ИРСИМИЗ
BAKI MUSIQI AKADEMIYASI – 80
Ülviyyə IMANOVA
AZƏRBAYCANDA BƏSTƏKARLIQ ƏNƏNƏSININ YARANMASI TARIXINDƏN
Fərəh ƏLIYEVA

       Bakı musiqi akademiyası öz 80 illik hüduduna gəlib çatmışdır və 2001-ci il onun üçün yubiley ilidir. Bu tarix hansı hissləri arayır? Şübhəsiz ki, ən müsbət hissləri. Ümumiyyətlə, yubiley məlum olduğu kimi həyatın gündəlik axarına bəzi təmtaraqlıq və ruh yüksəkliyi gətirir. 80 il - möhtərəm yaşdır və özünə qarşı hörmət tələb edir. Əgər nəzərə alsaq ki, 20 ildən sonra Şərqin ilk musiqi təhsil ocağı öz yüz illiyini keçirəcək, bu yubiley tarixindən alınan təsir daha parlaq və daha da inandırıcı olar. Təbiidir ki, bu yaxınlaradək Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası adlanan Bakı musiqi Akademiyasının keçdiyi yol nəinki əlamətdar və diqqətəlayiqdir, həmçinin, xüsusən araşdılırmalıdır. Konservatoriyanın tarixinə nəzər yetirsək, bir sıra hadisə və diqqətəlayiq nailiyyətləri qeyd edə bilərik. Bir sözlə, bu tarixi salnamədə yada salınmalı və xatırlanmalı badisələr çoxdur.
       Bununla əlaqədar olaraq 1921-ci ili xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bu dövrdə konservatoriyanın təməlini qoymuş Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycanda konservatoriyanın təşkil edilməsi üçün ilk addımlarını atır.
       Azərbaycan bəstəkarlıq musiqisinin banisi haqqında o qədər yazılmış və deyilmişdir ki, belə ilk təsir yaranır ki, onun haqqında, onun fəaliyyəti haqqında tamamilə hər şeyi bilirsən. Bununla bərabər hər dəfə bu mövzuya qayıdanda elə bil ki, onun fəaliyyətini daha incə, daha dərindən dərk edirsən, onu yenidən kəşf edirsən.
       Ü.Hacıbəyov Azərbaycan musiqisində böyük şəxsiyyətdir. Tarixin ona bəxş etdiyi ilk kəşfçi rolunun öhdəsindən o, böyük ustalıqla gəlmişdir. Bu musiqiçinin mülayim, alicənab siması arxasında heç bir çətinlikdən qorxmayan iradəli və cəsarətli insan dayanırdı.
       Ü.Hacıbəyov zəngin və ahəngdar bir şəxsiyyət idi. O, görkəmli musiqiçi olmaqla yanaşı Azərbaycan xalq musiqisini dərindən bilir və onu yeni inkişaf həddinə çıxarmağa cəhd göstərirdi.
       Konservatoriyanın yaranması bəstəkarın yeni axtarışlarından biri oldu. Təqdirəlayiqdir ki, Ü.Hacıbəyov musiqi təhsili ocağının vacibliyini elə-belə dərk etməmişdir: o, Azərbaycanda musiqi təhsilin inkişafı perspektivlərini görmüşdür. Maarifçi-musiqiçinin qeyri-adi professional xüsusiyyəti-dərin dərrakəsi, möhkəm ruhu, musiqi təhsil ocağının yaranması uğrunda apardığı müvəffəqiyyətli mübarizəsinin rəhni oldu.
       Konservatoriya sözün əsl mənasında Ü.Hacıbəyovun övladı idi. Son (1929-1948-ci illər) otuz ilini bəstəkar tamamilə ona həsr etmişdir. Ona görə demək olar ki, konservatoriya onun həyatının mənası idi.
       1920-ci ildə irəli sürdüyü təşəbbüs tez həll olunan məsələ deyildi, çünki heç nə onun xeyrinə deyildi. Düzdür, demək olmaz ki, konservatoriya heç nədən yaranmışdır. Bakıda musiqi məktəbləri mövcud idi, lakin onlarda musiqi təhsilli ixtisasçılar az idi.
       Həmçinin, bu məktəblərdə bir qədər həvəskar ümumi maarifçi xüsusiyyətli tədris hakim idi. Ona görə konservatoriyanın yaranması üçün ciddi professional əsas yox idi. Əslində Ü.Hacıbəyov onu yenidən qurmuşdur.
       Konsertoriyanın yaranması ölkənin iqtisadi vəziyyəti ilə də bağlı idi, maliyyə çatışmamazlığı, binanın olmaması, musiqi alətlərinin, dərs vəsaitinin çatışmaması çətinlik yaradırdı. Bu çətinliklərə baxmayaraq, Ü.Hacıbəyov konservatoriyanın yaranmasını dayandırmır, tədricən öz məqsədinə doğru gedirdi.
       Bu yolda Ü.Hacıbəyov bir çox çətinliklərlə qarşılaşırdı. Professional və iqtisadi səciyyəli obyektiv çətinliklərlə bərabər o, konservatoriyanın yaranma ideyasına qarşı çıxanlarla da mübarizə aparmağa məcbur idi. Onlar çox idilər. Onların arasında Şərq və Avropa musiqisinə tərəfdar olanlar var idi.
       Bildiyimiz kimi, konservatoriya ideyası azərbaycanlı maarifçi-musiqiçinin tarixi uzaqgörənliyini parlaq və yüksək dərəcədə sübut etdi. Ü.Hacıbəyovun ideyasına görə Azərbaycan və Avropa ənənsinin ümumiləşdirilmə tendensiyası yerinə yetirilməli idi.
