ИРСИМИЗ
BAKI MUSIQI AKADEMIYASI – 80
Ülviyyə IMANOVA
AZƏRBAYCANDA BƏSTƏKARLIQ ƏNƏNƏSININ YARANMASI TARIXINDƏN
Fərəh ƏLIYEVA

       Xristian sevrəsinə aid bцlgələrdə – Gьrcьstan və Ermənistanda psixoloji-mənəvi səddlər olmadэрэndan avropalaюma təhsil və ifaзэlэqdan baюlayaraq avropa zəmini ьzərində milli bəstəkarlэq məktəbinin yaranmasэ ilə nəticələndi.

       Azərbaycan isə regionda gedən mədəni inkiюaf proseslərini orijinal və bənzərsiz bir юəkildə ьmumiləюdirdi.

       Məlum olduрu kimi, XIX yьzillikdə Iran ilə Rusiya imperiyasэ arasэndakэ "bцlgь"də Rusiyanэn tərkibinə qatэlan Юimali Azərbaycan əsrin ikinci yarэsэndan baюlayaraq əlveriюli coрrafi mцvqeyi, zəngin təbii sərvətləri (ilk nцvbədə nefti) hesabэna sьrətli inkiюaf yoluna qədəm qoyur. Bцlgənin iki qьdrətli mьsəlman dцvlətləri Iran və Tьrkiyədə də ьmumhəyat tərzinin mьasirləюməsi istiqamətində addэmlar atэlэr. Regionda məhz Юimali Azərbaycanda yenilikзi hərəkat gьclь, məqsədyцnlь xarakter alэr və siyasi həllindən tutmuю (mьsəlman Юərqində ilk cьmhuriyyət, musiqi yaradэcэlэрэndakэ (ile opera və yьksək inkiюaf səviyyəli mьasir bəstəkarlэq məktəbi) parlaq nailiyyətlərlə təmsil olunur.

       Bцlgədə Iranэn ənənəvi dil və mədəni nьfuzunu zəiflətmək məqsədilə зar hцkumətinin atdэрэ addэmlar – azəri tьrkcəsində məktəblərin aзэlmasэ, azərbaycan tьrklərinin Rusiyanэn təhlil ocaqlarэna qəbul edilməsi, yerli mədəniyyətə himayə edilməsi və s. yeni, mьtərəqqi maarifзi ziyalэlar nəslinin yetiюməsini sьrətləndirdi. Bu nəslin nьmayəndələri юərq-milli ənənələrlə yanaюэ, rus-Avropa mədəniyyətinin təsiri ilə formalaюan yeni milli məfkurənin yaradэcэlarэ və daюэyэcэlarэ oldular. "ərbi Avropanэn hьrriyyət dəyərlərindən insani və mədəni dьюьncəni ilk dəfə olaraq "əxz edən" bцyьk mьtəfəkkir və ədibimiz Mirzə Fətəli Axundov və ilk azəri qəzetзisi Həsən bəy Zərdabi" bu yeni nəslin aрsaqqalэ idilər. "XIX əsrin ortalarэndan baюlayaraq Azərbaycanda milli ədəbi fikrin irəliyə doрru hərəkətini tam bir ideologiya, məfkurə sistemi, ideya-fəlsəfə cərəyan səviyyəsində məhz Axundovun adэ ilə baрэl yeni bir təlim – maarifзilik юərtləndirir" (3, s. 212). Maarifзiliyin ən parlaq simalar э Abbasqulu aрa Bakэxanov, Əbdьrrəhim bəy Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Yusif Vəzir Зəmənzəminli və baюqalarэ arasэnda Ьzeyir bəy Hacэbəyov зoxюaxəli yaradэcэlэрэ və fəaliyyətinin – bəstəkar, mьəllim, alim, publisist, ictimai xadim kimi xidmətlərin xьsusi зəkisi və miqyasэ ilə seзilir. Ьzeyir Hacэbəyovun xidmətlərinin sadalanmasэ onu nəinki musiqi, ьmumiyyətlə XX əsr Azərbaycan gerзəklikləri miqyasэnda milli tariximizdə yeni inkiюaf konsepsiyasэnэn fəal yaradэcэlarэndan kimi səciyyələndirir.

       XX əsrin 90-ci illərinədək Azərbaycan siyasi tarixinin 3 halэnэ yaюamэюdэr.

       1) Зar Rusiyasэnэn mьstəmləkəsi
       2) Mьstəqil dцvlət – ADR (1918-1920)
       3) SSRI-nin respublikalarэndan biri kimi (1920-1991).

