МУСИГИШЦНАСЛЫГ
«СEВИЛ» ОПЕРАСЫНЫН ЪАНР ВЯ ЦСЛУБУ ЩАГГЫНДА
Инара МЯЩЯРРЯМОВА
Search

МУСИГИШЦНАСЛЫГ
НИЙАЗИ ВЯ ТЦРКИЙЯ МУСИГИ МЯДЯНИЙЙЯТИ
Сурайа АЬАЙЕВА
ИСТОРИЯ С ПРОДОЛЖЕНИЕМ
Ниязи и Нури бей Сеидзаде-Сарьял
МЦАСИР АЗЯРБАЙЖАН МУСИГИСИНДЯ ЙЕНИ ТЯМАЙЦЛЛЯРИН ЯКСИ
Кямаля ЯЛЯСЭЯРЛИ
Г.ГАРАЙЕВИН БИРИНЖИ СИМФОНИЙАСЫ ВЯ С.ПРОКОФЙЕВИН ИКИНЖИ СИМФОНИЙАСЫ: ЙАРАДЫЖЫЛЫГ “ДИАЛОГУ” ПРОБЛЕМИНЯ ДАИР
Лаля КАЗЫМОВА
«СEВИЛ» ОПЕРАСЫНЫН ЪАНР ВЯ ЦСЛУБУ ЩАГГЫНДА
Инара МЯЩЯРРЯМОВА
ГЯЩРЯМАНЛЫГ ЕПОСУНУН ТЯШЯККЦЛ ДЮВРЦНЦН АРАШДЫРЫЛМАСЫНЫН СИНЕРЭЕТИК АСПЕКТЛЯРИ
Камиля ДАДАШ-ЗАДЯ

 


Севилiн лайлайы да характер вя рущу етибариля белядир. Онун кядяри санки Севилля бирэя дует охуйан кларнет тембриля гейд олунур. Даща сонра кларнет Севилин партийасында онун лейтмотивиня чевриляряк тез-тез сяслянир. Мясялян, икинжи щиссядя, Севил щушуну итирян заман кларнет импровизасийалы, гямли мелодийа ифа едир.

        Севилин характеристикасында онун арийасы бюйцк ящямиййят кясб едир. (Бурада операнын гящряманы сящнйя эялир, ондан эцжля айырдыглары оьлуна олан щясряти щаггында охуйур). Арийа – Севил образынын инкшафында лирик кулминасийаны тяшкил едир. Арийанын кянар щиссяляринин тематик ясасыны Севилин Шцштярдяки лейтмотиви тяшкил едир. Арийа ариозонун орта щиссясинин мювзусу иля (Ы шякил) тамамланыр. Ейни заманда бурада халгын лейтмотиви дя сяслянир.

        Севил оьлу иля эюрцшяндян сонра санки Балашла мцнасибятлярини айдынлашдырыр вя бу сящнядя онун Монологу сяслянир. Монолог – кющня дцнйайа гаршы етираз едян, цсйан едян гящряман гадын образыны тясвир едир. Мусигидя ардыжыллыгла бир нечя «дальа» кечир. Бу «дальаларда» Севилин емосионал вязиййятинин дяйишмяси якс олунур.

        Ян емосионал зирвядя, драматик ифадядя Эцлцшцн ариозосундан Севили ойанмаьа, цсйан етмяйя, щяйатыны дяйишмяйя чаьырдыьы мювзу сяслянир.

        Операда Балаш башга бир планда тясвир олунмушдур. Операнын яввялиндя о, шян, гайьысыз, Дилбярля эюрцшдян щяйяжанланан, сонра ися гямли, тянща бир инсан образы кими якс олунмушдур. Биринжи пярдядяки шян, жошьун мащны сонра гям чякян, тянщалашмыш бир инсанын арийасына чеврилир. Операнын драматурэийасында Эцлцшцн (Балашын бажысы) ролу мцяййян ящямиййят кясб едир. Онун ариозосунун мювзусу («Ойан, Севил») йени щяйата чаьырышын ясас лейтмотивиня чевриляряк, операнын идейасынын ачылмасына кюмяк едир.