       Demək lazımdır ki, bəstəkarın yaradıcılığında bu əsas tendensiya 20-ci illərdə tez bir zamanda xüsusilə müəyyən olundu. Bu dövrdə bütövlükdə Azərbaycan musiqisinin taleyi həll olunur, əlbəttə ki, musiqi təhsili ilə əlaqədar məsələlər müzakirə olunurdu.
       Konservatoriyanın tarixinə aid arxiv sənədləri ilə tanış olduqda o dövrdə baş verənləri təsəvvür edirsən və Ü.Hacıbəyovun böyük şəxsiyyət olmasının şahidi olursan.
       Bununla əlaqədar bəstəkarın 1920-ci il 20 oktyabr tarixində Azərbaycan Dövlət konservatoriyasında Şərq musiqisi şöbəsinin yaranması haqqında etdiyi məruzə çox maraqlıdır. Burada qeyd olunur ki, “Şərq musiqisinin əsil musiqi səviyyəsində inkişafı o zaman mümkündür ki, ona ümumi avropa nəzəriyyəsi əlavə edilsin. Yalnız bu nəzəriyyənin vasitəsilə Şərq musiqisinin xüsusiyətləri və ümumi qanunlarının qoyulması mümkündür”1 .
       Bəstəkarın sonrakı fikri də diqqətəlayiqdir. Öz opponentlərinə cavab verərək o qeyd edirdi ki, “Şərq musiqisinin xüsusiləşməsi tendensiyası Şərq musiqisi ilə maraqlanan həvəskarlar arasında nəzərə çarpır, həmçinin ümumi musiqi sənətinin qanunları ilə uyğunlaşmayan bu nöqteyi-nəzər, ümumiyyətlə musiqiyə olan diletant münasibətin nəticəsidir2 ”. Məruzədə gətirdiyi əsaslı dəlillərin əhəmiyyəti göz qabağındadır.
       Ü.Hacıbəyov milli musiqiyə münasibətini dəqiq surətdə ifadə edir. Bu barədə gətirdiyi fikirlərdən xüsusilə tezis şəklində olsa da, Avropa musiqi nəzəriyyəsinin Azərbaycan musiqisinə tətbiq edilməsi fikri xüsusilə əhəmiyyətlidir. Ü.Hacıbəyovun məruzəsində gətirdiyi əsaslı dəlillər “Azərbaycanın musiqi-maarif məsələləri” adlı məqaləsində öz məntiqi əsasını tapmışdır3 .
       Bu məqalədə Ü.Hacıbəyov musiqi təhsilinin problemlərinə, Şərq musiqisinin əsaslarının nəzəri anlayışına və qədim ənənələrə toxunmuşdur. Bəstəkar məqalədə konkret məsələ qoyur: “Biz azərbaycanlı türklərinə vaxtımızı, qüvvəmizi, və vasitələrimizi ümumi avropa, başqa cür desək avropa musiqisinin öyrənilməsinə sərf etməyə dəyərmi?” .
       Onun cavabı eyni ilə konkretdir: “Bəli, bu vacibdir, çünki avropa musiqisini öyrənərək biz əsrlərlə inkişaf etmiş ümumi musiqi sənətinin sirrlərinə yiyələnirik. Bu musiqi dünyaya bir sıra dahi sənətkarlar bəxş etmişdir. Bu dahilərin əsərlərinə heç bir mədəniyyətə malik olan xalq biganə qala bilməz, çünki, onların yaratdığı əsərlər sözün əsl mənasında universal və beynəlxalq əhəmiyyətə malik olaraq bütün dünyada şöhrət tapmış və bəşəriyyətin inkişafında mühüm aparıcı rol oynamışdır.
       Sitat gətirdiyimiz məqalənin hər bir cümləsi musiqi təhsilində aparılan ciddi dəyişikliklərin zəruriliyindən bəhs edir, bütövlükdə isə bunu Ü.Hacıbəyovun yaradıcılıq kredosunun ifadəsi kimi anlamaq olar. Bununla əlaqədar olaraq məqalənin sonu daha əhəmiyyətlidir. Bu bəstəkarların çağırışı kimi səslənir: “Bu təşəbbüsün deyil, ideyanın həyata keçirilməsi üçün tələsmək lazımdır”.
       Tamamilə aydındır ki, zaman keçdikcə Ü.Hacıbəyovun bu ideyası daha da təkmilləşir, püxtələşir, onun həyata keçirilməsi isə tutduğu bu yolun zəruriliyindən bəhs edir.
       Konservatoriyanın yaranmasının mürəkkəbliyi ondan ibarət idi ki, heç kəs, o cümlədən Ü.Hacıbəyov da təsəvür etmirdilər ki, o, necə olmalıdır, Azərbaycan və Avropa musiqisinin ənənələri necə əlaqələndirilməlidir. Buna görə musiqi ocağının yaranması zamanı bir çox axtarışlar etmək, nəyi isə təcrübədən keçirmək, nəyi isə qəbul etmək, nədənsə imtina etmək lazım gəlirdi, yəni konservatoriyanın getdiyi optimal yolun işlənməsində çox ağır, diqqətli iş aparılırdı.
       Şərqdə ilk ali musiqi təhsil ocağının yaranması ölkədə musiqi prosesinin irəliləyişi demək idi, tamamilə yeni ruhda tərbiyələnən musiqiçilərin meydana gəlməsi demək idi. Bu tarixi hadisəni qiymətləndirməmək çətindir.