КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
СЯЩНЯ ДАНЫШЫЬЫ ТЕАТР СЯНЯТИНИН ЯН МЦЩЦМ КОМПОНЕНТЛЯРИНДЯН БИРИ КИМИ
Фярщуня АТАКИШИЙЕВА
Search

КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
А.ЧЕРНОВ. МУЗЫКА ДОЛЖНА БЫТЬ ЖИВОЙ.
(Интервью А.Амраховой)
МАМЕД САДЫХ ЭФЕНДИЕВ
Имруз ЭФЕНДИЕВА
ЧТО ДОЛЖЕН ЗНАТЬ БАКИНСКИЙ РАБОЧИЙ О СВОЕМ ТЮРКСКОМ ТЕАТРЕ
Мамед Садых Эфендиев
ГЯРИБЯ ТАЛЕЛИ ГЯЩРЯМАНЛАР (Халг йазычысы Илйас Яфяндийевин «Бизим гярибя талейимиз» пйеси щаггында дцшцнжяляр)
Вяфа ХАНОЬЛАН
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ ЕСТРАДА АКТЙОРУ - “ЛОТУ”
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
АЗЕРБАЙЖАН ВЕ ЩАРПУТ МЦЗИЬИНДЕ КУЛЛАНЫЛАН БАЗЫ ОРТАК ВЕЙА БЕНЗЕР ИФАДЕЛЕР
Саваш ЕКИЖИ (Тцркийя)
СЯЩНЯ ДАНЫШЫЬЫ ТЕАТР СЯНЯТИНИН ЯН МЦЩЦМ КОМПОНЕНТЛЯРИНДЯН БИРИ КИМИ
Фярщуня АТАКИШИЙЕВА
СУМГАЙЫТ ТЕАТРЫНДА РЯССАМ ИШИ: СЯЩНЯГРАФИЙА ВЯ МЦАСИРЛИК
Вяфа МЦЩАЖИРОВА
ГЯДИМ ИРАН РЯМЗЛЯРИ ИНКИШАФЫНЫН ЯСАС ДЮВРЛЯРЫ
Мцслцм СЯГГА

 


       Эюрмя кинолентинин йарадылмасы – сящня данышыьынын ян важиб шяртляриндяндир вя К.С.Станиславски системинин, йашама мяктябинин тямял принсипляриндян сайыла биляр. Актйор щяр щансы бир мятляби изщар едяркян илк нювбядя данышдыьы щяйат щадисясини эюз юнцня эятирмяли, тясяввцр етмялидир вя онун сясляндирдийи сюзляр тамашачыда да ейни тясир ойатмалыдыр. Бу йалныз актйорун емосионал йаддаша мцражияти йолу иля йарана биляр. Мяшщур театр педагогу М.И.Кнебел буну беля ифадя едир: «Фантазийаны еля ишя салмалы вя щаггында данышажаьымыз лювщяйя еля алышмалыйыг ки, о, бизим хатирямизя чеврилсин» (2, с. 64).

       Эюркямли реъиссор, реалист театр нязяриййясинин баниси К.С.Станиславски бу просеси (актйорун данышдыьы мятни юз хатирясиня чевирмясини) «эюрмя» (дахили нязярля эюрмя) адландырыр, эюрмялярин вя онларын ардыжыл дцзцлмяси нятижясиндя эюрмя кинолентинин йарадылмасыны сюзля гаршылыглы иш эюрмянин зярури шяртляриндян бири кими иряли сцрцр: «Тябият еля йаратмышдыр ки, башгалары иля сюзля цнсиййят заманы биз щаггында данышыланлары яввялжя дахили нязярля эюрцр, сонра эюрдцкляримиз барядя данышырыг. Яэяр биз башгаларына гулаг асырыгса, яввялжя бизя дейилянляри ешидир, сонра ешитдикляримизи эюрцрцк. Бизим дилдя гулаг асмаг - щаггында данышыланлары эюрмяк, данышмаг ися эюрцлян образлары рясм етмяк демякдир» (5, с. 88).

