МУСИГИШЦНАСЛЫГ
АЗЯРБАЙЖАН БЯСТЯКАРЛАРЫНЫН ЯСЯРЛЯРИНДЯ ХОЖАЛЫ ФАСИЯСИНИН ТЯЖЯССЦМЦ
Эцллц ИСМАЙЫЛОВА
Search

МУСИГИШЦНАСЛЫГ
МЦАСИР МУСИГИ ТЯФЯККЦРЦНДЯ СЯС-СИМВОЛЛАРЫНА ДАИР
Кямаля ЯЛЯСЭЯРЛИ
БЯСТЯКАР ЖЕЙЩУН АЛЛАЩВЕРДИЙЕВИН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА ФОРТЕПИАНО СОНАТА ЪАНРЫНА МЦРАЖИЯТ
Цлвиййя КАЗЫМОВА
Ж.ЖАЩАНЭИРОВУН «ХАНЯНДЯНИН ТАЛЕЙИ» ОПЕРАСЫНЫН МУСИГИ ДИЛИ ЩАГГЫНДА
Инара МЯЩЯРРЯМОВА
ХХ ЯСР АЗЯРБАЙЖАН МУСИГИСИНДЯ ЩАРМОНИЙА МЯСЯЛЯЛЯРИНИН НЯЗЯРИ ЖЯЩЯТДЯН АЧЫГЛАНМАСЫ
Дилбяр МЯММЯДОВА
ДЖЕВДЕТ ГАДЖИЕВ. «СКЕРЦО» ДЛЯ ФОРТЕПИАНО
Шахнабат БАГИРОВА
АЗЯРБАЙЖАН БЯСТЯКАРЛАРЫНЫН ЯСЯРЛЯРИНДЯ ХОЖАЛЫ ФАСИЯСИНИН ТЯЖЯССЦМЦ
Эцллц ИСМАЙЫЛОВА
ГАРА ГАРАЙЕВИН ЦЧЦНЖЦ СИМФОНИЙАСЫ АЗЯРБАЙЖАН СИМФОНИЗМИНИН ТАРИХИНДЯ МЯРЩЯЛЯ ФЕНОМЕНИ КИМИ
Лаля КАЗЫМОВА

 


Йусиф Миришлинин мараглы ясярляриндян бири олан Хожалы сойгырымы гурбанларынын хатирясиня йазылмыш “613” композисийасы ися бястякарын ясил вятяндашлыг щиссинин ифадяси кими сясляняряк милли идеолоэийаны тяжяссцм етдирян ясярляриня аид едилир. Беля ки, щялак оланларын сайыны (613) ифадя едян “Хожалы- 613” симфоник ясяри иля бястякар, баш верян фажияни, инсанларын йашадыглары аьрылы-ажылы анлары мусигинин дили васитясиля якс етдирмяйя чалышыр. “613” симфоник поемасы васитясиля бястякар, ган йаддашымызда йашайан Хожалы сойгырымынын эцнащсыз гурбанларынын йашадыглары щяйяжаны, онларын ащ-налясини жанландырмаг, еляжя дя ермянилярин бяшяриййятя вя инсанлыьа гаршы йюнялмиш бу жинайятиня етираз вя цсйан яламяти олараг “Чащарэащ” муьамынын интонасийаларына истинад едир. Бу аьыр мювзуну жанландырмаг, фажияни вермяк, мусиги дили иля чатдырмаг цчцн дя о, бцтцн ясяр бойу диссонанс интерваллардан (секундалар, ноналар, артырылмыш кварталар, яскилдилмыш квинталар) эениш шякилдя истифадя едир, еляжя дя оркестрляшдирмяни вя алятляшдирмяни дцзэцн шякилдя бюлцшдцряряк щяр бир алятдян лазым олан анда истифадя едир. Жями 14 дягигя давам едян бу ясярдя симфоник оркестрин тяркибиня фортепино, бцтцн симли вя аэаж няфясли алятляр (флейта, щобой, кларнет ин б, фагот), мис няфяслилярдян йалныз валторна ин ф, зярб алятляриндян ися литавралар, там-там, вибрафон дахил едилмишдир.

