МУСИГИШЦНАСЛЫГ
ГЯЩРЯМАНЛЫГ ЕПОСУНУН ТЯШЯККЦЛ ДЮВРЦНЦН АРАШДЫРЫЛМАСЫНЫН СИНЕРЭЕТИК АСПЕКТЛЯРИ
Камиля ДАДАШ-ЗАДЯ
Search

МУСИГИШЦНАСЛЫГ
НИЙАЗИ ВЯ ТЦРКИЙЯ МУСИГИ МЯДЯНИЙЙЯТИ
Сурайа АЬАЙЕВА
ИСТОРИЯ С ПРОДОЛЖЕНИЕМ
Ниязи и Нури бей Сеидзаде-Сарьял
МЦАСИР АЗЯРБАЙЖАН МУСИГИСИНДЯ ЙЕНИ ТЯМАЙЦЛЛЯРИН ЯКСИ
Кямаля ЯЛЯСЭЯРЛИ
Г.ГАРАЙЕВИН БИРИНЖИ СИМФОНИЙАСЫ ВЯ С.ПРОКОФЙЕВИН ИКИНЖИ СИМФОНИЙАСЫ: ЙАРАДЫЖЫЛЫГ “ДИАЛОГУ” ПРОБЛЕМИНЯ ДАИР
Лаля КАЗЫМОВА
«СEВИЛ» ОПЕРАСЫНЫН ЪАНР ВЯ ЦСЛУБУ ЩАГГЫНДА
Инара МЯЩЯРРЯМОВА
ГЯЩРЯМАНЛЫГ ЕПОСУНУН ТЯШЯККЦЛ ДЮВРЦНЦН АРАШДЫРЫЛМАСЫНЫН СИНЕРЭЕТИК АСПЕКТЛЯРИ
Камиля ДАДАШ-ЗАДЯ

 


Тящлил етдийимиз мювзу контекстиндя В. Ъирмунскинин тцрк гящряманлыг епосунун тяшяккцл дюврцня даир мцлащизяляри хцсуси мараг кясб едир. Тядгигатчынын ижтимаи инкишафын еркян мярщяляляриндя шаман вя рявайят ифачысынын функсийаларынын цст-цстя дцшмяси, онларын мцряккяб просесляр нятижясиндя тядрижян дифференсасийа олунмасы, епик тяфяккцрцн гядим айинлярдян пярвяриш тапмасы вя эениш тарихи материаллара ясасланан буна бянзяр диэяр мцлащизяляри епосун гейри-хятти инкишафында фазаларарасы кечидляр щаггында мцяййян тясяввцр йаратмаьа имкан верир.

        “Тарихилик” принсипини епосун ясас яламяти щесаб едян В. Ъирмунскидян фяргли олараг В. Пропп епик абидялярин репрезентатив хцсусиййятляри сырасында илк нювбядя онун мащны формасында олмасыны вя гящряманлыг сяжиййясини гейд едир. Гящряманлыг епосунун тяшяккцл проблемлярини ишыгландыран В. Пропп илк яввял онун ясас гайнаьы кими шаман янянялярини, сонра ися мцбаризя мювзуларыны якс етдирян мифляри эюстярмишдир.