       Faktiki olaraq 2 illik mьstəqillik dцvrь istiзna olmaqla Azərbaycanda milli mədəniyyətin inkiюafэ iki bцyьk imperiyanэn milli siyasəti ilə diktə edilirdi. Lakin birinci halda milli musiqi mədəniyyətinin inkiюafэ cəmiyyətin tərəqqipərvər ziyalэlarэnэn entuziazmэ ьmudinə qalэrdэsa, ikinci halda bu artэq dцvlət səviyyəsində idarə və himayə olunan dəqiq ideoloji цlзьlərə malik bir proses idi. Birinci halda inkiюaf maneələri dəf edərək gedirdisə, ikinci halda inkiюaf ьзьn юərait və potensial yaradэlэrdэ.

       40 illik zaman kəsiyində cəmiyyətin mədəni-mənəvi durumunda ьз mьhьm faktor mьəyyənedici rol oynamэюdэr.

       1) XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan cəmiyyətində bцyьk təsir dairəsinə və nьfuza malik, mədəniyyət sahəsində gedən proseslərin istiqamətini mьəyyənləюdirən maarifзilik;
       2) "tьrkləюmək, islamlaюmaq, avropalaюmaq" konsepsiyasэ;
       3) sovet-bolюevik ideologiyasэ – «formaca milli, məzmunca sosialist" mədəniyyat konsensiyesi.

       Maarifзilik tendensiyalarэ musiqi yaradэcэlэрэnэn Azərbaycan ьзьn yeni formasэ olan bəstəkarlэq ənənəsinin yaranmasэnda ilkin mərhələdə onun və obraz-məzmun səзiyyəsində mьhьm rol oynadэ. Bu mənada musiqi Azərbaycan mədəniyyətində maarifзiliyin fəkan verdiyi yeniləsən sahələr sэrasэnda idi. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri ilk faciə (N.Vəzirov və Ə.Haqverdiyev), ilk milli roman (N.Nərimanov), ilk realist povest (C.Məmmədquluzadə), publisist bədii nəsr nьmunələri (S.M.Qənizadə), ilk tarixi roman (Ə.Gorani) ilə yanaюэ ilk milli opera və musiqili komediyalarla (Ь.Hacэbəyov) da təmsil olunur.

       Azərbaycanda da maarifзilik bir зox Юərq цlkələrində olduрu kimi mьasirləюmək, avropalaюmaq məzmunu daюэyэrdэ. Məhz maarifзilik ideyalarэ Azərbaycanda yeni ədəbi-bədii, fəlsəfi fikir tarixinə, yeni janrlarэn yaranmasэna təkan verdiyi kimi milli musiqinin də janr və mьndəricə, ьslub baxэmэndan yeni pilləyə qalxmasэnэ, avropa forma və janrlarэnэn milli ənənələr mьstəvisində mənimsənilməsini юərtləndirdi.

       Əlbəttə, maarifзiliyin musiqi sahəsində təkan verdiyi mьasirləюmə təmayьllərinin digər bir katalizatoru Bakэnэn mədəni həyatэnda Avropa musiqi ənənələrinin getdikcə daha geniю təmsil olunmasэ ilə baрlэ olmuюdur. Azərbaycan Rusiya imperiyasэnэn bir bцlgəsi idi; Bakэnэn musiqi mьhiti əyalət mərkəzi kimi istər-istəməz Rusiya юəрərlərinin musiqi həyati modelini imkan daxilində canlandэrэrdэ. Юəhərin etnik tərkibində azərbaycanlэlarla yanaюэ təmsil olunmuю ruslar və əcnəbilərin də musiqi zцvqьnь oxюamaq, onlarэn mədəni tələbatэnэ цdəmək məqsədilə mьxtəlif tədbirlər həyata keзirilirdi. Bakэya qastrol səfərləri ilə opera truppalarэ gəlir, simfonik konsertlər verilir. Onlarэn əhatə etdiyi dinləyici, tamaюaзэ kьtləsi Bakэda yaюayan rusdilli auditoriya idi (4). Lakin bu formalar və yeni musiqi ьslubunun əhatə dairəsinə milli dinləyici və tamaюaзэ auditoriyasэnэn зox az hissəsi daxil idi Mьxtəlif mədəniyyət ənənələri arasэnda kцrpь yaradэlmasэ, onlarэn bir-birinə yaxэnlaюmasэ, q aynayэb-qarэюmasэ ideyasэnэn təюəbbьskarlarэ Azərbaycanэn maarifpərvər ziyalэlarэ oldu.