        Аьыр - ларэетто темпиндя, 3/4 юлчцдя йазылмыш симфоник поеманын эириши мцяййян сяс йцксяклийиня малик олан литавранын щяйяжанлы тяк зярбяляри иля башлайыр. Щяйяжан тябили вя дцшмянлярин басгынынын ифадяси кими ешидилян литавранын партийасынын дяйишкян ритмик формулу вя динамикасы (мп- дан башлайараг едилян жресжендонун фф-йа чатдырылмасы), даща сонра ялавя олунан диэяр зярб аляти вибрафонун жинэилтили тембри вя давамлы ритмик гурулушу иля бирэя фортепианонун кяскин вя диссонанс интонасийаларынын симли алятлярин ми бемол орган пункту фонунда артыг 4/4 юлчцдя сяслянмяси щяйяжан гарышыг тялаш вя тяшвиши даща да артырыр.

        Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, вибрафон аляти Й.Миришлинин “613” симфоник поемасында ясас функсийа дашыйараг, бцтцн ясяр бойу демяк олар ки, оркестрин диэяр алятлярини юз ардынжа апарыр. Мялум олдуьу кими, вибрафон аляти педал васитясиля щярякятя эятирилян вя бцтцн клавиатура (пластинкалар) цчцн цмуми олан демпферля (йяни мцхтялиф алятлярдя механики рягси зяифлятмяк цчцн гурьу васитясиля) тяжщиз олунуб. Бу гурьунун ящямиййяти хцсуси олараг вурьуланмалыдыр, чцнки резонаторларын хцсуси системинин вибрасийа йаратмасы нятижясиндя вибрафонун сяси узунмцддятли вя давамлы олур, йяни вурулан зярбядян сонра о йалныз 8-10 санийя ярзиндя там олараг кясилир. Цмумиййятля, мцяййян йцксяклийя малик олан, метал идеофонлу зярб алятляриня аид едилян вибрафон, ХХ ясрин академик мусигисиндя бир чох бястякарларын ясярляриндя истифадя олунуб. Мясялян, Албан Берг “Лулу” операсында, Оливйе Мессиан “3 кичк литурэийа” ясяриндя, “Турангалила” симфонийасында вя с. ясярляриндя, Дариус Мийо “Маримба, вибрафон вя оркестр цчцн консерт” индя, Пйер Булез “Чякижсиз уста”, Бенъамин Бриттен “Бащар симфонийасы”, Игор Стравински сон “Регуием жантижлес” ясяриндя, Дмитри Шостакович ХЫВ, ХВ симфонийаларында бу аляти партитураларына дахил едибляр. Бястякар Й.Миришли ися йцксяк виртуоз имканлара малик олан вибрафонун щяссас тембрини, клавишлярин алтында йерляшян метал трубалар васитясиля щяжмли сяслянмя вя вибрасийа еффекти йаратмасыны нязяря алараг мящз бу аляти “613” ясяриня дахил етмякля, ону дцшмянин басгынынын ващимяси вя Хожалы сакинляринин чахнашмасынын, тялашынын ифадяси кими сялянмясини тямин едир. Бу ассосиасийа мяня Шостаковичин Ленинградын (Санкт Петербург) мцщасирясиня щяср етдийи 7 сайлы симфонийасыны хатырлатды, о ясярдя бястякар вибрафонун дейил, кичик барабанын ритмик, лакин гырылан сяс еффектини Ы щиссядя ишлянмя явязиня “басгын епизоду” («эпизод нашествия») адландырылан орта бюлмясиня дахил етмишди.

        Вибрафонун давамлы чякиж зярбяляри, оркестрин симли алятляринин орган пункту васитясиля сахланылан чащарэащ ладынын Ес майеси, щямчинин фортепианонун синкопалы сяслянян к2, б7 вя арт4 диссонанс интервалларындан йаранан (ес, фес, щ, д) аккорду вя (ес, фес, фис, э, а) кластери, еляжя дя юлчцнцн тез-тез дяйишилмяси (3/4; 4/4; 5/4; 2/4) мусигинин эярэинлийини даща да артырыр. Эиришин мусиги фразасы фортепиано, симли вя няфясли алятлярин ффф динамикасы иля унисон ифа етдийи цсйанкар интонасийалы Чащарэащын фяргли ритмик эедишиня ясасланан вя 32-лик нотларла верилян каданс (щ-ж-ес-фес-д-ес) ифадяси, там-тамын гонг зярбяси вя кластерля тамамланыр. Йяни артыг эиришдя санки башланан фажияйя щазыр олмайан садя Хожалы сакинляринин вя гейри-бярабяр дюйцшдя мцбаризя апарараг мцгавимят эюстярян ясэярляримизин гящряманжасына щялак олмасы тясвир едилир. (Бах: Нцмуня 1.)