        Бюйцк Британийада Кембриж мяктябинин нцмайяндяляри тяряфиндян иряли сцрцлмцш вя тезликля эениш интишар тапмыш “айин нязяриййяси”нин мцддяаларына эюря, епик ъанрларын кюкляри билаваситя мярасимлярля баьлыдыр. “Айин нязяриййяси” иля паралел олараг Бюйцк Британийада тарихи поетикайа даир тядгигатлар (Жщадwижк К. М., Жщадwижк М. К., Боwра Ж. М., Щатто А.) да мейдана эялмишдир. Апардыьымыз арашдырма контекстиндя хцсусиля гейд етмяк лазымдыр ки, бу мяктябин нцмайяндяляринин тядгигатларында еркян епик йарадыжылыьында мцяййян модусларын (аьы, мядщиййя вя с.) формалашмасына даир мараглы мцлащизяляр сюйлянилмишдир. Мясялян, К. Жщадwижк вя М. Жщадwижк “Ядябиййатын тяшяккцлц” китабында мцхтялиф функсийалар (нясищят, мядщиййя, яйлянжя вя с.) дашыйан ясярляр арасында диахроник ялагяляри излямишляр. Гящряманлыг епосунун инкишаф тарихиня щяср олунмуш тядгигат ясяриндя академик Боwра Ж. епик тяфяккцрцн тяшяккцлцнц щям ибтидаи шаманизм, щям дя аьы вя мядщиййя ъанрлары иля баьлайыр. Синерэетик нюгтейи-нязярдян гящряманлыг епосунун тяшяккцл дюврцндя формалашан мцяййян модуслары аттрактор - гурулушларла мцгайися етмяк олар. Епик ифачылыьын еркян дюврцндя гейри-хятти принсип цзря инкишаф едян системдя бядии тяхяййцлцн тядрижян гялибя дцшян гурулушлара - аттракторлара тяряф инкишаф етдийини ещтимал етмяк олар. Бу бахымдан дцнйа епосшцнаслыьында епик йарадыжылыьын илкин мярщяляляриндя модусларын формалашмасына даир мцлащизяляр бюйцк мараг кясб едир.

        Гящряманлыг епосунун тяшяккцл вя еркян инкишаф мярщялялярини диахроник нюгтейи-нязярдан бярпа едян тядгигатчылар арасында Й. Мелетинскинин хцсуси хидмятляри вардыр. Сюз сянятинин епик нювцнцн мяншяйини ибтидаи ритуал-мифолоъи комплексля баьлайан алим ейни заманда онун мярасимлярдян кянарда да инкишаф етдийини гейд едирди. Беля ки, ясатирлярдя (мифлярдя) ятраф мцщит, хаос вя космос, дцнйанын гурулушу, илк яждадлар вя с. щаггында тясяввцрляр тящкийя шяклиндя ифадя олунурду. Сяжиййявидир ки, илк яждадлар, демиурглар щаггында мифолоъи силсиляляря йарыяфсаняви, йарыэерчяк биографик мялуматлар, трикстерлярин мажяралары щаггында сцъет хятляри дя дахил иди. Й. Мелетинскинин эялдийи гянаятя эюря, беля типли силсиляляри епосун ян гядим нювц щесаб етмяк олар7. Тядгигатчынын гядим мярасимлярдя мусигинин йериня йетирдийи юнямли семантик функсийалара даир мцлащизяляри бюйцк ящямиййятя маликдир. Мифолоъи символика иля зянэин олан айинлярдя щятта бир сюздян (тотем вя йа топонимдян) ибарят олан охумалар мцяййян сакрал мяна дашыйырды: “Сюзлярин вя сятирлярин тякрары садяжя ритмик-мелодик цнсцр дейил, о, илк нювбядя мифолоъи символиканын вя сюзцн сещрли гцввясинин тязащцрцдцр”. Мярасим контекстиндя ифа олунан бу охумалары епосун мусиги цнсцрц цчцн зямин йарадан ясас тарихи-эенетик амиллярдян бири щесаб етмяк олар.

        Гящряманлыг епосунун тяшяккцлц дюврцня даир елми ядябиййатын гыса ижмалындан айдын олдуьу кими, бу бядии феноменин еркян мярщялясинин инкишафыны гейри-хяттилик принсипиндян тяжрид олунмуш щалда тясвир етмяк гейри-мцмкцндцр. Сон елми арашдырмалардан айдын олдуьу кими, мядяниййятин ян дярин гатлары цчцн гейри-хяттилик дцшцнжя тярзи хасдыр. Тяфяккцрцн гядим, архаик формалары эюзлянилмядян мцасир елмин ян йени идейалары иля охшарлыг ашкар едир. Синерэетик феноменляри тядгиг едян алимляр чох вахт гядим мядяниййятлярин мифолоъи образларына мцражият едирляр: Космос вя Хаос, Ин вя Йан вя с.