       Azərbaycanda maarifзilik musiqidə milli ənənələrin dirзəldilməsi və inikюafэ perspektivinin Avropa forma və janr prinsipləri ilə aktiv sintezi istiqamətini ortaya qoydu.

       Azərbaycan musiqisinin janr və ьslub yeniləюməsi, yeni ictimai-kommunikativ səviyyəyə qalxmasэ ideyasэ Azərbaycan maarifзiləri tərəfindən irəli sьrьlьrdь. Bu aspektdə Həsən bəy Zərdabi, Əbdьrrəhimbəy Haqverdiyev, Nəriman Nərimanov, Mirzə Ələkbər Sabirin musiqi gцrьюlərini araюdэrmaq maraqlэ olardэ. Ən nəhayət, maarifзiliyin ən parlaq nьmayəndələrindən biri – Ьzeyir Hacэbəyov mьhitin yenilikзi energiyasэnэ musiqi sahəsinə yцnəldərək Azərbaycanэn ilk bəstəkarэ, ilk klassiki tarixi missiyasэnэ həyata keзirdi. Avropada olduрu kimi "Azərbaycanda da maarifcilik mənəvi ideoloji tərəqqidə əvvəlki epoxanэn tьkəndiyini orta əslərin sonunun yetiюdiyini xəbər və eyni zamanda, kecidi ucra etmək ьзьn doрulmuюdu"(3). Ь. Hacэbəyovun missiyasэnэn tərixi məzmunu da elə bu idi: "musiqidə yeni dцvrə kecidi təmin edərək "orta əsrlər sərhədindən kənara cэxmaq yeni dцvrə kecmək.

       Bəstəkarlэq ənənəsinin məhz musiqili teatrla qoyulmasэnda maarifзiliyin əlveriюli mənəvi iqlim yaratmasэ bir зox aspektlərdən ьmumdьnya musiqi tarixinin mərhələləri kontekstində tipoloci qanunauyрunluqlar sэrasэna daxildir. Belə ki, Avropa musiqi mədəniyyətində də maarifзilik dцvrь taleyьklь proseslərlə əlamətdardэr. Tədqiqatзэ T.Livanova qeydi edir ki, Qərb Avropada musiqi sənətinin mцhtəюəm зiзəklənmə və yeniləюməsi məhz Maarifзilik epoxasэ ilə baрlэdэr. "Maarifзilik dцvrьnьn musiqi sənətində dьnya incəsənətinin ən yьksək zirvələri əldə olunmuюdur – klassik simfonizm yaradэlmэю, dцvrьn qabaqcэl opera cərəyanlarэ (Qlyuk, Mosart) inkiюaf edir, yeni tipli kamera janrlarэnэn mцhkəm əsaslarэ qoyulur" (5, s. 167). Y.Зernayanэn fikrincə "rus bəstəkarlэq məktəbi də məhz rus maarifзiliyi bazasэnda yaranmэю və təюəkkьl tapmэюdэr". (6, s. 171). Avropa musiqisində də opera janrэnэn inkiюafэ maarifзiliyin bədii ideallarэ ilə əlaqələndirilir. Azərbaycan musiqisində 1910-cu illər də mətbuat səhifələrində geniю mьzakirə obyektinə зevrilmiю "opera və drama" mьbahisələri də XVIII əsr Avropa musiqi tarixi ilə necə də səsləюir: "XVIII əsrdə opera və drama sэx əlaqəli юəkildə mцvcud idi, onlarэn "dialoqu"nda "aparэcэ rolu məhz opera oynayэr. Bьtьn avropa цlkələrində vəziyyət belədir". (5, s. 176)