        Ясас мювзунун башланьыжыны эюстярян ЫЫ скрипкаларын орган пунктунун енщармоник дяйишдирилмяси вя “Жащарэащ”ын ре # (дис) майяси иля ифадя олунмасы щям дя флейтанын ейнитонлу синкопалы мусигиси иля давам едир. Фортепианонун клавиатурасы формасында йерляшдирилян, ики жярэя метал лювщяжиклярдян тяшкил олунан вя хроматик сяссырасы йарадан вибрафон аляти бу дяфя интенсив секунда интонасийасы (ес-фес) вя п динамикасы иля верилир. Експрессив тембря малик, обертонларла зянэин олан щобойун мп ифа етдийи йаныглы, гялбляри сызладан, ащянэдар мелодийасы ися санки аьы кими сясляняряк Бястя-Ниэарын интонасийаларына ясасланыр вя майянин терсийасына (фис) истинад едир. Виола алятинин к2 интонасийаларынын (ж-щ), (д-жис) глиссандолары васитясиля бястякар, йаралы инсанларын инилтисини вя сызылтысыны вермяйя чалышыр. (Бах: Нцмуня 2.)

        Симли-йайлы алятлярин фортепианонун чальысы иля ассосиасийа йарадараг ифа етдийи 4 ханялик диссонанс аккордлар, сонракы 4 ханядя орган пункту кими сахланылыр вя соло щобойун ифасындан сонра йенидян тякрарланыр. Бястякар, кюмякчи мювзуну, азьын дцшмяндян юзлярини горумаьа, сойуг щаванын шяртляриня синя эярмяйя чалышан инсанларын гарлы-шахталы даьлардан кечян йолларда чятинликля ирялилямясини хатырладан мцсиги васитясиля характеризя едир. (Бах: Нцмуня 3.)

        Експозисийанын тамамланмасы вя ишлянмянин башланьыжыны эюстярян 8 рягяминдян етибарян фортепиано вя симли алятлярдя кюмякчи мювзу вя онун инкишафы, аьаж няфяслилярдян флейта вя габойда (кларнет ин б вя фаготун орган пункту иля) ися ясас мювзунун интонасийалары вя онун инкишафы ешидилир. Вибрафонун вя фортепианонун диссонанс (септималар, ноналар, секундалар) интервалларынын шярти юлчцлярля, йяни вибрафонда триолларла, фортепианода ися квинтолларла гаммавари пассаъларла верилмясинин треллярля давам етмяси, дяйишкян юлчц, кластерля (жис, дис, е, фис, э, а, аис) тамамланма вя с. эцнащсыз инсанларын говулмасыны, гяддарлыьа вя ишэянжяйя мяруз галмасыны щяйяжан гарышыг мусигинин кюмяйи иля ифадя едир. Ясас мювзунун симлилярдя вя аьаж няфяслилярдя полифоник имитасийа шяклиндя кечмяси, кичик маъор септаккорду (а,жис,е,э) иля сексталы бюйцк минор квинтсекстаккордунун (б, ес, фис,э ) пиано вя вибрафонун партийасында дяфялярля фяргли ритмлярля тякрарланмасы, щямчинин мусигийя гошулан валторнанын (ин ф) солосунун ашаьы реэистрдяки кобуд тембрля ифа етдийи хроматик эедишлярин вя шярти юлчцлярин (триол, квинтол, секстол, септол) нювбяляшмясинин пожо а пожо жресжендо динамикасындан фф гядяр чатдырылмасы бир тяряфдян азьын дцшмяндян гачмаьа жящд едян инсанларын йашадыьы охшар щислярин, йяни горху вя ващимянин тяжяссцмцдцрся, диэяр тяряфдян ермяни гяддарлыьынын вя зоракылыьынын бариз ифадясидир. (Бах: Нцмуня 4.)