        Гейд етмяк лазымдыр ки, тцрксойлу халгларын гядим айинляриндя, мифолоъи-ритуал фялсяфясиндя вя илк епик абидяляриндя гейри-хяттилик тяфяккцр тярзинин нишаняляри, ишартылары ачыг-айдын эюрцнмякдядир. Онларын системли шякилдя арашдырылмасы вя комплекс щалында тягдим едилмяси сянятшцнасларын ющдясиня дцшян актуал проблемлярдян биридир. Бизим ясас мягсядимиз ися еркян чаьларын тцрк епик тяфяккцрцндя юзцнцтяшкилетмя механизминин вя гейри-хяттилийин бязи тязащцр формаларыны ишыгландырмагдан ибарятдир. Тцрк гящряманлыг епосунун мусиги дилинин арашдырылмасы цчцн бу сон дяряжя юнямли бир мясялядир, чцнки синкретизмин бариз нцмуняси олан епик абидялярин юзцнцтяшкилетмя механизминин цмуми шифрясини ачмадан онларын мусиги гатыны тядгиг етмяк гейри-мцмкцндцр.

        Гядим тцрклярин инанж системи олан Тенгричиликдя (Танрычылыг вя йа “Эюй Танры” дини дя адландырылыр) синерэетиканын бир чох мцддяалары иля сясляшян мягамлар сезилмякдядир. Бу хцсусиля яски тцрклярин заман вя мякан категорийалары щаггында натурфялсяфи эюрцшлярини якс етдирян системдя юз яксини тапмышдыр. Цфги нюгтейи-нязярдян щеч бир мящдудиййятя мяруз галмайан заман вя мякан анлайышлары тцрк архетипик тядяккцрцнцн шагули гурулушунун ясасыны тяшкил едирди. Артыг хцсуси елми ядябиййатда дяфялярля гейд олундуьу кими, “шаманизмин фундаментал консепсийасыны тяшкил етмиш тенгричиликдя” (Ш. Бира) Дцнйа модели цч гатдан ибарят олан шагули схем шяклиндя тягдим олунурду. Макроскопик сявиййядя мещвяр (аьаж, даь, гцлля) образында тягдим едилян бу космолоъи консепсийанын ясасында щяр цч гат арасында рабитя йаратмаг идейасы дурурду. Бу ялагяни йаратмаг габилиййяти ися йалныз шамана мяхсус иди.

        Тцрк Тенгричилик системиндя каинатдакы 99 дцнйадан бири олан дцнйанын йухары, орта вя ашаьы гатлары арасында синерэетик нюгтейи-нязярдян коэерентлик мювжуддур. Гядим тцрк мифолоъи системинин тямял дашыны тяшкил едян йарадылыш дастанларында бу юзцнц айдын шякилдя бцрузя верир. Антропоэенез вя космоэенез мясялялярини ишыгландыран бу дастанларда дцнйанын цч гатында баш верян мцряккяб просесляр бир-бири иля ялагяляндириляряк санки ващид сцрятя табе олур. Йарадылыш дастанларында Дцнйанын моделинин айры-айры гатларында баш верян дяйишикликляр (флуктуасийалар) бцтцн системя юз тясирини эюстярир. Гейд едяк ки, “гурулушун мцряккяблийи коэерентлик анлайышы иля баьлыдыр. Коэерентлик дедикдя биз хаосун макроскопик сявиййядя тязащцрц олан диффуз вя диссипатив просесляр нятижясиндя айры-айры гурулушларын инкишаф сцрятляринин узлашдырылмасыны нязярдя тутуруг. Мцряккяб гурулушларын йаранмасы цчцн онларын тяркиб щиссяляринин тякамцл сцрятляринин уйьунлашдырылмасы ясас амилдир. Бу бирляшмя нятижясиндя гурулушлар ващид сцрят-мякан мцстявисиндя узлашараг ейни сцрятдя инкишаф етмяйя башлайырлар”8 .

        Гядим тцрклярин космолоъи консепсийасы онларын епик мядяниййятинин бцтцн тяркиб щиссяляриня, о жцмлядян халгын “сяс идеалыны” (Ф. Бозенин истилащыдыр) якс етдирян вя епик ясярлярин ифасында юнямли семантик функсийалар йериня йетирян чальы алятляриня дя эцжлц тясир эюстярмишдир. Алятляин гурулушу вя диапазону, динамик имканлары вя тембри мусиги мядяниййятинин мцяййян тарихи мярщяляляринин юзялликлярини тязащцр етдирян гиймятли мянбядир. Бу бахымдан тцрксойлу халгларын етник чальы алятляринин систем - етнофоник цсуллары контекстиндя юйрянилмяси тцрк халгларынын мифик - фялсяфи эюрцшляр системи, ментал юзялликляри вя бядии дяйярляриня даир бир чох мягамларын арашдырылмасы цчцн зямин йарада биляр.