        Сурятлярин характеристикаларыны йарадан мусиги мювзуларынын ики ясас комплекси жанлы емосионал, еляжя дя, интонасийа жящятдян тязадлыдыр. Гящряманларын гаршылыглы ялагясиня, фяалиййятляринин гаршылыглы шяртляндирилмясиня бахмайараг, онларын щяр бири юзцнцн ифадя васитяляри чеврясиня вя юзцнцн бцтцн опера бойу сахланылан мцщитиня маликдир. Бунунла беля, Севили вя онун достларыны характеризя едян мювзу комплексляринин зянэинляшмяси, Балаш вя онун ятрафындакыларла ялагядар олан икинжи групун биринжиляр тяряфиндян сыхышдырылараг таразлашдырылмасы фактыны да эюстярмяк лазымдыр. Беля ки, Севилин, Атакишинин, Эцлцшцн, башга сюзля, «щяртяряфли гцввялярин» партийасы икинжи актдан башлайараг, кцтляви мащныларын интонасийалары иля зянэинляшир, «щяртяряфли гцввяляря гаршыларын» партийасы ися дяйишилмяз шякилдя галыр. Бунунла йанашы, операнын мцсбят сурятляринин тякамцлц бир гядяр юзцнямяхсусдур (бу, ясасян Севиля аиддир). О, «щяртяряфли гцввяляря гаршы» групла гаршылыглы интонасийа ялагяляриндян дейил, бир мювзунун диэяр бир зянэинляшдирижи мювзу иля явяз олунмасы сайясиндя щяйата кечирилир. Беля ки, Севилин тядрижян Балашдан вя онун мцщитиндян айрылмасы нятижясиндя онун партийасынын, Балашын партийасына даща чох сяжиййяви олан муьам ъанры иля интонасийа ялагяси зяифляйир.

        Биринжи пярдядя Севилин садя мащны ъанрында верилмиш характеристикасы, тядрижян даща мцряккяб вокал формалары иля дольунлашыр (арийа, монолог, драматик декламасийа интонасийалары); башлыжасы ися онун партийасынын мцасир кцтляви мащнылар иля зянэинляшмясидир.

        Лейтмотивлярин, мювзу-хатырламаларын, лейтмотив техникасынын бюйцк ящямиййяти вя ролу онда симфониклийя доьру мейллярин мювжудлуьуну эюстярир.

        Операнын ян мцщцм наилиййятляриндян бири онун парлаг мелодиклийидир. Иштиракчыларын йаддагалан мцхтялиф планлы, парлаг мелодик вокал нюмряляри онларын мусигили характеристикасыны эюстярмякля ясас щалга ямяля эятирир.

        Операнын баш гящряманы олан Севилин образы эениш вокал хцсусиййятляриня маликдир. Икинжи пярдяйя гядяр Севил гямэин, щязин мусиги иля сяжиййяляндирилмякля, язаб чякян бир гадын образыны тяжяссцм етдирир.

        Икинжи пярдянин икинжи шякли гящряманын образынын инкишафында кулминасийаны тяшкил едир, цчцнжц ися йени Севилин образыны тямсил едир.

        Чохпланлылыг баш гящряманы даща да там вя чохжящятли шякилдя сяжиййяляндирмяйя имкан верир, образын кейфиййят дяйишикликляри ися, ясасян мусиги ъанрында арийаларын, онун даща мцряккяб формаларындан олан монологла явяз едилмяси нятижясиндя реал бир шякил алыр.

        Икинжи пярдядяки арийа вокал партийасынын ритм-интонасийасыны цмумиляшдирян лирик кулминасийа олмагла, юзцндя Севил суряти иля ялагядар яввялки епизодларын мязмун елементлярини жямляшдирир.

        Монолог кющня дцнйайа гаршы цсйан едян гящряманын образыны ачыр. Балаш сурятинин ачылмасы ися башга планда верилир. Эцлцш вя Дилбярин характеристикалары фярдиляшдирилир. Атакиши, Бабакиши, Ябдцлялибяй, Мяммядялибяй сурятляринин шцурларында дяйишикликлярин йаранмасы jанр, мащны-рягс мязмун дяйишмяляри иля сяъиййяляндирилир.