        Щямчинин скрипкаларын, виолончелин, флейтанын, щобойун трелляри иля нювбяляшян хроматик эедишляринин одлу-аловлу, гызьынлыгла (жон фуожо) сяслянян мусиги ифадясинин, оркестрин туттисинин гярарлы (рисолуто) тякрарланан ритмля верилмяси, ишлянмянин сонунда истифадя олунан там-там алятинин зярбясиндян сонра чохсайлы ялавя сяслярин - обертонларын, щямчинин динамик ахынын вя узун мцддятли вибрасийа еффектинин йаранмасы, литавранын тремололары иля тамамланмасы васитясиля бястякар, инсанлара олан барбаржасына (вящшижясиня) мцнасибятин сюзля ифадя едиля билмяйян кулминасийасыны мусиги васитясиля ифадя едя билир.

        14-жц рягямдян фортепианонун вя симли - йайлыларын (виолини, виоле) хроматик пассаъы иля башланан репризада ясас мювзунун елементляринин яввял симлилярдя вя щобойда сяслянмяси, 16 рягяминдян етибарян ися ритмик бахымдан дяйишилмиш шякилдя флейтада кечмяси, кюмякчи теманын интонасийаларынын (ф-но вя симли алятляр) нювбяляшмяси иля давам едир. Флейтанын солосу валторнанын солосу иля явяз олунур, виолончел вя контрабасларын давамлы сахладыьы дис-аис орган пункту фонунда диэяр симлилярин алтлыьын йахынлыьында (сул понтижелло) тремоло техникасы иля ифа етмяляри йаныглы вя кядярли (доленте) ящвал-рущиййя дашыйан мусиги васитясиля характеризя олунур. (Бах: Нцмуня 5.)

        Ясярин сонунда (20), йяни кода щиссясиндя фортепианода сакит вя ращатлыгла (трангуилло) ифа олунан кюмякчи тема, йухары реэистрдя соло скрипканын тягдим етдийи йарым тон йухары ми (е) чащарэащын майясинин тясдиги иля верилир. Оркестрин туттисиндя (щяйяжан тябили функсийасы дашыйан вибрафон истисна олмагла) колористик васитя олан кластер еффекти, ппп динамикасы, сясин тядрижян кясилмяси вя сусмасы (пожо а пожо морендо) иля Хожалы сойгырымы гурбанларынын хатирясиня щяср олунмуш симфоник поема баша чатыр.

        Хожалы эеносидинин дящшятлярини чох тясирли формада якс етдирян Йусиф Миришлинин програм сяжиййяли “Хожалы- 613” ясярини динлядикжя милли мусигидян гайнагланан хцсусиййятляр, лад-интонасийа елементляри, алятляшдирмя вя оркестрляшдирмя бажарыьы диггяти жялб етмякля йанашы, миллятин йашадыьы фажияйя бястякарын тяфяккцрцндян вя юзунудяркиндян иряли эялян инсани мцнасибяти, ясил азярбайжанлы олараг йашадыьымыз фажияни вя щагсызлыьы дцнйайа чатдырмаг ниййяти бир нюв инсанда гцрур щисси доьурур. Ясяр Тцркийядя истедадлы дириъор Ишин Метинин идарясиля Билкянд симфоник оркестринин ифасында сяслянян заман, партитурада апарыжы алят кими тягдим олунан фортепианону мцяллиф, йяни мящз Йусиф юзц сясляндирмиш вя ясярин фажияви характерини габарыглыгла эюстяря билмишдир.