        Мялум олдуьу кими, мцасир етноорганолоэийа халг ифачылыьында тятбиг едилян терминолоъи апарата хцсуси юням верир. Заман-заман бичимлянмиш бу истилащлар топлусуну нечя-нечя халг ифачылары няслинин нязяри эюрцшляринин цмумиляшдирилмяси вя систем щалына салынмасы кими гябул етмяк олар. Диэяр тяряфдян, шифащи яняняли мусигидя тяк-милляшмиш терминолоъи апаратын мювжудлуьу щямин сянят нювцнцн профессионал сяжиййя дашымасына да дялалят едя биляр.

        Тцрксойлу халгларын ян гядим сянят яняняляринин дашыйыжылары олан ашыгларын ифа етдийи саз алятинин бязи морфолоъи юзялликляринин семантик йозуму апардыьымыз арашдырма контекстиндя бюйцк мараг кясб едир. Алятин еркян инкишаф мярщяляляриндян бящс едян етномусигишцнас Я. Елдарованын фикринжя, “ещтимал олунан ян илкин сясгатарындан бири дюрд пиллянин (...) ардыжыллыьы цзяриндя гурулан сясгатарыдыр. Бу пиллялярдян биринжиси ачыг симин йцксяклийи иля (...) бир арайа дцшцр, галан цчц ися ашаьыдакы адлар алтында сазын цч пярдяси иля цст-цстя дцшцр: баш пярдя - ясас пярдя (пилля), орта пярдя - орта пилля, айаг пярдя - сон пярдя (пилля)” 9. Я. Елдарованын гянаятиня эюря, мювжуд терминолоэийадан истифадя етмякля сазын сясгатарынын тядрижян мцряккябляшмя просесини, йяни онун илкин минор тетрахорддан натамам хроматик сясгатарына эялиб чатмасыны излямяк мцмкцндцр. Синерэетик нюгтейи-нязярдян илкин сясгатарынын формалашмасынын фаза мяканыны сяжиййялян-диряркян, онун ЛС-реъимдя инкишаф етдийини гейд етмяк олар. Ещтимал етмяк олар ки, эюстярилян дюрд ясас пярдянин обертонларынын флуктуасийасы нятижясиндя диссипатив жяряйан сянэимиш вя локаллшма, тямяркцзляшмя просеси баш вермишдир.

        Бурада щашийя чыхараг гейд етмяк лазымдыр ки, гопуз-сазын инкишаф просесинин ясас мярщяляляринин дягиг хронолоъи сядлярини тяйин етмяк чятин олса да, ашыг Ялясэярин (1821 - 1926) йарадыжылыьына истинадян артыг ХЫХ ясрдя сазын 9 пярдяси олмасы щаггында фикир йцрцтмяк мцмкцндцр. Беля ки, дюврцнцн танынан саз-сюз устасы олан Эцллц Булаглы ашыг Нясибин баьламасына жаваб олараг ашыг Ялясэяр гейд едир:

        Доггузу щяр дилдя едир сющбяти, Он бармагды бурахмаз гяти. Доггуз габырьасы, доггуз пярдяси, Диндиряндя хош авазды габагда.

        Дцшцнцрцк ки, ашыг Ялясэярин шеириндя тясбит едилян 9 рягями бир тяряфдян саз алятинин морфолоъи юзялликлярини якс етдирирся, диэяр тяряфдян о, тцрк халгларынын архаик мифик эюрцшляр системиндя сакрал мащиййятя малик олан бир сайын нишанясидир. Сяжиййявидир ки, Эюй цзцня сяйащят едян шаман Дцнйа аьажынын (Йерин мещвяринин) 9 будаьына галхмалыдыр. Дцнйа мифолоэийасыны тядгиг едян М. Елиаде беля гянаятя эялмишдир ки, мистик мянасы олан 9 рягями “ 3 вур 3 кими олдуьундан о, даща гядим символик мяна дашыйыр”. Бу бахымдан сазын морфолоэийасында мцщцм йер тутан щямин рягями мцяййян космогоник эюрцшляри якс етдирян мифолоэема кими дя гябул етмяк мцмкцндцр.

