады иле окунан бир есерин адыдыр. Бу есерин айак бюлцмлери усуллцдцр.

        Щижаз: Арапчада “енэел, барийер” анламына эелен Щижаз; Сууди Арабистан’ын батысындаки бир бюлэенин адыдыр. Мцзикал анламда исе; 1.Йакын доьу миллетлери мусикисинде 12 есас макамын оникинжиси.2.ХЫХ.йй. Азербайжан мусикисинин Раст дестэвщында Бал-Кебутер иле Шещназ арасындаки, Рещави дестэвщында Бал-Кебутер иле Баьдади арсындаки, Чарэащ дестэвщында Мавереннещир иле Шещназ арасындаки есас макам шубеси. 3. Шур дестэвщында Семайи-Шемс зербли макамы иле Саренч арасындаки шубе;4.Иран мусикисинде; Еу-Ета макамынын есас шубелеринден бири. Анадолу Тцрк мцзиьинде исе щижаз, эерек Тцрк Щалк Мцзиьинде, эерек Класик Тцрк Мцзиьинде ве эерексе Щарпут мцзиьинде Щцсейни ве Ушшак макамындан сонра ен чок кулланылан макамлардан бирисидир.

        Ибращими: Азербайжан щалк мцзиьинде макам шубелеринден биридир. Анадолу Тцрк мцзиьинде исе Ибращими, Класик Тцрк Мцзиьинде ескиден кулланылмакла бирликте эцнцмцзде фазла кулланылмайан бир макамдыр. Бу макамда пешрев ве саз семаиси булунмактадыр. Ибращими макамына Ушшак макамына бензедиьи ичин Доьу Анадолу бюлэесинде Ушшак денилмиштир.(Кутлуь, 2000:398) Щарпут бюлэесинде исе Ибращимийе; йюрейе юзэц бир макам олмакла бирликте айны заманда айак бюлцмлери усуллц олан ве узун щава формунда ижра едилен бир есерин адыдыр. Бу есерин диьер бир ады исе “Щарпут Эазели” дир. Класик Тцрк Мцзиьиндеки Ушшак макамына бенземектедир.

        Исфащан: Исфащан, ХЫ.йй.да бир сцре Селчуклу импараторлуьунун башкенти олмуш ве щален Иран’ын ен ески ве ен бцйцк шещирлеринден биридир. Айны заманда йакын ве Орта доьу миллетлери класик мцзиьинин есасыны тешкил еден 12 макамдан алтынжысыдыр. Анадолу’да Класик Тцрк Мцзиьинде ескиден кулланылмыш олан Ысфащан Макамы, эенелде Нева пердесинден башламасына каршылык, башка уйэун перделерден де башладыьы эюрцлцр. Чыкыжы ве инижи бир юзеллик ташыйан Ысфащан макамы, Бейати дизисине Дцэащ цзеринде бир Нишабур дизиси катылмасы иле олушмуштур. Эцчлц пердеси Невадыр. Макам олдукча дар бир черчеведе долашыр. Ысфащан макамыны донанымда Ушшак макамынын арыза ишаретлери иле эюстерилир. (Кутлуь, 2000:342) Щарпут мцзиьинде исе, “Исфащан” вейа “Исфащан’да Щан Ишлерим” ады иле бир есер булунмактадыр. Бу есер йюреде мущалиф макамы оларак билинмекле бирликте класик Тцрк мцзиьинде ки Сеэащ макамына бенземектедир.

        Щцсейни:1.Йакын доьу миллетлери мусикисинин 12 есас макамында он биринжиси;2.Раст дестэащында Вилайети шубеси иле Ушшак кышеси арасында ижра олунан парча.3.Мащур-Щинди дестэащында Ушак иле Вилайети арасындаки кыше; 4.Иран мусикисинде Шур дестэащында Месищи иле Нещиб шубелери арасындаки куше. Нева дестэащында Ращаб иле Буселик шубелери арасына йерлешен куше. Анадолу Тцрк мцзиьинде Щцсейни, Ушшак макамы иле бирликте ен чок кулланылан макамлардан бирисидир. Щарпут мцзиьинде исе йине ен чок кулланылан макамдыр. (Екижи,2009:579)

        Аразбары-Елезбер: Аразбар; Нащчиван иле Иран арасында бир бюлэенин адыдыр. Айны заманда Араз нещри, Иран иле Азербайжан арасындаки сыныры олуштурмактадыр. Бар; Азербайжан’да айны заманда црцн анламында да кулланылмактадыр. Аразбары исе; Шур кюкцнде олан зербли макамлардан бири олмакла бирликте айны заманда бир есерин адыдыр. Юлчцсц 3/4 дцр. Тек (Соло) ве щем де коройла окунур. Вайкирлик еденлер соло окуйанын щер мысрасыны “Ай Залим” дийе тамамларлар.

        Аразбар Класик Тцрк мцзиьинде де кулланылан макамлардан бирисидир. Бу макамы илк дефа есер веререк танытан Эази Эирай Щан олмуштур. Факат бу макамын Фатищ дюнеминден бери вар олдуьу дцшцнцлмектедир. Аразбар макамы инижи бир юзеллик эюстермектедир. Цч макамын бирлешмесинден доьмуштур. Бу макамлар;

        1.Нева цзеринде курулмуш Бейати макамы,

        2.Чарэащ цзеринде курулмуш Раст макамы,

        3.Дцэащ цзеринде курулмуш Ушшак дизиси.

        Макамын Дизиси:

       Аразбар есерлерин бестежиси Щажы Садуллащ Ефенди’дир. Щажы Садуллащ Ефенди макамы чок эцзел ишлемиш, класик фаслы тамамламыштыр. Не вар ки, макам сон девир бестекврларымызжа илтифат эюрмемиш, бир кенара итилмиш булунмактадыр. Макамын тиз дураьы Эерданийе, эцчлцсц Чарэащ пердесидир.(Кутлуь,2000:360) анЩАразбар Щарпут бюлэесинде щалк дилинде “Елезбер” оларак билинмектедир. Елезбер; Фарсчада чабук езберленен вейа щарфи тариф анламында, башкасындан езберленен анламына эелмектедир. Азербайжан’да олдуьу эиби Щарпут бюлэесинде де бир макам ве бу макамда узун щава формунда ижра едилен бир есерин адыдыр. Щарпут’таки Елезбер макамы класик Тцрк мцзиьиндеки “Нева” макамына бенземектедир.