        Мараглыдыр ки, Й.Миришлинин “Хожалы- 613” симфоник поемасы йазылдыгдан бир ил сонра, йяни 1913- жц илдя франсыз бястякары Пйер Тилой (Пиерре Тщиллой - 1970) да Хожалы эеносидинин гурбанларына щяср олунмуш ейниадлы ясяря мцражият етмишдир. Франсыз сяфирлийинин дявятиля Бакыйа эялян вя 2003-2005- жи иллярдя бурада йашайан вя ишляйян Пйер Тилой, бурада устад дярсляри дя вермишдир. 2006-жы илдян ися о, Парисдя Мусижалес де Саламандер няшриййатынын вя Ла Нуит Дес Мусижиенс фестивалынын бядии рящбяри, Нанси Консерваторийасынын профессору кими чалышыр. 1990 - жы илдя Жонжоурс Эенерал Де Мусигуе мцкафаты алан Пйер Тилой, 2005-жи илдя О.Мессиан адына Бейнялхалг мцсабигядя ЫЫ йеря лайиг эюрцлмцш, 2009-жу илдя Сожиете Ажадемигуе - нин эцмцш медалыны газанмыш вя Аусоне Инжясянят Академийасынын Гран-При мцкафатына лайиг эюрцлмцшдцр. 150, о жцмлядян симфоник, хор, камера-инструментал мусиги ъанрларында йазылмыш ясярлярин вя ушаг операларынын мцяллифи олан бястякар, Хожалы щадисяляри иля танышлыгдан сонра мцражият етдийи “Хожалы-613” ясярини икили консерт ъанрында йазмышдыр. Соло балабан вя скрипка цчцн йазылмыш бу ясяр симфоник оркестр цчцн дейил, оркестрин симли вя зярб алятляринин дахил олдуьу тяркиб цчцн нязярдя тутулмушдур. Авропа Азярбайжан Жямиййятинин сифариши иля франсыз бястякары Пйер Тилойун Хожалы фажиясиня даир бястялядийи “Хожалы 613” адлы классик мусиги ясяринин илк премйерасы 21 феврал 2013-жц ил тарихиндя Парисин “Саинт Рожщ” килсясиндя кечирилмиш, 350-йя гядяр инсанин, о жцмлядян, сенаторлар, парламент нцмайяндяляри, харижи юлкя сяфирляри вя мусигисевярлярин иштирак етдийи бу тядбирдя “Орион” оркестринин мцшайият етдийи ясяря дириъор Лаурент Петигирард интерпретаторлуг етмишдир. Февралын 26-да “Ст Ъощн’с, Смитщ Сгуаре” килсясиндя баш тутан “Хожалы- 613” -цн Лондон примйерасында ися 500 няфярдян артыг гонаг, о жцмлядян Британийа парламентинин цзвляри вя дипломатлар иштирак етмишдир.

        Мцяллиф Пйер Тилой Гярб классик мусигиси иля яняняви Азярбайжан мусигисини синтезиндян йаранан бу мусиги ясяриндя Хожалы щадсялярини, ермяни жинайятинин ифадясини тясирли формада якс етдирмяйя чалышыб. Витуоз балабан ифачысы Ширзад Фятялийевин вя скрипкачы Нйу-Йоркдакы Жцлйард мяктябинин илк мязуну вя Авропа-Азярбайжан Жямиййятинин мядяниййят мясяляляри цзря мцшавири Сабина Ракчыйеванын солист кими ифачысы олдуьу бу ясяря бястякар щярби марш ритминин вя фажияви сяслярин фонунда Азярбайжан халг мащнылары “Лачын” вя “Сары эялин”нин мелодийаларындан истифадя едиб. Франсыз бястякары соло скрипканын тядрижян чох ити темпдян чыхараг эюзлянилмядян вя гяфлятян дайандырылмасы, инсан сясиня бянзяйян йаныглы, йалварыш сяжиййяли балабанын тембри ися ифа олунан мусиги васитясиля о талесиз эежяни жанландырыр. Бястякар йазыр ки, “Хожалы” Азярбайжан халгынын коллектив йаддашында ян дящшятли гырьын олараг мювжуд олан “йаддаш” механизми, унутганлыьа гаршы истинадэащыдыр. Сийаси вя ингилаби контексдян кянар олараг, гялбин ян дяринликляриндяки проблемли анлары вя драмлары башгаларына хатырлатмаг имканыны верян дюнцш нюгтяси олан “Меморй” щямишя бястякарлар вя сяняткарлар цчцн йарадыжылыг баннери олмушдур. Йяни, Пйер Тилой Азярбайжан бястякары олмаса да, щадисялярля баьлы мялуматлы олдуьу цчцн юз ясяриндя бизим миллятя гаршы ермянилярин тюрятдикляри геносиди якс етдирир, милли балабан алятини, халг мащныларынын интонасийаларыны бу ясярдя истифадя едир.

        Доьрудур, бястякарларын мцражият етдикляри актуал мювзулар онларын гялбляринин сясинин, дцшцнжя вя тяфяккцр тярзляринин ифадясидир. Хожалы фажиясинин профессионал бястякарларын йарадыжылыьында мцхтялиф ъанрлар васитясиля тяжяссцмц, йяни сярщяд танымайан мусиги васитясиля ифадя олунмасы ися щям дя Азярбайжан дювлятинин Хожалы иля баьлы дцнйайа юнямли бир сясляниш етмясиня вя Хожалы сойгрымынын дцнйада танынмасына ряваж верян васитялярдян биридир.

       

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page