        Фикримизжя, бязи саз пярдяляринин адларынын етимолоэийасы да билаваситя яски тцрк тяфяккцр тярзи иля баьлыдыр. Бу бахымдан сазын сясгатарында баш, орта вя айаг адлы пярдялярин мювжудлуьу кифайят гядяр сяжиййяви фактдыр. Мялум олдуьу кими, етноорганолоэийада бяргярар олмуш фикря эюря, халг чальы алятляри иля баьлы олан терминолоэийада зоо вя антропоморфик сюзлярин мювжудлуьу мцяййян мянада онларын еркян мяншяйиня дялалят едир. Бундан ялавя гейд едяк ки, сазын сясгатарынын ачыг шякилдя ики гцтбя (баш - айаг) айрылмасы илкин тцрк мифолоъи - фялсяфи эюрцшляр системиндя юнямли йер тутан дуал тяшкилетмя консепсийасынын тязащцрцдир. Мараглыдыр ки, кянар реэистрлярин гаршы-гаршыйа гойулараг “баш” вя “айаг” адландырылмасы диэяр тцрксойлу халгларын да яняняви инструментал мусигиси цчцн сяжиййяви бир щалдыр. Мясялян, газах домбра ифачылыьы иля баьлы олан терминолоъи аппаратда кянар реэистрляри тяйин едян “баш” вя “айаг” истилащлары мювжуддур. Етномусигишцнас А. Чекановсканын фикринжя, щямин терминлярдя кцй ифачыларынын фяза щаггында тясяввцрляри юз яксини тапмышдыр, лакин “онлар санки алт-цст едилмишдир, чцнки “баш” дейилян щисся ян ашаьы реэистрдя, “айаг” щисся ися ян йухары реэистрдя сяслянир (...). Бу жцр вахт-мякан консепсийасы газахларын дцнйа гурулушу щаггында тясяввцрляри иля баьлыдыр”10. Диэяр тяряфдян, гейд етмяк лазымдыр ки, щям Азярбайжан сазы, щям дя Газахыстан домбрасынын терминолоъи системиндя “айаг” вя “баш” истилащлары иля йанашы “орта” анлайышын да тятбиги, чох эцман ки, шаманизмя хас олан мякан консепсийасы иля баьлыдыр. Йухарыда гейд етдийимиз кими, тцрксой халгларынын епик йарадыжылыьынын гайнагларындан бири олан шаман мифолоъи-фялсяфи системиня эюря, каинат мцхтялиф башланьыжларын тязащцрц олан цч (баш - орта - айаг) гат цзяриндя гурулмушдур. Бу бахымдан мяншя етибариля гам - шаман айинляри иля баьлы олан гопуз - саз алятинин дцзцмцндя дя цч сявиййянин мювжудлуьу тясадцфи щал кими гябул олунмамалыдыр. Эцман етмяк олар ки, гопуз Танрычылыг моделинин цч гаты арасында рабитя йарадан Дцнйа аьажынын рямзи олмушдур. Гейд етмяк лазымдыр ки, шаман символикасында бюйцк юнямя малик олан Дцнйа аьажы синерэетик идейаларын тязащцрц бахымындан да мараг кясб едир. Шаманизмин тядгигатчысы М. Елиаденин11 гейд етдийи кими, Дцнйа аьажынын символикасы юзцндя бир нечя сакрал идейаны ещтива едир. Бир тяряфдян о, даим йениляшян каинаты, космик щяйатын тцкянмяз мянбяйини, сакрал субстансийанын мяркязини тяжяссцм едирся, диэяр тяряфдян Дцнйа аьажы Эюйцн, планетар гатларын иникасыдыр. Дцнйа аьажынын модели яслиндя мцхтялиф инкишаф йолларыны нязярдя тутан юзцнцтяшкил принсипи ясасында гурулан системин ян гядим нцмуняляриндян биридир. Бу моделдя “мякан яксликляри (йухары - ашаьы, Эюй - Йералты дцнйа) бирляшир. Ейни заманда бу моделдя заман зиддийятляри дя арадан эютцрцлцр: эечмиш, бу эцн вя эяляжяк синхрон шякилдя тягдим едилир”12. Бу контекстдя гопуз алятинин йериня йетирдийи тарихи-семантик функсийалар юзцнц даща габарыг шякилдя бцрузя верир.