       Сюзля гаршылыглы иш эюрмя просеси эюрмя кинолентинин йарадылмасы иля йекунлашмыр. Сонракы мярщялядя образын диля эятирдийи сюзляря вя тяряф-мцгабилиня, ситуасийайа мцнасибятини, бир сюзля ифадя етсяк, сюзалты мянаны тяйин етмяк лазымдыр. Билдийимиз кими, сюзляр фикри изащ етмякля йанашы чох заман ону пярдялямяйя хидмят едир. Ейни ифадя мцхтялиф ситуасийаларда мцхтиялиф мяна кясб едир. Мясяляйя бу ракурсдан йанашдыгда, сюзалты мянанын ашкарланмасынын зярурилийи даща бариз шякилдя эюрцнцр. Сюзалты мяна – мятнин парадигматик гатында дайанан мятляблярля ялагядар ясярин мяркязи идейасынын чатдырылмасында хцсуси ящямиййят кясб едир. «Щярякят сащясиндя ана хятт адландырдыьымыз шейи, данышыг сащясиндя биз сюзалты мяна адландырырыг» (5, с. 84-85). Эятирдийимиз ситатдан да эюрцндцйц кими, Рус вя дцнйа театр тарихиня адыны ябяди олараг щякк етдирмиш дащи реъиссор, театр нязяриййячиси К.С.Станиславски сюзалты мянайа бюйцк юням верир вя ону ана хятля ейниляшдирир. К.С.Станиславски фикрини давам етдиряряк йазыр: «Йарадыжылыьын мянасы сюзалты мянададыр. Онсуз сящнядя щеч бир сюзцн ящямиййяти йохдур. Йарадыжылыг заманы сюзляр шаиря (мцяллифя – А.Ф.), сюзалты мяна артистя мяхсусдур. Башга жцр олсайды, тамашачы актйора бахмаг цчцн театра жан атмаз, евдя отуруб пйес охуйарды» (5, с. 84-85). Зяннимизжя, эятирдийимиз ситатлар вя ясасландырмалар, сюзалты мянанын ашкарланмасы вя тамашачылара тягдим олунмасынын Б.Захаванын тябиринжя десяк, «сюзлярин дахилиндя, сюзляр архасында, сюзляр арасында эизлянян жящяти мцяййянляшдирмяк, анламаьын» (7, с. 169) ящямиййятинин мигйасыны дярк етмяк цчцн кифайят едяр.

       Сящня данышыьынын онурьа сцтунуну тяшкил едян мятлябляр барядя сющбят ачаркян данышыг мядяниййятинин сяс, диксийа, сящня тяляффцзц, данышыьын мянтиги кими тяжяссцм елементляри дя диггятдян кянарда гала билмяз.

       Милли театрымызын тарихиня нязяр салсаг, эюрярик ки, Азярбайжан театрында да эениш сяс диапазонуна, фювгяладя сяс вя няфяс имканларына малик олан актйор вя актрисаларымыз олуб вя бу эцн дя вар. Щятта онларын сайы йетяринжя чохдур. Тарихдян мялумдур ки, Щцсейн Яряблински, Аббас Мирзя Шярифзадя, Казым Зийа, Ялясэяр Ялякбяров, Щюкцмя Гурбанова (бу сийащыны истянилян гядяр узатмаг мцмкцндцр) кими актйорларымызын мисилсиз шющрят вя ряьбят газанмасына зямин йарадан факторлардан бири дя онларын эцжлц, мяфтунедижи сяся малик олмалары иди. Эюркямли актйор Ф.И.Шалйапин йазыр: «…бу вя йа диэяр ситуасийаны, бу вя йа диэяр персонаъын ящвалыны сясля тясвир етмяйи, мцяййян щисси доьру интонасийа иля ифадя етмяйи бажармаг цчцн камил няфяся вя сяся малик олмаг лазымдыр» (3, с. 188). Сяс вя онун актйор сянятиндя тутдуьу мювге барядя ян парлаг мисала К.С.Станиславски ирсиндя тясадцф етмяк олар: «Тясяввцр един ки, лал адам юз инжя, поетик дуйьуларыны севдийи гадына чатдырмаг истяйир. Лакин сяс явязиня пис бир жыьылты чыхыр. О, дахилян йашадыьы вя она язиз олан эюзял щиссляри ейбяжяр щала салыр. Бу жцр тящриф ону мяйус едир. Ейни щадися йахшы щисс едян, лакин пис сяс кейфиййятиня малик олан артистин дя башына эялир» (5, с. 61).