        Бу гцввялярин мцнагишялилийи, юз нюбясиндя образ-мязмун, композисийа-мязмун тязадлыьыны йарадыр.

        Ики груп сурятляр – йени дцнйаны тяcяссцм етдирян Севил вя онун достларынын тяшкил етдийи биринcи груп вя кющня дцнйаны якс етдирян Балаш, Дилбяр вя онларын ящатяляриндякилярдян ибарят олан икинcи груп ики иcтимаи гцввя олараг цз-цзя гойуlмушдур.

        Сурятлярин характеристикасыны тяшкил едян мусиги мювзуларынын ики ясас комплекси дя емосионал образ вя интонасийа cящятдян тязадлыдыр.

        Мювзу-лейтмотивлярин интонасийа ялагяляри, мювзуларын йахынлыьы опера гящряманынын талейинин халгла ялагясини эюстярир. Онларын вящдяти лейтмотивлярин бир-бириня говушмасы иля нязяря чарпыр, ясас лейтмотивляр ися щяртяряфли инкишаф хяттиня маликдир.

        Ц.Щаcыбяйli янянялярини давам етдиряряк, Ямиров нитгин вя мусигинин, верилмиш сурятин данышыг вя фярди-сяъиййяви мелодийасынын бир-бириня сон дяряcя йахынлашмасына чалышыр. Артыг гейд едилдийи кими, мелодийа мусиги дилинин мцщцм компонентидир вя о, ифадянин айдынлыьы вя надир сямимилийи иля фярглянир.

        Ямировун башга ясярляриндя олдуьу кими операнын мелосунда да орнаментлярин ролу бюйцкдцр. Бунунла беля, гейд етмялийик ки, Ц.Щаcыбяйliдян фяргли олараг, Ямиров онун истифадясиндя башга принсипляря ясасланыр.

        Ц.Щаcыбяйli классикдир вя о, халг ифа тяcрцбясиндя эениш йайылмыш принсиплярдян тез-тез кянара чыхмагла, ифанын конкретляшдирилмяси йолу иля эедир; юз мелосунда даща сяcиййяви олан бир-ики ара-бир охуманы сечяряк, ясас кими эютцрцлмцш муьам-ладын бцтцн шюбяляри иля щярякят етмякля «иш просесиндя» онлардан истифадя едир.

        Ямиров ися Щаcыбяйliдян фяргли олараг, халг тяcрцбясиндяки мювcуд цсуллара истинад етмякля, арабир охумаларыны дяйишяряк, онлардан истифадя едир.

        Бир сыра башга ясярляриндя олдуьу кими, операда да Ямиров муьама йенидян субйектив-романтик мцнасибят эюстярир. О, операда муьамы башга тярздя дярк етмякля она емосионал чохмяналылыг верир. Ифа тяжрцбясиндя лирик щекайя формасында олан муьамын мелосу, операда даща чох субйектив бязянмиш експрессив, дольун, бир чох щалларда ися эенезисдян узаглашан мцхтялиф, дяйишик характер алыр.

        Ифадянин лирик щекайя нювц мащны вя цмумавропа опера цслубу яламятляри иля бирляшяряк, бястякарын йарадыжылыьына сяжиййяви олан сырф фярди хцсусиййят газанмышдыр. Операда муьам нювлц чохлу епизод вардыр. Муьам мювзусу III пярдянин оркестр епизодунун ясасыны тяшкил едир. Бурада ъанр бирляшмясинин ясасыны ися йцксяк симли вя няфясли аьаж алятляри оркестри тяшкил едир. Еляжя дя, модулйасийалы секвенсийанын ики щалгасы ясас йер тутур. Бунунла беля, биринжи щалга Азярбайжан ладлыьында тез-тез тясадцф олунан а-дис цчтон интервалыны, арт.5. (э-дис) мясафясиндя йерляшян икинжи щалга ися С-жис, Д-дис, Т-эис-я уйьунлашдырылыр. Бу фрагментин кянар тонал нюгтяляри 50-жи иллярин милли лад системи вя щармоник цслубу цчцн сяжиййяви олан (э-эис) йарымтон ялагяляри йарадыр. Бу фрагмент, санки ики истинад тоналлыьына малик олур (э- эис).

