АЧЫЛМАМЫШ СЯЩИФЯЛЯР
ASKERI BANDOLAR TARIHI
Osman Aydın ÖĞÜT (Türkiye)
VIKINQLƏR ÖLKƏSINDƏ
(VƏ YAXUD MARKALARDA ƏKSINI TAPMIŞ SPRINQDANS)
(ardı)
Eldar ISKƏNDƏROV
FORTEPIANO SƏNƏTININ TARIXINI VƏRƏQLƏYƏRKƏN...
(ardı)
Lalə RZAYEVA

       Mən artırılmış (böyüdülmüş) üçsəsli eşitdikdə: «Bu necə də norveçsayağıdır!», yaxud da melodiyada artırılmış sekundaya rast gələrkən: «Bu necə də çexsayağıdır!», deyə uca səslə öz heyrətimi bildirmirəm. Subdominantalı harmoniyalarla çoxsaylı oyunbazlıqların Irland qoxusundan yaxud kiminsə royal arxasında sol əllə ES (mi-bemol) və b (si-bemol)-ny döyəcləyərək sağ əli ilə qara dillərdə, gəzişmələrindən Şotland ruhundan «qanazlandığını da dilimə gətirmirəm».

Bernard Şou

       Norveç yazıçısı Siqurd Xul özunun alt-üstedici «Norveçdə yaşamağa dəyərmi?» alt-üstedici başlıqlı oçerkində, bir qədər zarafatyana da olsa, sübuta yetirməyə çalışır ki, ölkəsinin sərt və yoxsul təbiəti üzündən norveçlilərə yer kürəsində yaşamaq üçün daha əlverişli yaşayış yeri axtarmaq gərəkdir.

       Doğrudan da, Norveçi yaradan təbiət yaxud tanrı sanki onun gələcək sakinlərinin yaşamı qayğısına qalmayıb. Ölkəmin dörddə üçünü qar və buz örtüklü dağlar tutub, üçdə biri isə qütb dairəsi arxasında yerləşir. Əkincilik üçün yararlı torpaq cəmi üç faizdir və bunun sonucundan çörək, taxıl və un gətirilmədir. Yol çəkilişində hər kilometr, digər ölkələrlə tutuşdursaq, bir neçə dəfə baha başa gəlir. Ölkənin çox yerinə gediş-gəliş üçün yalnız gəmi-bərələr işləyir.

       Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Norveçdə insanlar heç də pis yaşamırlar. Norveç yaşamı bir daha sübut edir ki, insan öz əməyi və iradəsi ilə hətta ən sərt təbiəti cilovlaya bilər. Norveçlilə hazırkı rifahı yüzlərlə əməkçi nəsillərin, - kəndli, balıqçı, meşəqıran, fəhlə, mühəndis və ziyalıların ağır və qeyrətli əməyi sayəsində gerçəkləşib.

       Azərbaycanda lap əski zamanlardan Norveçə və onun xalqına rəqbət bəslənsə də, orta səviyyəli azərbaycanlının həmin ölkə və onun xalqı haqqında bilgiləri əslində çox deyil. «Norveç» dedikdə çoxlarımızın yaddaşında fyordlar, sərt qayalı dağlar, sürətli qayıqlarda üzən igid döyüşçülər-vikinqlər, cəsur səyahətçilərdən Frityof Nansen və Rual Amundsen, tanınmış xizək və xizəksürənlər, bobsleyçilər, H. Ibsen və K. Qamsun kimi parlaq yazıçıların qəhrəmanları canlanır. Bizim Norveç və norveçlilər anlamımız olduqca sadə və romantikləşdirilmiş görünsə də, əslin doğrucudur: Norveç doğrudan da çox sərt və öz sərtliyində belə gözəl bir ölkədir və onun insanları haqqında da həmin sözləri demək olar.

       Bizim «Norveç» anlamımız ilk növbədə Nobel qardaşları ilə bağlıdır. 1994-cü ilə gənc Azərbaycan Respublikasının poçt idarəsi tərəfindən Nobellərin Bakı neftinin çıxarılması, emalı və daşınmasında iştirakının 115 illinə həsr olunmuş 4 markadan ibarət seriya və ayrıca marka bloku buraxılıb. Markalarda – «Zoroastr» (Zərdüşt) adlı dünyada ilk neftdaşıyan tanker, Atəşgah, neft buruqları və Nobel qardaşlarının portretləri təsvir olunub.

       Adfred Nobelin vəsiyyətinə görə Norveç parlamentinin «Nobel komitəsi» hər il bütün dünyada ən sayımlı elmi və ədəbi uğurları Nobel mükafatlarına layiq görür. Mükafatlar ölkə parlamentinin təyin etdiyi seçmə üzvlərdən ibarət müstəqil komitə tərəfindən verilir. Dünyada ilk Nobel sülh mükafatı laureatı adını 1901-ci ildə layiq görülən isveçrəli Anri Dünan Qırmızı Xaç cəmiyyətinin əsasını qoyub.