        Гядим тцрк йарадылыш дастанларында юзцнц бирузя верян синерэетик идейалардан бири дя дюврляр цзря ижра олунан сябябиййятдир. Дастанларда тясвир олунан мифолоъи заман мцяййян дюврцлцк принсипиня табе олурду ки, бу да гядим тцрклярин щяйат ритми иля баьлы иди. Тенгричилик системиндя заманын ахыны дцнйанын башланьыжынын вя сонунун, тябиятин юлмяси вя дирилмясинин бир-бирини сонсузлуьа гядяр явяз етмяси демякдир. Бу бахымдан дюврцлцк принсипи щям заманын ахынына, щям дя цмумиййятля дцнйанын гурулушуна мцяййян мянада тяшкилолунма хцсусиййятляри эятирян бир амил кими чыхыш едирди. Сяжиййявидир ки, мифолоъи заман даща чох епик ясярлярин тящкийяси заманы юзцнц бцрузя верирди. Епосун ижра олунмасы щям ифачыны, щям дя динляйижиляри емпирик заман вя мякандан гопарараг онлары сакрал заман мцстявисиня дахил едирди. Бу бахымдан епик шеирин метрик хцсусиййятляри вя тящкийянин темпоритми мцяййян мянада мифолоъи заманын атрибутлары кими чыхыш едирди.

        Гядим тцрк епосларынын ифасы мягамында мифолоъи заман йалныз бу аны, бу эцнц йох, ейни вахтда кечмиш вя эяляжяк щаггында да юнямли билэиляри ещтива едян мцряккяб анлайыш иди. Йарадылыш дастанларынын ифачылыг просесинин бу юзяллийини мцасир синерэетик парадигманын заман категорийасы иля баьлы бязи мцддяалары иля мцгайися етмяк олар. Беля ки, сон дюврцн елми арашдырмаларынын нятижяляриня эюря, гейри-хятти дцнйанын бязи метастабил аттракторларынын структуру васитясиля кечмиш вя эяляжяйин инкишафы щаггында мцяййян информасийа ялдя етмяк мцмкцндцр.

        Йухарыда гейд етдийимиз кими, айин вя мифин семантик вящдяти контекстиндя тяшяккцл тапан еркян епик нцмунялярин морфолоэийасы билаваситя синкретизм поетикасынын тясири алтында формалышмышдыр. Гядим тцрклярин космолоъи консепсийасы, онларын мифолоъи-ритуал натурфялсяфяси, тябии ки, епик абидялярин бядии системинин бцтцн компонентляриня тясир эюстярмишдир. Гящряманлыг епосунун тяшяккцл дюврцнцн синерэетика елминин методолоъи принсипляри нюгтейи-нязяриндян юйрянил-мяси епик ифачылыьы идрак просесинин тязащцрц кими тясвир етмяйя имкан йарадыр. Еркян бядии тяфяккцрцн галыглары бу эцн дя епик ясярлярин дярин семантик гатларында юз тясир эцчцнц, креатив енеръисини вя информатив йцкцнц сахламагдадыр.


7. Мелетинский Е. Gюst. яsяri, с.286

8. Князева Е., Курдюмов С. Gюst. яsяri, с.104.

9. Елдарова Я. Азярбайжан ашыг сяняти. Б., с. 70.

10. Чекановска А. Традиции музыкальной культуры Среднего и Ближнего Востока в исследованиях сюитного цикла // Традиции музыкальных культур народов Ближнего, Среднего Востока и современность (Сборник материалов Второго Международного музыковедческого симпозиума, Самарканд, 7 – 12 октября 1983 г.), М, 1987, с. 80

11. Элиаде М. Шаманизм: архаические техники экстаза. Киев, 2000.

12. Князева Е., Курдюмов С. Gюst. яsяri, с.104.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page