        II пярдянин Эириши инструментал муьам вариантыны йенидян жанландырыр. Конструктив планда буну цмуми тематизм вя сеэащ лады иля мющкямляндирилмиш ики щиссяли тязадлы-тяркиб формасы щесаб етмяк олар. Биринжи бюлмя Сеэащ муьамынын инварианты олан арабир башланьыж охума иля аналоэийа йарадыр. Лакин бурада о, икили гапалы бюлцнмя принсипиня (2+2+1+1+1/2+1/2+1) табе олан сяжиййяви щомофон мювзунун сявиййясиня гядяр эялиб чатыр вя муьам мелосу иля щомофон мювзунун синтезиндя муьама хас олан унисон, остинатлыг кими бир сыра яламятлярин тякрарланмасыны йарадыр. Икинжи щиссядя (мено моссо) мювзу юз ифадялилийиня эюря икили аккорд диссонанты иля, йяни Ямирова сон дяряжядя хас олан тясирлилик шяклиндя верилмиш фактура вя «няфясин» хорей тярзли интонасийасы иля фярглянир. Бурада мащны интонасийа­лары­нын муьам мелосу иля синтези айдын эюрцнцр. Сонракы инкишаф (ж) башланьыж образын лирик-мащны трансформасийасыны, сонра ися муьам мелосуна дюнцшцнц эюстярир.

        Операда муьам вя инструментал епизодлар арасында бирбаша, ардыжыл ялагя мювжуддур. Бу, пярдялярин вя вокал нюмряляринин эиришиндя, шякиллярля нюмряляр арасындакы ялагялярдя вя с. юзцнц эюстярир.

        Севилин икинжи арийасына эириш (Щумайун) операнын оркестр епизодуна парлаг нцмунядир. Щумайунун дюнмяляри бурада опера типли тематизмля тябии шякилдя синтезляшдирилмишдир. Бу бахымдан биринжи ики ханя мараглыдыр. Бурада остинатлыьын милли хцсусиййятя малик олмасы сайясиндя мювзунун ящямиййяти артыр. Мювзунун инкишаф мярщяляляри, демяк олар ки, Щумайунун интонасийа моделини дягигликля тякрар едир. Бу тематизм ися, юз нювбясиндя, дягиг квадратлыьы (ики вя дюрд-ханяйя бюлцнмя) сайясиндя мащнынын структуруна тясир едир. Мелодийанын истинад нюгтяляри ики зянжирвари кварта системиня уйьунлашдырылыр (бу, артыг ашыг мусигиси принсипляриня йахындыр). Лакин Ц.Щажыбяйliniн мусигисиндян фяргли олараг (мясялян, Ашыг цчлцйцндя), бу фрагмент Шурда дейил, Щумайун ладындадыр.

        Мисал:

       

        Речитативлярин фярдиляшдирилмяси айры-айры сурятлярин тязадлы шякилдя гаршы-гаршыйа гойулмасына кюмяк едир. Беля ки, Балаш вя Дилбярин ифасында ясасян гуру, Севил вя Эцлцшцн дилиндя ися авазлы речитативляр сяслянир.

        ЯДЯБИЙЙАТ

1. Скребков С. Художественные принципы музыкальных стилей. Музыка, Москва, 1973 г.

2. Мазель Л. Статьи по теории и анализу музыки. Москва. Советский композитор, 1982 г.

3. Мазель Л. Строение музыкальных произведений. Москва. Музыка, 1980 г.

4. Касимова С., Абдуллаева З. Фикрет Амиров. Изд. «Нагыл-эви», Баку, 2004 г.

5. Касимова С. Азербайджанская музыкальная литература. Изд. «Адыльоглу», Баку, 2009 г.


   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page