       Nobel sülh mükafatı hər il dekabrın 10-da laureatı təqdim olunur. Keçən il bizim iki həmyerlimiz, - rejissor Nazim Rza Israfil və operator Nəriman Şıxəliyev Oslo şəhərində mükafatlanma mərasiminin çəkilişinə buraxılmışdılar. Bu isə heç də təsadüfi deyil! Fondun Nobellər nəslinin «Bakı qolu» - Alfred, Robert, Lüdovik və Alfredin nəvəsi Emmanuil Nobellərin, Bakı neftinin və onun gətirdiyi kapitalının sayəsində yarandığını Norveçdə hamının yaddaşındadır.

       Indiyədək ədəbiyyət sahəsində Nobel mükafatına layiq görülənlərdən 3-ü norveçlidir: B. Byörnson (1903-cü ildə), Knut Qamsun (1920-ci ildə) və Siqurd Unset (1928-ci ildə). B. Byörnson Norveçin milli himninin mətnini yaradıb. Knut Qamsun «Torpağın şirələri» kitabına görə mükafatlanıb. Yeri gəlmişkən demək lazımdır ki, Knut Qamsunun 80 illiyi (1939) üçün Norveç radiosunun sifarişilə bəstəkar M. Yuxansen «Pan» simfonik poemasını yazmışdır ki, həmin gözəl əsər Böyük Ustadın (K. Qamsun həm gözəl şair, həm də yazıçı-mütəfəkkir kimi tanınıb) – gənclik illərində şerə üstünlük verən sənətkarın öz ilhamının gücü ilə Təbiət adlı sirli aləmin və onun insanın idrakına hakim kəsilmiş qarşısıalınmazlığının yeni poetik yozumuna verdiyi ən yüksək qiymətdir.

       Bir əcnəbi təəcüblə sual verir ki, nə üçün, hansı səbəbdən norveçlilər belə sonsuz ruh yüksəkliyi ilə, belə yekdilliklə qütb ekspedisiyasını salamlayır? axı onun sonucunu yalnız elm dəyərləndirə bilər?» Və ona bu cür cavab verirlər ki, «qütb ekspedisiyası bizə öz varlığımızı - azad, gənclik ehtirası ilə yaşayan Norveç adlı ölkənin varlığını bütün dünyaya açıqlayıb göstərməyə çox böyük imkan yaratdı. Norveçlilər üçün isə bu hər şeydən önəmlidir!» Bu yerdə böyük Norveç bəstəkarı E. Qriqin sözlərini yada salmalıyıq: «Öz vətəninə bəslənilən məhəbbət çoxşəkilli və çoxçalarlıdır, lakin mən nəbzi həmin məhəbbətlə vuran insanların hamısına hörmətlə yanaşıram».

       Hazırda bizim Azərbaycanda ən tanınmış norveçli şəxsiyyət - dünyada ən sayımlı səyyah və araşdırıcı Tur Xeyerdaldır. Papirusdan (qamışdan) hörülmüş və «Ra» adlandırdığı sal qayıqda o, dəniz və okeanlardan uzun və çətin yol keçərək, hələ ən əski zamanlarda insanların Atlantik okeanı üzüb keçmək imkanlarını sübuta yetirmişdir.

       Norveç indinin özündə ən iri «dənizçi dövlətlər» arasında 4-cü yeri saxlamaqla böyük etibar və hörmət qazanmışdır ki, bunu çox-çox yüzilliklər öncə dəniz və okeanları başdan-başa üzüb keçən cəsur vikinqlərdən qalma mənəvi irs kimi yazmaq olar.

       Tur Xeyerdalın bizləri inandırmağa çalışır ki, çağdağ norveçlilərin ulu babaları Skandinaviya yarımadasına Azərbaycan torpağından üzüb gəlimişlər və bu olay Avropada xristianlığın və Qafqazda islam yayılmasından çox-çox öncə baş vermişdir. Doğrudan da, Irlandiyada qorunub saxlanan salnamələr bizlərə bildirir ki, norveçlilər hazırki torpaqlarına Azəri ölkəsindən gəlmələrdir. Salnaməçi Snorenin saqasında (dastanında) norveçlilər Qafqaz qaynağı haqqında açıq-aydın yazılıb. Burada deyilir ki, rumluların, - daha doğrusu, Makedoniyalı Iskəndərin yürüşündən sonra Azların başçısı Od(in) öz xalqını Quzeyə doğru aparmaq qərarına gəlir. Əksləri Qobustan qayalıqlarında bu günlərədək yaşayan və Tur Xeyerdal tərəfindən əksləri tapılıb üzə çıxarılan gəmilərdə azlar Itil çayı (Volqa) ilə üzüyuxarı üzərək Baltik dənizinə keçib Saks ölkəsinə çatmış və Danimarkanın Fin adasında yurd salmışlar.