       Диксийа вя орфоепийа да сящня данышыьынын мяркязи елементляриндяндир. Латынжа «дижтио» сюзцндян алынараг «тяляффцз» мянасыны верян диксийа сюзлярин дцзэцн вя анлашыглы тяляффцзцнц нязярдя тутур.

       Г.Кристинин «Станиславски мяктяби ясасында актйор тярбийяси» адлы китабында охуйуруг: «Актйор юз ну нежя шярщ ется вя щансы методла ишляся дя, онун елементар (ейни заманда чох ящямиййятли – А.Ф.) сянят боржу мцяллифин мятнини тамашачыйа иткисиз чатдырмагдыр. Буна щяр шейдян яввял йахшы диксийа иля, айдын вя анлашыглы тяляффцзля наил олунур (3, с.189).

       Щяр икиси тяляффцз проблемляриндян бящс етмясиня бахмайараг, орфоепийа вя диксийа арасында мцяййян фяргляр мювжуддур. Сящня данышыьына даир бир чох мягалялярин вя методик ишлярин мцяллифи, эюркямли педагог Я.Гулийев «Диксийа вя бязи методик эюстяришляр» ясяриндя диксийа иля орфоепийа арасындакы фярги беля изащ едир: «Диксийа дедикдя биз Азярбайжан дилиндя олан щяр бир данышыг сясинин дцзэцн артикулйасийасыны, айдын тяляффцзцнц нязярдя тутуруг. Орфоепийа ися сюзлярин цмуми гябул олунмуш нормалар ясасында тяляффцзцндян бящс едир» (4, с. 9).

       Биз сящня данышыьынын ясас компонентляринин бир сыра хцсусиййятляриндян данышдыг. Ону да вурьуламаьы лазым билирик ки, бу хцсусиййятляр мящз сящня данышыьынын данышыг сяняти иля театрын сярщядиндя гярарлашмасы иля шяртлянир. Бу эцня гядяр милли театршцнаслыг елминдя сящня данышыьына аид фундаментал тядгигатын олмамасы сящня данышыьына мящз дилчилик елминин тядгигат предмети кими йанашылмасына эятириб чыхармышдыр. Сящня данышыьына театрын ифадя васитяси кими йанашан К.Зийа, М.Жянизадя, Я.Гулийев вя диэяр сящня данышыьы мцтяхяссисляри бу мцряккяб сянятин ясасян методикасы иля жидди шякилдя мяшьул олмушлар.

       Драм ясярини ядябиййатын диэяр нювлярдян фяргляндирян сяжиййялярдян бири онун данышыг хцсусиййятляридир. Сящня ясяринин - пйесин дили диэяр ядяби ъанрларын дилиндян фяргли олараг диалоъи нитг цзяриндя гурулур, тамашанын дили мцхтялиф образларын гаршылыглы сющбятляри, диалоглары, монологлары ясасында бяргярар олур вя ян ясасы, образларын сящня данышыьы юзцндя щярякят импулсларыны жямляшдирир.

       Сящня данышыьыны диэяр шифащи нитг формаларындан, башга ясярлярин дилиндян фяргляндирян бу спесифик сяжиййяляр онун башлыжа принсиплярини тяйин едир. Яслиндя бу принсиплярин там дягиг дефинисийасыны вермяк гейри-мцмкцндцр. Чцнки бу принсиплярин бир чохуну конкрет тамашанын ядяби ясасынын дил-цслуб хцсусиййятляри, стилистикасы, тясвир етдийи заман кясийи, образларын характери вя с. бу кими хцсусиййятляр актуаллашдырыр. Сящня данышыьынын принсипляринин там тяснифатынын гейри-мцмкцнлцйцнц нязяря алараг онлардан ян важиблярини гейд едяк: актйорун сящня данышыьы тясирли вя ифадяли олмалы, о, сящня данышыьында тарихилик принсипини эюзлямяли вя диалектлярдян дцзэцн истифадя етмялидир.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page