       Maarifзilik hərəkatэnэn musiqi sahəsində ilk ifadəзilərindən biri gцrkəmli dramaturq, ədib və maarifзi ziyalэ Ə.Haqverdiyevin fəaliyyəti qeyd olunmalэdэr Peterburqda təhsil illərində Ə.Haqverdiyevə məюhur Aleksandriyski teatrэnda, opera teatrэndaki tamaюalarэnэn bцyьk təsiri olmuю, onun ilk əsərləri də tələbəlik illərində yazэlmэюdэr. O, rejissorluq da etmiюdir. Azərbaycanэn musiqi mьhitinə yeni formalarэn daxil edilməsi, bununla da yeniliklərin təюəbbьsь ilk dəfə Ə.Haqverdiyevə məxsus idi. Azərbaycan milli operasэnэn bilavasitə sələfi hesab edilən "Məcnun Leylinin qəbri ьstьndə" musiqili səhnəciyi (1897) məhz Ə.Haqverdiyevin proyekti və rəhbərliyi altэnda gцstərilmiюdir. Azərbaycan musiqisinin yeni, daha demokratik, konsert formasэnda ilk təqdimatэ ideyasэ da Ə.Haqverdiyevə mənsub olmuюdur. Ilk belə konsertlər 1901-ci ildə Юuюada, 1902-ci ildə Bakэda keзirilmiюdi. Nəhayət, ilk Azərbaycan operasэnэn yazэlmasэnda Ь.Hacэbəyova mənəvi dəstək verən Ə.Haqverdiyev ilk tamaю ada dirijorluq etməklə faktiki olaraq tarixə ilk dirijorumuz kimi dьюdь. Beləliklə, Ə.Haqverdiyevin fəaliyyəti ilə Azərbaycan musiqisində yeni forma və təmayьllər aюkarlanэr.

       1) Ifaзэlэq mədəniyyətinin toy, ziyafət, ədəbi-musiqili məclislər зevrəsindən konsert səhnəsinə, Avropa ənənəsi axarэna зэxarэlmasэ. Musiqinin ifa dairəsi tanэnmэю xanəndə, aюэq və tarzənlərin iюtirakэ ilə geniю və mьxtəlif ruhlu dinləyici, tamaюaзэ auditoriyasэnэ əhatə edir.
       2) Musiqili teatr tamaюalarэnэn dini mərasim və mцvzu зevrəsindən зэxararaq, dьnyəvi professional məcraya yцnəlməsi.
       Əlbəttə, hər iki faktor hələ ideya xarakteri daюэyэrdэ və daha зox Юərq və orta əsr ənənələrinin modernizə edilməsi idi. Lakin bu faktorlar da Azərbaycanda yeni milli musiqi ənənələrinin təməlinə qoyulan ilk daю oldu.

       Azərbaycan maarifзiliyinin bцyьk nьmayəndəsi, aрsaqqalэ Həsənbəy Zərdabinin musiqi haqda baxэюlarэ da onun yeni janr və formalarэn mьcdəsində olduрunu gцstərir. O, milli musiqi materialэ əsasэnda opera yazmaq ideyasэnэn tərəfdarэ olmuюdur. A.Sarabski bu baxэmdan maraqlэ bir faktэ da gətirir ki, Fərhad Aрazadənin məlumatэna gцrə, "H.Ə.Məlikov xəstəliyi vaxtэ (1906-1907-ci illərdə) Ь.Hacэbəyovla gцrьюərkən ona xalq melodiyalarэ əsasэnda opera yazmaq ideyasэnэ vermiюdi" (7, s. 43). Məktəblərdə mahnэlarэn xorla oxumasэ ideyasэnэn tərəfdarэ olan H.Zərdabi bəlkə də qeyri-ixtiyari, yeni musiqi ifadəsinə keзid ideyasэnэ irəli sьrьrdь. Əsrlərlə monodiya юəklində inkiюaf edən milli musiqinin Avropa sisteminə keзidi ilk nцvbədə, hər юeydən əvvəl зoxsəslilik probleminin qoyuluюunu nəzərdə tuturdu.

       Nəhayət, milli bəstəkarlэq ənənəsinin təməlinin Azərbaycan maarifзiliyinin ən parlaq fədaisi Ь.Hacэbəyov tərəfindən qoyulmasэ da "Azərbaycan bəstəkarlэq məktəbi məhz azərbaycan maarifзiliyi zəminində yaranmэюdэr" fikrini irəli sьrməyə əsas verir. Ьzeyir Hacэbəyov bir bəstəkar kimi də ilk nцvbədə Azərbaycan maarifзiliyinin nьmayəndəsi kimi də зэxэю edirdi. Ьzeyir Hacэbəyov цzь qeyd edirdi ki, «mən demək olar ki, Axundovun komediyalarэ "Xan Sarabi", "Məstəli юah", "Hacэ Qara" və məюhur dramaturqumuz Ə.Haqverdiyevin "Daрэlan tifaq" əsərləri ьzərində bцyьmьюəm" (8, s. 198). Onun opera və musiqili komediyalarэnэn doрurduрu ictimai əks-sədada əsərlərinin musiqi tərəfi ilə bərabər, toxunduрu məsələlərin əks etdirdiyi tanэю mцvzularэn aktual səslənməsi də vacib cəhət kimi qeyd olunurdu.

.