       Çox ola bilər ki, gələcəkdə Skandinaviya saqaları və Azərbaycan dastanlarının, eləcə də hər iki xalqın musiqisi və folklorunda ümumi qaynaqlar, - köklər üzə çıxsın, lakin bu haqda son sözü mütəxəssislər, o cümlədən, musiqişünaslar deməlidirlər. Çox gözəl başlanğıc kimi azərbaycanlı musiqiçilərin, o cümlədən müğənnilərin Norveç xoru ilə birgə çıxışlarını və həmin çıxışların I diskin buraxılışını, Gəncə kamera orkestrinin Norveçdə qastrol səfərini misal gətirmək olar. Lakin bütün bunlar ilk addımlardır.

        «Bəli, biz dəniz üzərində göylərə ucalan fırtınaların yonduğu, çapılmış qayalı bu ölkəni sonsuz məhəbbətlə sevirik». Bu sözlər böyük Norveç şairi B. Byörnsonundur. Həmin sözlər onun xalası oğlu, alovlu vətənpərvər gənc Rikard Nurdroku o dərəcədə çoşdurmuşdu ki, günlərin bir günü o çağlayan ilhamı ilə bu sözlərə kişi kvartetinin ifasında musiqi bəstələmişdi. 17 may 1864-ci il tarixdə R. Nurdrokun mahnısı Xristianiyada (indiki Oslo) tələbə xoru tərəfindən ifa olundu və az sonra Norveçin milli himninə çevrildi. Həmin mahnının böyük toplantılarda ifası olduğca çətindir, çünki öz cizgisinə görə düzəndən əlçatmaz zirvəyə – registrə dırmaşan melodiyadan ibarətdir. Tələb olunan yüksəkliyə qalxa bilməyənlər bir qədər geriləməli və orta yüksəklik – registrdə ifanı davam etməli olurlar.

       Nurdrokun vətənpərvərliyi onun dostu, gələcəkdə böyük bəstəkar Edvard Qriqə böyük təsir göstərmişdi. Onlar daha bir neçə gənclə birgə musiqi cəmiyyəti yaradaraq «Leyptsiq konservatoriyasının və Mendelson – Qadenin (Nils Qade – tanınmış Danimarka bəstəkarı) «skandinavizminin» gücsüzlüyünə və üzgünlüyünə qarşı çıxmışdılar. Az sonra həmin cəmiyyətə 800-dən çox musiqi həvəskarları gəldi və uzun illər boyu E. Qriq cəmiyyətin konsertlərinə rəhbərlik və dirijorluq edirdi.

       F. Nurdrok çox qısa (24 yaşında vərəmdən dünyasını dəyişib), lakin çox zəngin ömür sürmüşdü. O, «bahar oğlu» idi və vətəni Norveçə də bahar gələcəyinə də alovlu inamla inanırdı. Həmin inam onun əsərlərində bu gün də səslənir. R. Nurdrokeun yaradıcılığı haradasa gənc. vaxtsız dünyadan köçən Azərbaycan bəstəkarı Asəf Zeynallının yaradıcılığı ilə səsləşir. Nurdrokun ölümündən sarsılan E. Qriq «Matəm marşı» bəstələmişdi.



XIX yüzilliyin II yarısına kimi Avropada musiqi sənətinin taleyini Italiya, Fransa, Almaniya, Ingiltərə və Ispaniyanın bəstəkarları və ifaçıları biçimləyirdi. Lakin romantizm cərəyanı digər ölkələrin musiqi mədəniyyətində milliliyin oyanışı və yüksəlişinin başlıca səbəbkarı oldu. Və ilk növbədə bunu Avropanın Quzeyi haqqında demək lazımdır.

Bu gün Norveç musiqi folklorunun tarixi haqqında, eləcə də xalq mahnıları yaxud instrumental musiqidən hansının daha əski olduğu haqqında qəti fikir söyləmək çətindir. Daha doğrusu, mümkün deyil.

Musiqi alətlərinin çoxu hələ ən əski dövrlərdən xalqın məişiətinin ayrılmaz hissəsi olub. «Böyük Edda»da Yalların şeypuru, Xeymdalın olur – tozağacı qabığından düzəldilmiş boru, - çalmağı və s. çoxsaylı bilgilərə rast gəlirik. Norveç markalarında öz əksini tapmış markalar yzərində dayanaq:

«Selye» - köndələkinə çalınan fleyta. Həm həvəskar, həm də professional musiqiçilər arasında geniş yayılıbmış. Selyedə çalmaq bacarığı «ləyaqətlilik» əlaməti sayılırdı.

«Langeleyk» - 7 və bəzən daha artıq simli musiqi aləti olub, simləri qolun hər iki ücünda yerləşən aşıqlara bərkidilir və köklənir. Təzənə (mizrab) ilə çalınır
.